Hezychazm: Różnice pomiędzy wersjami

'''Hezychazm''' (‘ησυχασμóς, ''hesychasmos''; od greckiego ‘ησυχία, ''hēsychía'' – wyciszenie: w teologii rozumiane jako „nieprzerwana cześć i służba Bogu ”<ref>[[Jan Klimak|Ioannēs Klimakos]], ''[[Drabina do raju|Drabina raju]]'', XXVIII [w:] ''Patrologia Graeca'', t. 88, s. 1112c.</ref>) – [[Cesarstwo Bizantyńskie|bizantyński]] nurt [[Mistycyzm|mistyczny]], który osiągnął szczytowy rozwój i popularność w wieku XIV. [[Hezychaści]] twierdzili, że można odnaleźć zjednoczenie z Bogiem jedynie poprzez Chrystusa, praktykując cnoty i modlitwę. Głosili możliwość ujrzenia Światłości Bożej dzięki intensywnej modlitwie, kontemplacji i specyficznym praktykom ascetycznym polegającym na wstrzymywaniu oddechu w trakcie modlitewnego wyciszenia. Ruch wzbudził poważne kontrowersje w Kościele greckim, gdzie tradycja zażartych sporów teologicznych (por. [[Chrystologia|spory chrystologiczne]], [[ikonoklazm]]) była długa. Ostatecznie jednak na kilku kolejnych synodach konstantynopolitańskich w połowie XIV wieku hezychazm odniósł trwałe zwycięstwo nad swymi przeciwnikami.

[[Plik:Athos dochiariou axb01.jpg|thumb|Monaster DochiariouDochiariu u stóp góry Athos]]

Charakterystyczna dla hezychazmu metoda modlitewnego skupienia jest potwierdzona dopiero w dokumentach z końca XIII wieku, choć wypływa z dawniejszej tradycji monastycznej Wschodu. Autorstwo traktatu poświęconego tej metodzie przypisuje się [[Symeon Nowy Teolog|Symeonowi Nowemu Teologowi]] ([[949]]–[[1022]]) lub [[Grzegorz Synaita|Grzegorzowi Synaicie]] ([[1255]]–[[1346]]). Entuzjastami nurtu hezychastycznego byli m.in. [[Atanazy I (patriarcha Konstantynopola)|AthanasiosAtanazy I]], [[Patriarcha Konstantynopola|patriarcha]] [[Konstantynopol]]a ([[1289]]–[[1293]], [[1303]]–[[1309]]); [[Theolēptos]] ([[1250]]–[[1321]]/[[1326]]), metropolita [[Filadelfia (Bizancjum)|Filadelfii]] w [[Azja Mniejsza|Azji Mniejszej]]; cesarz [[Jan VI Kantakuzen]] ([[1341]]–[[1354]]) oraz świecki teolog [[NikolasMikołaj KabasilasKabazylas]]. Doktrynę rozwinął jednak w sposób najpełniejszy dopiero [[Grzegorz Palamas|Grēgorios Palamas]] ([[1296]]–[[1359]]), mnich z góry [[Athos]], od którego nazwiska hezychazm zwano często palamizmem. Jako drogę do mistycznego stanu, w którym oczom człowieka objawia się Światłość Boża (taka, jaką na [[Góra Tabor|górze Tabor]] ujrzeli apostołowie) hezychaści zalecali powtarzanie w duchu krótkiej modlitwy: [[Modlitwa Jezusowa|„Panie Jezu Chryste, Synu Boży, miej miłosierdzie nade mną”]], przyjęcie pozycji siedzącej z głową skłonioną ku brzuchowi i wstrzymywanie tchu.

Przeciwnicy Palamasa krytykowali psychosomatyczny, oparty na rytuale modlitewno-ascetycznym aspekt metody hezychastycznej. Naukę o „wyciszeniu” uznawali za niebezpieczny przesąd wiodący ku herezji. Przewodził im początkowo uczony mnich [[Barlaam z Kalabrii]], a jego stanowisko podzielali m.in. teolog [[Grzegorz Akyndyn|Grēgorios Akindynos]] oraz teolog i kronikarz [[NikeforNicefor Gregoras]]. Złośliwi krytycy określali hezychastów jako ''omphaloskopoi'', „wpatrzonych w pępek”, nawiązując do popularnej wśród mnichów techniki koncentracji.

[[Plik:Gregor Palamas.jpg|thumb|GrēgoriosGrzegorz Palamas]]

Pierwsze rozstrzygnięcie teologicznej kontrowersji wokół hezychazmu na korzyść Palamasa zapadło na synodzie w Konstantynopolu [[10 czerwca]] [[1341]] r. Na mocy ogłoszonego w [[Hagia Sofia|Hagii Sophii]] wyroku Barlaam został potępiony, a z nim jego stanowisko. Wyjechał do [[Italia (kraina historyczna)|Italii]] i przeszedł tam na rzymskie wyznanie. Spór toczył się jednak dalej, podsycany przez Akindynosa, i nabrał wymiaru politycznego w okresie drugiej wojny domowej w Bizancjum Paleologów ([[1341]]–[[1347]]). ''[[Domestyk|megadomestyk]]'' Jan Kantakuzen, któremu zmarły niespodziewanie [[15 czerwca]] 1341 r. [[Andronik III Paleolog|Andronik III]] powierzył opiekę nad małoletnim synem, [[Jan V Paleolog|Janem V]], przyjął hezychastów pod swoje skrzydła. W sierpniu 1341 r. zwołał kolejny synod konstantynopolitański, który potwierdził, że palamizm jest doktryną całkowicie zgodną z ortodoksją. Tymczasem patriarcha [[Jan XIV Kalekas]] ([[1334]]–[[1347]]), rywal Kantakuzena w walce o regencję, zajął stanowisko sprzeczne z wyrokiem synodu, skoro ten obradował pod przewodnictwem jego przeciwnika. Palamasa, przebywającego w kontrolowanej przez wrogów Kantakuzena stolicy, Kalekas wtrącił w [[1343]] r. do więzienia. W listopadzie [[1344]] r. nowy synod zebrany wokół patriarchy i cesarzowej [[Anna Sabaudzka|Anny Sabaudzkiej]] [[Ekskomunika|ekskomunikował]] przywódcę hezychastów. Wojna między Kantakuzenem a regentami z Konstantynopola zaostrzyła podziały na tle sporu teologicznego. Większość hezychastów opowiedziała się po stronie Jana, natomiast ich wrogowie z AkindynosemAkyndynem na czele udzielili swego poparcia cesarzowej i patriarsze. Korelacja między sympatiami politycznymi i religijnymi nie była zupełna, o czym przekonuje choćby przykład Grēgorasa, zagorzałego przeciwnika palamitów, a zarazem bliskiego przyjaciela Kantakuzena. Generalnie jednak wśród Bizantyńczyków dominowała orientacja przychylna hezychastom. Z upływem czasu Anna Sabaudzka zorientowała się, że potępienie Palamasa poważnie uszczupliło grono jej zwolenników – zwołała więc [[2 lutego]] [[1347]] r. do Konstantynopola kolejny synod, doprowadzając do złożenia z urzędu patriarchy Kalekasa i oficjalnej rehabilitacji hezychastów. Było już jednak za późno, by zapobiec wkroczeniu wojsk Kantakuzena do stolicy następnego dnia.

Wykorzystując sympatie hezychastów do przechylenia na swą korzyść szali w wojnie domowej, Jan VI – późniejszy mnich – był jednocześnie głęboko zafascynowany doktryną Palamasa i napisał w jej obronie kilka apologii. Dopilnował, by zwycięstwo mistycznej strony sporu było ostateczne. W marcu [[1347]] r., wkrótce po opanowaniu Konstantynopola, wydał dekret ogłaszający prawowierność hezychazmu, a w roku [[1351]] po zorganizowaniu na synodzie w stolicy publicznej dysputy między palamitami i ich adwersarzami podpisał uchwałę oznaczającą definitywne włączenie nauki mistyków z Athos do kanonów prawosławia. Owoc obrad synodu został następnie trzykrotnie odczytany; pozostaje w mocy do dziś. Grēgorios Palamas został w [[1368]] r. obwołany świętym. Jego najwytrwalsi przeciwnicy, AkindynosAkyndyn i GrēgorasGregoras, już tego wydarzenia nie dożyli. Szczególne znaczenie hezychazmu kryje się w jego humanistycznych treściach. Palamas i jego zwolennicy uznawali człowieka za zdolnego do poznania Boga na drodze mistycznej i za powołanego do deifikacji w Chrystusie. Podkreślali tym samym obecność Boskiego pierwiastka w stworzeniu i sprzeciwiali się [[Tertulian|tertuliańskiej]] tendencji do wywyższania Boga poprzez umniejszanie godności rodzaju ludzkiego. Zasadniczą ideą hezychazmu jest duchowa łączność, komunia człowieka z Bogiem jako forma jego deifikacji.