Rzeź humańska: Różnice pomiędzy wersjami

'''Rzeź humańska''' lub '''Rzeź w Humaniu''' – wymordowanie [[21 czerwca]] [[1768]] roku<ref>''Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego'' Warszawa 1882, t. III s. 214</ref> [[Polacy|Polaków]] i [[Żydzi|Żydów]], którzy schronili się w [[Humań|Humaniu]] podczas buntu [[Kozacy|Kozaków]] i [[Czerń (ruskie chłopstwo)|ruskiego chłopstwa]] (tzw. [[koliszczyzna|koliszczyzny]]). Wśród ofiar znalazło się wiele kobiet i dzieci.

Rzeź humańska miała miejsce podczas koliszczyzny, w czasie buntu [[Kozacy|Kozaków]] i [[Czerń (ruskie chłopstwo)|ruskiego chłopstwa (tzw. czerni)]]. Rebelia ta, według różnych źródeł, została wywołana przez prowokację [[Rosjanie|Rosjan]], którzy wykorzystując antyszlacheckie i antypolskie nastroje [[hajdamacy|hajdamaków]] i miejscowego chłopstwa cierpiącego z powodu ucisku [[pańszczyzna|pańszczyźnianego]], posłużyli się nimi do walki z [[konfederacja barska|konfederatami barskimi]]. Wśród innych przyczyn wystąpienia wymienia się zaostrzenie [[pańszczyzna|pańszczyzny]], narzucanie obrządku [[unia brzeska|unickiego]] w miejsce [[prawosławie|prawosławia]], czy też podsycanie nienawiści do polskiej i żydowskiej ludności przez [[Cerkiew prawosławna|Cerkiew prawosławną]].

Zarządcą i obrońcą Humania, który należał do [[wojewodowie kijowscy|wojewody kijowskiego]] [[Franciszek Salezy Potocki (1700-1772)|Franciszka Salezego Potockiego]], był Rafał Mładanowicz, który przewodził 2. 500 zbrojnym żołnierzom. Wśród nich znajdował się [[Iwan Gonta]] - [[setnik]] kozacki (dowódca dworskiej [[Milicja|milicji]] Potockiego), który został wysłany jako mediator naprzeciw nadciągającemu na miasto chłopstwu. Gonta zdradził Potockiego i połączył się z rebeliantami, którzy po kilkunastogodzinnej zaciekłym szturmie na miasto zdobyli je 20 czerwca. Dalsze wydarzenia przedstawiały się następująco:

{{cytat|Tłumy powstańców wdarły się do środka miasta [...] W kościołach, synagodze i ratuszu skupiła się większość szlachty i Żydów. Księża katoliccy komunikowali i udzielali absolucji [...] rozpoczęła się rzeź zainicjowana najprawdopodobniej przez żądnych zemsty chłopów. Według współczesnych świadectw w samej tylko synagodze poniosło śmierć około trzech tysięcy Żydów. Zabijano i męczono. Żydom obcinano ręce i uszy. Wyciągano ich poza tym z piwnic, domów, a nawet - rowów, gdzie daremnie szukali schronienia. Kolejnymi ofiarami nienawiści powstańczego tłumu stali się księża katoliccy i uniccy<ref>[[Władysław Andrzej Serczyk]] ''Hajdamacy'', Kraków 1972, s. 325-326</ref>.}}

Iwan Gonta ogłosił się księciem humańskim, a [[Maksym Żeleźniak]], główny przywódca koliszczyzny, księciem smilskim i hetmanem[[hetman]]em kozackim.

Gdy powstanie zaczęło być groźne także dla Rosji[[Imperium Rosyjskie]]go, rosyjskie oddziały przystąpiły do tłumienia go, w czym pomagały im [[Armia koronna|wojska koronne]]. Iwana Gontę wydano władzom polskim ([[Franciszek Ksawery Branicki|hetmanowi Branickiemu]]), po czym został stracony we wsi [[Serby (Podole)|Serby]]. Żeleźniak został zesłany przez Rosjan na [[Syberia|Syberię]], a represje wobec hajdamaków trwały kilka kolejnych miesięcy.

Szacuje się,że łączna liczba zabitych wyniosła ok. 20 tysięcy [[Polacy|Polaków]] i [[Żydzi|Żydów]]<ref>[[Władysław Wielhorski]], ''Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej'', Londyn 1959, s. 70</ref><ref>"Encyklopedia Kresów", praca zbiorowa, 2010, s. 151</ref><ref>[[Stanisław Grodziski]], "Wielka Historia Polski. Polska w czasach przełomu (1764-1815)", Kraków 2001, s. 49, 51</ref><ref>"Dzieje Polski. Kalendarium", pod red. [[Andrzej Chwalba|Andrzeja Chwalby]], Kraków 1999, s. 439</ref><ref>"Kronika Polski", praca zbiorowa, Warszawa 200, s. 352</ref><ref>[[Stanisław Bogusław Lenard]], [[Ireneusz Wywiał]], ""Historia Polski w datach", wyd. PWN, Warszawa 2000, s. 274-275</ref><ref>[[Lucyna Kulińska]], ''Ihrowica - zabili nas w Wigilię'', "[[Wiedza i Życie]]. Inne oblicza historii", nr 6/2010, s. 17</ref>. Według ''[[Słownik Geograficznygeograficzny Królestwa Polskiego|Słownika Geograficznegogeograficznego Królestwa Polskiego]]'' "liczba trupów z tymi co z pobliskich miejsc kolije na stracenie przywiedli do 15 tysięcy doszła"<ref>''Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego'' Warszawa 1882, t. III s. 214</ref>. [[Tadeusz Korzon]] w pracy ''Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta'' stwierdził, że "w samym Humaniu miało zginąć według przesadnej rachuby 18.000 dusz", zaś "urzędnicy sądowi podług akt liczyli ofiar rzezi nie więcej niż 5.000"<ref>[[Tadeusz Korzon]], ''Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta'' wyd. II, t.1, Kraków-Warszawa 1897 s. 197-198</ref>. Znacznie niższą liczbę zabitych (2 tys.) podaje amerykański historyk [[Paul Robert Magocsi]]<ref>R. P. Magocsi, ''A History of Ukraine'', University of Washington Press, Seattle 1997, s. 300</ref>, natomiast kanadyjski historyk [[Orest Subtelny]] pisze ogólnie o tysiącach "brutalnie zamordowanych" ofiar<ref>O. Subtelny, ''Ukraine. A history'', University of Toronto Press, Toronto 1988, ISBN 0-8020-5808-6, s. 193</ref>.[[Władysław Serczyk]] twierdził w 1972, iż liczby zabitych w Humaniu nie da się jednoznacznie ustalić. W pierwszych relacjach z miejsca wypadków podana została liczba 12 tys. ofiar: 5 tys. zabitej szlachty oraz 7 tys. Żydów, którą autor ten uważa za przesadzoną, podkreśla jednak, iż ofiary "należy szacować nie w setkach, lecz w tysiącach"<ref>Władysław Serczyk, ''Hajdamacy'', Kraków 1972, ''[[Wydawnictwo Literackie]]'' s.329.</ref> Władysław Serczyk określa współcześnie liczbę ofiar na "kilka tysięcy"<ref>"rzeź, w której zginęło kilka tysięcy szlachty, Żydów i księży unickich" , [[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', Wyd. III, Wrocław- Warszawa-Kraków 2001, Wyd. [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]] ISBN 83-04-04530-3 s. 152.</ref>.

== Współczesne nawiązania ==

Na [[Ukraina|Ukrainie]] postać Iwana Gonty otoczona jest szacunkiem, we [[Lwów|Lwowie]] istnieje ulica jego imienia, w [[Chrystynówka|Chrystynówce]] wzniesiono jego [[Pomnik Iwana Gonty w Chrystynówce|pomnik]]. Podczas jego odsłonięcia (w którym brali udział przedstawiciele miejscowych władz oraz biskupi [[Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Kijowskiego|Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego]]) mer (prezydent) tego miasta Mykoła Nakonieczny podkreślił, że ''pomnik Gonty będzie przypominał Ukraińcom, że powinni walczyć o ojczystą ziemię z jej ciemiężcami'' <ref>[http://fakty.interia.pl/swiat/news/morderca-polakow-i-zydow-ukrainskim-bohaterem,1388662,4 Morderca Polaków i Żydów ukraińskim bohaterem]</ref>. Hajdamaków w swojej nazwie sławi także ukraiński zespół [[Haydamaky]].

* [[Władysław Andrzej Serczyk]], "Koliszczyzna", Kraków 1968

* [[Władysław Andrzej Serczyk]], "Hajdamacy", Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972

* [[Karol Grünberg]], [[Bolesław Sprengel]], ''Trudne sąsiedztwo'', Warszawa 2005