|
'''Polska muzyka ludowa''' wykazuje wiele podobieństw do [[muzyka ludowa|muzyki ludowej]] innych krajów [[Słowianie|słowiańskich]]: Czech, Słowacji, Ukrainy, Białorusi, Rosji. Wykazuje również wiele analogii do muzyki krajów Europy Zachodniej, zwłaszcza w wątkach pieśni [[ballada|balladowych]], czy w składzie zespołów instrumentalnych.
Muzykę ludową tworzyli amatorzy śpiewacy oraz instrumentaliści, grający w [[zespół (muzyka)|zespołach]] na weselach i innych sytuacjach obrzędowych oraz na zabawach czy podczas wypasu zwierząt (tutaj używano muzyki w funkcji komunikowania się na odległość, np. sygnały na [[trombita]]ch).
Muzyka ludowa opierała się pierwotnie na [[skala (muzyka)|skali pentatonicznej]] i [[Skala (muzyka)#Skale kościelne|skalach modalnych]].
== Gatunki ==
=== Muzyka wokalna ===
# '''pieśni obrzędowe''': dawniej wykonywane podczas ważnych wydarzeń w życiu wsi: na weselach, żniwach etc. patrz: [[Oj, chmielu|Chmiel]]
# '''pieśni obyczajowe''': miłosne, zalotne, żołnierskie
# '''przyśpiewki''': towarzyszące melodiom tanecznym
# '''ballady''': śpiewane często przez ''dziadów wędrownych''
# '''pieśni nabożne''': śpiewane przy kapliczkach, na pielgrzymkach i w innych sytuacjach pozaliturgicznych.
=== Muzyka instrumentalna ===
{{Osobny artykuł|Taniec ludowy}}
# '''formy taneczne''': tańce wirowe (oberki, mazurki, polki), tańce figurowe, zabawy taneczne;
# '''melodie pasterskie''': tańce (np. owczarek);
# '''hejnały''': np. adwentowe hejnały na [[ligawka|ligawce]].
== Rodzaje instrumentów ==
'''Instrumenty smyczkowe'''
* skrzypce - występujące jako instrument solowy lub w zespołach
* [[mazanki (instrument)|mazanki]] wielkopolskie – niedużych rozmiarów, trzystrunowe (a1 e2 h3); towarzyszą głównie dudom,
* [[złóbcoki]] (gęśliki podhalańskie) na Podhalu, posiadają 4 struny strojone kwartami lub kwintami,
* basy, [[basetla]] - instrument wielkości wiolonczeli lub większy, 2,3,4 struny jelitowe lub stalowe skręcane.
* basy szamotulskie – zaopatrzone w brzękadełka (talerzyki)
* [[lira korbowa|liry korbowe]] - instument z jedną struną melodyczną i dwiema burdonowymi, gdzie smyczek zastąpiony jest kółkiem natartym kalafonią, poruszanym korbą
'''Instrumenty szarpane'''
Jedynym autentycznie ludowym instrumentem tego typu były [[diabelskie skrzypce]] z [[Kaszuby|Kaszub]], o jednej strunie i kwadratowym pudle rezonansowym. [[Mandolina|mandoliny]], [[Gitara|gitary]], [[Cytra|cytry]] są nie ludowego pochodzenia, aczkolwiek są nieraz używane.
'''Instrumenty dęte'''
Instrumenty pasterskie: [[Gwizdek|gwizdki]], bekace, [[Fujarka|piszczałki]], [[Fujarka|fujarki]] robione z liści czy łodyg oraz piszczałki drążone w wierzbie. [[Trąbka|Trąby]] pasterskie mają duże rozmiary i różne nazwy: trembity ([[Trombita|trombity]] na Podhalu), [[Ligawka|bazuny]] na Pomorzu, [[Ligawa (muzyka)|ligawy]] na Kurpiach, Mazowszu i w Lubelskiem. Szałamaje (instrumenty stroikowe).
'''Instrumenty dudowe'''
* kozioł biały(weselny) i czarny(ślubny) spotykany na Ziemi Lubuskiej
* gajdy w Beskidzie Śląskim
* [[dudy]] Wielkopolskie
* dudy w Beskidzie Żywieckim.
* dudy Podhalańskie
Dudy składają się z:
* skórzanego worka,
* zbiornika powietrza,
* piszczałki melodycznej – tzw. przebierki z siedmioma otworami bocznymi,
* piszczałki burdonowej – tzw. bąka – wydającego długo brzmiący dźwięk,
* mieszka (lub drewnianej rurki, czyli duchach) służącego do napełniania worka powietrzem.
Instrumentem ćwiczebnym tego typu są [[sierszeńki]] jedno- lub dwupęcherzowe bez bąka z duhacem i przebierką.
'''Instrumenty perkusyjne'''
* bęben wielki (baraban)ze stalką bądź talerzem
* mały [[bębenek obręczony z pobrzękadłami]]
* dżaz - wyrabiany ręcznie mały zestaw perkusyjny (popularny w latach 1950. do 1970.)
* [[burczybas]] - beczka bądź bęben z przyczepionym do membrany sznurkiem, wydającym przy potarciu charakterystyczny "ryczący" odgłos
* terkotki, klekotki, kołatki, grzechotki, dzwonki pasterskie
== Kapele ==
W każdym regionie Polski występują odmienne składy kapel ludowych. Składy kapel ulegały zmianom w przebiegu historycznym, zależnym od przemian tradycji i nowych mód na instrumenty przychodzących z miasta
* '''Mazowsze''' - kapela ze skrzypcami lub harmonią jako instrumentem wiodącym
** skrzypce, basy, bębenek
** harmonia, skrzypce, baraban (lub dżaz), w nowszych składach klarnet lub [[saksofon]]
** skrzypce, skrzypce wtór, bębenek
* '''Wielkopolska''' - kapele dudziarskie
** dudy i skrzypce (mazanki)
** kozioł biały lub czarny(rodzaje dud), klarnet (trąbka), basy
* '''Śląsk''' - kapele dęte
** klarnet, [[Kornet (instrument)|kornet]], trąbka, waltornia z [[puzon]]em lub [[tuba|tubą]]
* '''Podhale''' - kapele ze skrzypcami w zdwojonej obsadzie
** skrzypce, skrzypce sekund, basy 3-strunowe, w starszych składach [[złóbcoki]]
* '''Beskid Śląski, Żywiecki''' - kapele z dudami
** gajdy (dudy), skrzypce
** skrzypce, skrzypce sekund, [[akordeon guzikowy|heligonka]] (akordeon), basy (kontrabas)
* '''Kaszuby''' - kapele z [[maryna (instrument)|maryną]] i [[burczybas]]em
** skrzypce, klarnet, maryna lub kontrabas, burczybas
* '''Rzeszowskie, Tarnowskie''' - kapele z cymbałami
** cymbały, skrzypce, basy
** cymbały, skrzypce, skrzypce sekund, basy
** klarnet, skrzypce, skrzypce sekund, kontrabas (nowszy skład)
* '''Lubelskie, Zamojskie''' - kapele ze skrzypcami
** skrzypce, skrzypce sekund, bębenek
** skrzypce, skrzypce sekund, flet poprzeczny, klarnet, kontrabas
== Historia - instrumenty i kapele ==
[[Plik:Trombity.JPG|thumb|[[trombita|Trombity]]]]
W średniowieczu w Polsce używano ''prawdopodobnie'' w muzyce ludowej głównie różnego rodzaju bębenków i fletów i fletni. Równolegle z rozwojem w XVII i XVIII w. instrumentarium profesjonalnego do muzyki ludowej zaczęły przenikać instrumenty takie jak liry, skrzypce, dudy, basy. Od tego czasu kapela zaczęła liczyć najczęściej od dwóch do pięciu instrumentów. Główną melodię grały w niej np.: skrzypce i [[dudy]] (Wielkopolska), skrzypce i [[harmonia (instrument)|harmonia trzyrzędowa]] (XXw.), [[akordeon]] (Mazowsze, Radomszczyzna), skrzypce z instrumentami dętymi oraz akordeon (Małopolska, Śląsk) (XXw.) lub same skrzypce z towarzyszeniem takich instrumentów rytmicznych jak [[basetla]] lub bęben lub drugich skrzypiec w roli rytmiczno-harmonicznej (tzw. wtór)(XVIII i XIXw.) - Mazowsze, Sieradzkie, Łęczyckie, Kaliskie, Kujawy, Małopolska Północna, Lubelskie, Podlasie, Suwalskie, Podhale, Orawa. Dodatkowo w skład kapel ludowych na Rzeszowszczyźnie oraz na Wileńszczyźnie wchodziły [[cymbały]].
Muzykiem w kapeli zostawał ten, kto sam nauczył się grać, terminując u mistrza, starszego zazwyczaj muzyka z rodziny czy sąsiedztwa. Muzykanci nie znali nut, grali na "ucho". Repertuar opanowywali pamięciowo.
== Cechy stref muzyki ludowej w Polsce<ref>według [[Jan Stęszewski|Jana Stęszewskiego]] – J. Sobieska, ''Polski folklor muzyczny'', Warszawa 2006.</ref> ==
*'''Strefa środkowa''' - Kujawy, Wielkopolska, Mazowsze, Kieleckie, Łódzkie, Śląsk
**wyraźna dominacja metrum trójdzielnego i rytmiki mazurkowej
**obecność tempa rubato
**szeroki ambitus melodii
**urozmaicona, pełna dynamizmu melodyka
**dwutaktowa budowa fraz
**szybkie i bardzo szybkie tempo
**taneczna funkcja folkloru
*'''Strefa północno - zachodnia''' - Kaszuby, Kociewie, Pałuki
**dominacja temp wolnych i metr dwudzielnych
**duży udział rytmiki walcerkowej (jamby i trocheje)
**dominacja śpiewu zespołowego (dwu- lub więcej głosowego)
**skromna rola przyśpiewki tanecznej
**szeroki ambitus melodii (na Kaszubach do [[duodecyma|duodecymy]])
**średnie i niskie pozycje głosu w śpiewie
**przewaga [[System dur-moll|tonalności dur-moll]]
**obszerny repertuar pieśni balladowych
*'''Strefa północno - wschodnia''' - Kurpie, Mazury i część Podlasia
**występowanie [http://pl.wikipedia.org/wiki/Metrum_(muzyka)#Metrum_z.C5.82o.C5.BCone addycyjnych metr]
**melodyka oparta na skalach [[Pentachord|pentachordalnych]] i [[Pentatonika|pentatonicznych]]
**[[Apokopa (muzyczna figura retoryczna)|apokopa]]
**szeptany przedtakt
**interiekcja
**wąski ambitus melodii
**śpiew bogaty w melizmatykę
**rozciągłe i powolne, nie posługujące się manierą tempo rubato
*'''Strefa wschodnia'''
**tonalność na skalach chordalnych wąskiego zakresu
**zespół archaicznych melodii obrzędowych - żniwne, weselne, sobótkowe (cecha wyróżniająca region)
**melodie weselne powolne, pełne figur melizmatycznych
**zwrotka złożona z trzech wersów słowno-muzycznych
**wykorzystanie techniki parlando w śpiewie (śpiew zbliżony do mowy)
*'''Strefa południowa''' - Beskid Śląski i Żywiecki, Pieniny, Podhale, Orawa
**supremacja metrum parzystego
**naturalny wielogłos
**duża rola śpiewu męskiego
**dominacja dwumiaru
**forma pięciotaktowa
**rytmy synkopowane
**wolne tempo
**śpiew na otwartej przestrzeni
== Współczesny byt muzyki ludowej w Polsce ==
W połowie XX wieku muzyka ludowa powoli zaczęła zatracać swą pierwotną funkcję obrzędową. Zaczęli wymierać jej ostatni dawni wykonawcy, a dziś żyją już tylko nieliczni.
W celu zachowania tradycyjnej muzyki ludowej organizuje się akcje zbierania muzyki ludowej (zapoczątkował je [[Oskar Kolberg]]), wydaje się śpiewniki, opracowania itp. Dzięki tym działaniom naukowym i dokumentacyjnym zintensyfikowanym od poł. XX wieku (dzięki m.in. prof. [[Jadwiga Sobieska|Jadwidze]] i [[Marian Sobieski|Marianowi Sobieskim]], [[Franciszek Kotula|Franciszkowi Kotuli]], [[Piotr Dahlig|Piotrowi Dahligowi]]) wielu twórców i wykonawców muzyki ludowej, wcześniej anonimowych, znamy z imienia i nazwiska.
Muzyka ludowa nie zaginęła lecz rozpoczęła żywot na różnego rodzaju festiwalach, przeglądach kapel, oficjalnych imprezach dożynkowych. Odbiło się to na jej autentyczności, zniknęło wiele manier wykonawczych, uprościło się zdobnictwo. Zacierają się różnice pomiędzy muzyką z poszczególnych regionów Polski.
Rozwija się dziś jednak nurt zainteresowania młodych ludzi, zwłaszcza ze środowisk miejskich muzyką ludową swojego regionu. Przybiera on formy [[muzyka folkowa#Najważniejsi polscy przedstawiciele gatunku|muzyki folkowej]] lub [[Dom Tańca|muzyki in crudo]], a czasem łączy się nawet z muzyką rockową i popularną.
== Festiwale kultury ludowej w Polsce ==
* [[Poleskie Lato z Folklorem]] we [[Włodawa|Włodawie]]
* [[Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny]] w [[Strzegom]]iu
* [[Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich]] w [[Zakopane]]m
* [[Międzynarodowy Dziecięcy Festiwal Folkloru]] w [[Zielona Góra|Zielonej Górze]]
* [[Międzynarodowy Festiwal Folkloru Karpat]] w [[Trzcinica (województwo podkarpackie)|Trzcinicy]]
* [[Międzynarodowy Festiwal Folkloru]] w [[Zielona Góra|Zielonej Górze]]
* [[Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych]] w [[Kazimierz Dolny|Kazimierzu Dolnym]]
* [[Festiwal Folkloru Górali Polskich]] w [[Żywiec|Żywcu]]
* [[Festiwal Współczesnej Kultury Ludowej]] w [[Kamień Pomorski|Kamieniu Pomorskim]]
* [[Festiwal Folkloru "Lato nad Świną"]] w [[Świnoujście|Świnoujściu]]
* [[Międzynarodowy Festiwal Folkloru "Dni Kultury Kaszubskiej"]] w [[Brusy|Brusach]]
* [[Festiwal Folklorystyczny "Krajobrazy Sceny Ludowej"]] w [[Czarne|Czarnem]]
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.kulturaludowa.pl KulturaLudowa.pl] – portal tworzony i redagowany przez [[Stowarzyszenie Twórców Ludowych]]
* [http://muzykatradycyjna.pl MuzykaTradycyjna.pl] – strona tworzona w ramach projektu realizowanego przez Forum Muzyki Tradycyjnej i Stowarzyszenie Twórców Ludowych
[[Kategoria:Polska muzyka ludowa| ]]
{{Przypisy}}
| 