Procesy poznawcze: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
-oczywiście (wp:pov) |
drobne redakcyjne |
||
Linia 4:
Wyrażenie „poznawcze” (ang. ''cognitive'')<ref>Czasami można spotkać spolszczenie tego przymiotnika – „kognitywny”, „kognitywne”, co jednak nie jest do końca poprawnym rozwiązaniem. W polskojęzycznym piśmiennictwie psychologicznym takiego spolszczenia raczej się nie używa. Co prawda angielskie określenie ''cognitive science'' w języku polskim określa się mianem [[Kognitywistyka|kognitywistyki]], nie oznacza to jednak, że ''cognitive'' należy odtąd zawsze przekładać jako „kognitywny”.</ref> odnosi się do [[Filozofia|filozoficznego]] pojęcia „[[poznanie]]” (ang. ''cognition''), które dotyczy zdolności do posiadania wiedzy przez człowieka, zdolności poznawania rzeczywistości. Z perspektywy psychologicznej można określić to pojęcie jako po prostu zdolność organizmu do odbierania informacji z otoczenia, przetwarzania ich i wykorzystywania do kierowania własnym zachowaniem. Wyrażenie „procesy” natomiast odnosi się do procesualnego, dynamicznego charakteru opisywanych tutaj zagadnień.
Psychologia poznawcza i podejście poznawcze postulują, że wiedzę o rzeczywistości umysł tworzy nie poprzez bierne sumowanie danych otrzymywanych z narządów zmysłu i ich magazynowanie, lecz w sposób aktywny, jako pewnego rodzaju model, odwzorowując czy też reprezentując realne obiekty w jakiejś symbolicznej postaci struktur poznawczych. Struktury stanowią pewnego rodzaju porcję wiedzy, zaś mechanizmy ich tworzenia i modyfikowania – to właśnie procesy poznawcze<ref name=Necka>
Teoretycznie również i [[Emocja|emocje]] można uznać za procesy przetwarzania informacji, a więc jako jakąś kategorię procesów poznawczych<ref>Właściwie nie ma ku temu żadnych przeszkód – emocje są procesami przetwarzania informacji, są sposobem poznawania otoczenia przez podmiot, trudno też odmówić emocjom wkładu w tworzenie wiedzy. Wystarczy rozważyć przykład reprezentacji poznawczej dotyczącej wiedzy o tym, że ból jest nieprzyjemny. Niemniej jednak przyjęło się pomijać sferę emocji w procesach poznawczych i w ogóle poznaniu. Przypuszczalnie wynika to z pewnej tradycji filozoficznej, jak również z trudności metodologicznych w badaniach naukowych emocji, która to tematyka swego czasu nie cieszyła się większą popularnością.</ref>, jednakże zwykło się traktować sferę emocjonalną i sferę poznania oddzielnie. Procesy poznawcze, a w szerszym rozumieniu system poznawczy (umysł), nie są domeną wyłącznie ludzką, są raczej właściwością [[Układ nerwowy|układu nerwowego]] taką samą, jak zdolność do wywoływania skurczów mięśni i poruszania się zwierząt. Niewątpliwie jednak świat zwierząt różni się pod względem rozwoju sprawności poszczególnych procesów poznawczych. Z tego powodu początkowo stosowano określenia w stylu „wyższe czynności psychiczne”, czy „wyższe czynności nerwowe”, które wprowadzono w nauce [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radzieckiej]] i przez pewien czas powszechnie stosowano także i w Polsce, kiedy psychologia poznawcza nie istniała, lub nie stanowiła jeszcze rozwiniętej dziedziny nauk psychologicznych (można spotkać taką terminologię w starych podręcznikach). Co prawda wiodącą rolę w tworzeniu współczesnej wiedzy o procesach poznawczych ma psychologia, to jednak niezaprzeczalny wpływ wywierają także [[neurobiologia]] i [[neurologia]]. Wpływ ten jest dwustronny – teorie dotyczące procesów poznawczych opracowane na gruncie psychologii wpływają na rozwój tych dziedzin.
Linia 26:
Myślenie można opisać ogólnie jako zdolność umysłu do tworzenia symbolicznego modelu rzeczywistości, oraz do przeprowadzania przekształceń na tym modelu, zastępując tym samym realne działania<ref name=Maruszewski /><ref name=Necka />. Można też wyróżnić bardziej wąskie kategorie procesów złożonych, jakie mieszczą się w takiej definicji, jak np. rozwiązywanie problemów, abstrahowanie itd. Natomiast zagadnienie języka jest zagadnieniem interdyscyplinarnym – język nie jest wyłączną domeną psychologii, ale również [[Językoznawstwo|lingwistyki]], [[Filologia|filologii]], filozofii itd. Co więcej, zagadnienia dotyczące języka wiążą się zarówno z zagadnieniem struktur (słowa i znaczenia wyrażone w języku naturalnym mogą być przykładem reprezentacji poznawczych), jak i myślenia, oraz innych procesów poznawczych.
=== Domeny umysłu
* wymiar funkcji poznawczych (w oryg. ''cognition'') – składa się z elementarnych i złożonych procesów poznawczych, takich jak percepcja, pamięć i myślenie oraz „funkcje ekspresyjne” – [[Mowa (językoznawstwo)|mówienie]], [[Pismo|pisanie]], czytanie, funkcje konstrukcyjne i [[praksja]].
Linia 49:
* orientacja (ang. ''orientation''):
*: – percepcja czasu, miejsca i własnej osoby. Pojęcie orientacji zastosowane w [[Medycyna|naukach medycznych]] – w języku polskim – w zakresie czasu i miejsca określane jest jako [[orientacja allopsychiczna]], zaś orientacja co do osoby – jako [[Orientacja autopsychiczna|autopsychiczna]].
*: – orientacja przestrzenna (ang. ''spatial orientation''), percepcja relacji przestrzennych – niekoniecznie musi być łatwa do uświadomienia i werbalizacji tak, jak ma to miejsce z orientacją czasu, miejsca i co do osoby. Zagadnienie bazuje m.in. na danych z zakresu neurobiologii (pokazujących, że mózg oddzielnie przetwarza informacje o tym, co postrzega i o tym, gdzie znajduje się to, co jest postrzegane<ref>
=== Uwaga ===
Linia 79:
#*:: – (1)- zapisywaniu informacji w pamięci (ang. ''encoding''): [[zapamiętywanie|zapamiętywaniu]], kodowaniu
#*:: – (2)- przechowywaniu informacji w pamięci (ang. ''storage'')
#*:: – (3)- wydobywaniu, przywoływaniu informacji z pamięci (ang. ''retrieval''), co na język polski przekłada się jako „odtwarzanie”<ref name=Maruszewski /><ref>Maruszewski T. (2000) Pamięć jako podstawowy mechanizm przechowywania doświadczenia. W: J. Strelau [red.] ''Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II''. Gdańsk: GWP. s. 137-164. ISBN 83-87957-05-4.</ref> lub „odpamiętywanie”<ref name=Necka />, ale nigdy jako „przypominanie”, choć wydawało by się to bardziej intuicyjne. Termin „przypominanie” jest bowiem zarezerwowany dla pewnej klasy przywoływania informacji. Wyróżnia się przynajmniej dwie kategorie
#*::: – (3a)- przypominanie (ang. ''recall'') – aktywny proces samodzielnego uzyskania dostępu do danej informacji (ang. ''free recall'' – swobodne przypominanie) lub z pomocą jakiejś wskazówki, podpowiedzi (ang. ''cued recall'' – przypominanie z podpowiedzią). Przypominanie wymaga użycia specyficznych strategii przeszukiwania informacji w pamięci. Niektóre teorie wiążą te strategie z funkcjami wykonawczymi.
#*::: – (3b)- rozpoznawanie (ang. ''recognition''), lub pamięć rozpoznawcza (ang. ''recognition memory'') – proces mniej obciążający system poznawczy w porównaniu do swobodnego przypominania, polegający na zidentyfikowaniu napływającej informacji z narządów zmysłu jako już znanej.
#*: a) [[pamięć epizodyczna]] (ang. ''episodic memory'') – dotyczy zdarzeń mających określone umiejscowienie w czasie i przestrzeni, osadzonych w kontekście autobiograficznym. Istnieją też teorie akcentujące relację jednostki w zapamiętywanych informacjach, łącząc zagadnienia pamięci epizodycznej i semantycznej, emocji i reprezentacji poznawczych w ramach tzw. [[Pamięć autobiograficzna|pamięci autobiograficznej]]<ref>
#*:: – pamięć świeża (ang. ''recent memory'') – pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia z okresu minionej godziny, dnia, czy kilku tygodni. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie w odniesieniu do badania zdolności do
#*:: – pamięć dawna (ang. ''remote memory'') – pojęcie odnosi się do zawartości pamięci epizodycznej i określa wspomnienia sięgające daleko wstecz, do okresu dzieciństwa, dawno dobrze utrwalone. Prawdopodobnie najczęściej jest stosowane w medycynie, w związku z pojęciem pamięci „świeżej”.
#*: b) [[pamięć semantyczna]] (ang. ''semantic memory'') – dotyczy faktów które nie mają wyraźnego osadzenia autobiograficznego, ogólnej wiedzy pozbawionej kontekstu; w węższym rozumieniu: znaczenie słów i zdań
Linia 96:
#*:: – poprzedzanie pozytywne (torowanie) ma miejsce wówczas, kiedy wcześniejsza ekspozycja danego bodźca ułatwia wykonywanie jakiegoś zadania, czynności, choćby poprzez zmniejszenie czasu reakcji
#*:: – poprzedzanie negatywne ma miejsce wówczas, kiedy wcześniejsza ekspozycja bodźca utrudnia wykonywanie danego zadania, czynności, choćby poprzez wydłużenie czasu reakcji
#* Proste [[warunkowanie klasyczne]] (ang. ''classical conditioning'') – to również nie jest w rzeczywistości system pamięci, tylko procedura doświadczalna w badaniach psychologicznych, jak i w badaniach nad uczeniem się zwierząt, ukazująca pewne zjawisko. Istotne jest, że do systemu pamięci niedeklaratywnej zalicza się wyłącznie najprostsze formy warunkowania klasycznego, tj. procedury warunkowania lęku<ref>
#* Uczenie się nieasocjacyjne (ang. ''nonassosiative learning''), tj. [[habituacja]] i [[sensytyzacja]] – w tym przypadku również trudno mówić o rzeczywistym systemie pamięci, niemniej jednak takie zjawiska istnieją i można je traktować jako przykład zjawisk z zakresu pamięci innej, niż deklaratywna.
Linia 102:
Niektórzy autorzy skłonni są traktować [[myślenie]] (ang. ''thinking'') bardzo szeroko, właściwie jako synonim wszelkich procesów złożonych. Inni autorzy mogą traktować myślenie inaczej. Wówczas wyodrębnia się wąskie kategorie procesów złożonych, jakie można traktować podobnie, jak poszczególne kategorie procesów elementarnych. Pojęcie „myślenia” staje się wtedy pojęciem nadrzędnym i bardzo ogólnym. W tym opracowaniu postanowiono wyodrębnić temat myślenia jako takiego od wąskich kategorii złożonych procesów poznawczych i opisać je w oddzielnych sekcjach artykułu (aby zachować przejrzystość tekstu).
Pojęcie „myślenie” jest wieloznaczne i różnie definiowane. Przykładowo, jedna z definicji stwierdza, że myślenie to „''każda operacja umysłowa, która wiąże dwa lub więcej bitów informacji jawnie (jak w obliczeniach arytmetycznych) lub niejawnie (jak w formułowaniu sądu, że coś jest złe, czy pozostaje w relacji do czegoś)''”<ref>Autorem tej definicji jest Fuster; cytat za: Lezak i in. (2004) op. cit., s. 30.</ref>. Najczęściej definicje myślenia formułuje się ogólnie, wskazując na najbardziej charakterystyczną cechę tego typu procesów. Cechą taką jest zaś to, że myślenie ma na celu tworzenie modelu rzeczywistości po to, by dokonywać różnych operacji i przekształceń na tym modelu, a nie na realnej rzeczywistości. Takie rozumienie myślenia pochodzi od Kennetha Jamesa Williamsa Craika, który w roku 1943 opublikował książkę z teorią o tworzeniu przez umysł modeli rzeczywistości<ref name=Maruszewski />. Jedna z takich definicji zgrabnie stwierdza, że myślenie to „''proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata w dłuższe ciągi, zastępujące realne, obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym lub społecznym, uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków naszych działań''” – „''myślenie jest substytutem działania''”<ref>Nęcka i in. (2006) op. cit., s. 420.</ref>. W niektórych podręcznikach<ref name"Lewicka">[[Maria Lewicka (psycholog)|
# myślenie autystyczne – nie służące jakiemuś konkretnemu celowi
# myślenie realistyczne – podporządkowane jakiemuś określonemu celowi (np. rozwiązaniu problemu)
Linia 134:
#* odporność na dystrakcję (ang. ''resistance to distraction'') – umiejętność zogniskowania uwagi i stosownego reagowania w związku z pewną określoną informacją, przy ignorowaniu innych, „przeszkadzających” informacji, które mogą sugerować podejmowanie odmiennych reakcji. W sytuacji niskiej odporności na dystrakcję można mówić o rozpraszalności uwagi, kiedy to kolejne informacje pojawiające się w otoczeniu zajmują uwagę selektywną i prowadzą do niemożności wykonania bieżącej aktywności.
#* hamowanie powrotu (ang. ''inhibiton of return'') – sytuacja, w jakiej organizm nie pozwala na wrócenie ogniska uwagi w miejsce, w jakim był obecny poprzedni bodziec. Pojęcie to odnosi się do szczegółowej sytuacji eksperymentalnej, zazwyczaj związanej z uwagą i percepcją wzrokową, i [[Ruchy sakkadowe|ruchami sakkadowymi]] [[Oko|oka]], stanowiąc raczej paradygmat metodologiczny niż proces poznawczy w ogólniejszym znaczeniu.
#* odporność na interferencję proaktywną (ang. ''resistance to proactive interference'') – umiejętność przeciwdziałania skutkom
# Funkcje wykonawcze (ang. ''executive functions'') – są to konkretne procesy kontroli poznawczej, mające odpowiadać za najbardziej złożone, świadome i inteligentne reakcje organizmu. Ze względu na złożoność tego zagadnienia, zostanie ono przedstawione w odrębnym akapicie.
Funkcje wykonawcze są ściśle związane z neuropsychologią i często wyjaśniane poprzez opis funkcjonowania człowieka z zaburzeniami tych funkcji, wynikającymi z uszkodzenia [[Płat czołowy|płatów czołowych]] mózgu (tzw. [[zespół czołowy]]). Z takiej perspektywy można stwierdzić, że jedną z ról tych funkcji jest inicjowanie aktywności celowej, ponieważ przy niektórych uszkodzeniach płatów czołowych osoby chore pozostają bierne, nie podejmują aktywności celowej i nie można tego wytłumaczyć [[Zaburzenia psychiczne|zaburzeniami psychicznymi]], takimi jak np. [[Zaburzenia depresyjne|depresja]], ani [[Neurologia|neurologicznymi]], takimi jak [[Porażenie|paraliż]], czy [[niedowład]]. Inną rolą jest z kolei przyjmowanie postawy logicznej i adekwatnej do sytuacji, ponieważ przy niektórych uszkodzeniach płatów czołowych osoby chore ignorują [[Normy moralne|normy morlane]] i [[norma społeczna|społeczne]], dążą do natychmiastowego zaspokajania swoich potrzeb bez względu na konsekwencje itp.<ref name=Walsh /> Z tego też powodu zwykło się definiować funkcje wykonawcze jako taki mechanizm poznawczy, który zapewnia organizmowi skuteczne realizowanie aktywności celowej, [[Intencjonalność|intencjonalnej]] i [[Wolna wola|wolicjonalnej]]<ref name=Lezak /><ref name=Jurado>
* hamowanie
* przerzutność uwagi i zdolność do przełączania się między alternatywnymi sposobami reagowania, jak też w ogóle mechanizmy sterujące uwagą
Linia 146:
* tworzenie pojęć i myślenie abstrakcyjne, jak też abstrahowanie, kategoryzowanie itp.
* zagadnienia związane z tzw. centralnym wykonawcą (ang. ''central executive'') w koncepcji pamięci roboczej
* procesy przeszukiwania pamięci w celu wydobycia informacji w mechanizmie przypominania i wspomagające zapamiętywanie, organizujące materiał pamięciowy we właściwym uporządkowaniu czasowym i przestrzennym, na co wskazują wyniki badań neuroobrazowych (pokazujących związek płatów czołowych w procesach zapamiętywania i odpamiętywania<ref>
=== Funkcje ekspresyjne ===
Funkcje ekspresyjne, „''takie jak mówienie, rysowanie lub pisanie, manipulowanie, gesty, ekspresja twarzy lub ruch, tworzą sumę obserwowalnego zachowania. Na ich podstawie wnioskuje się o aktywności umysłowej''”<ref>Lezak i in. (2004) op. cit., s. 31.</ref>. W tradycyjnej psychologii poznawczej część z tych
# [[praksja]] (ang. ''praxic functions'') – zdolność do wykonywania złożonych ruchów-czynności celowych, które są dobrze wyuczone; także zdolność do wykonywania gestów, precyzyjnych ruchów manipulacyjnych, czy naśladowczych. Wyodrębnianie tej kategorii ma większe znaczenie w klinicznych działach psychologii niż stricte w psychologii poznawczej. Praksja nie jest tożsama z funkcjami wykonawczymi, chociaż niewątpliwie od nich zależy.
# funkcje konstrukcyjne (ang. ''constructional functions'') – zachowania polegające na rysowaniu, układaniu, montowaniu itp., w mniejszym stopniu zależne od praksji, w większym stopniu związane z orientacją przestrzenną i innymi aspektami percepcji, jak i z funkcjami wykonawczymi. Niekiedy stosuje się określenie „funkcje wzrokowo-konstrukcyjne”, czy też mniej ścisłe „funkcje wzrokowo-przestrzenne”. Ten ostatni termin jest jednak mylący, bowiem nie wspomina o czynniku konstrukcyjnym, jaki jest nierozerwalnie związany z tą kategorią procesów, reakcji i wytworów. Wyodrębnianie tej kategorii ma większe znaczenie w klinicznych działach psychologii niż stricte w psychologii poznawczej.
Linia 166:
== Bibliografia ==
Literatura przedmiotu jest bogata, jednak w tym miejscu wymieniono jedynie literaturę podstawową, głównie w oparciu o którą przygotowano hasło:
*
*
*
{{Procesy poznawcze}}
| |||