Powstanie Nian: Różnice pomiędzy wersjami

|przyczyna = klęski naturalne i kryzys ekonomiczny, rozprzężenie władzy, [[Powstanie tajpingów|powstanie tajpingów]]

'''Nian''' – [[powstanie]] w północnych [[Chiny|Chinach]] w latach 1851-1868. Było równie długotrwałe jak współczesne mu [[powstanie tajpingów]] i niewiele mniej od niego niszczycielskie, nie próbowało jednak ustanowić alternatywnej struktury państwowej.

Powstanie to dzieliło się na dwie fazy: do 1863 miało postać licznych buntów w oparciu o lokalne bazy, natomiast po 1863 powstańcy podejmowali dalekosiężne rajdy kawaleryjskie przez większość prowincji Chin północnych. Ostatecznie stłumione siłami nowej armii, poprzednio zwycięskiej przeciw tajpingom.

Wśród dziewiętnastowiecznych powstań w Chinach wyróżnia się relatywnym brakiem czynnika religijnego. W literaturze często spotykane pod nazwą '''Nien''' (według transkrypcji [[Wade-Giles|Wade'aWade’a-Gilesa]]).

Przyczyny powstań w Chinach w drugiej połowie XIX w. były wszędzie podobne: niedowład i rozprzężenie władzy, która nie była w stanie ani zapobiec, ani złagodzić skutków klęsk żywiołowych, a jej skorumpowani urzędnicy swoją chciwością pogarszali tylko sytuację. Zarówno [[Osiem Chorągwi|mandżurskie wojska chorągwiane]], jak i [[Armia Zielonej Flagi|pomocnicze oddziały chińskie]] były zdemoralizowane i nieskuteczne, nie były więc w stanie stłumić rebelii w zarodku i nie dopuścić do ich rozprzestrzeniania się. Niestabilność gospodarczą wywołaną klęskami żywiołowymi oraz [[eksplozja demograficzna|eksplozją demograficzną]] w XVIII w. pogarszała konkurencja nowych towarów z Zachodu, odpływ srebra związany z handlem opium oraz wysokimi odszkodowaniami (efektem przegranych wojen z zachodnimi mocarstwami)<ref name="fenby" />.

Nian wywodzili się z terenów na północ od [[Huai He|rzeki Huai]] (tzw. Huaibei), pogranicza [[Anhui]], [[Henan]]u i [[Jiangsu]], terenu często nawiedzanego przez powodzie i susze. Ich powstanie związane było zze stłumioną w 1805 [[Powstanie Białego Lotosu|rebelią sekty Białego Lotosu]]. Dokładny czas początku operacji ''nian'' jest trudny do ustalenia, od późnej ery [[Kangxi]] do -– bardziej prawdopodobnej -– daty ok. 1805<ref name="perry" />. Pozostałości rozformowanych antyrebelianckich milicji tworzyły wpierw lokalne bandy (zwane ''nian''), by przekształcić się w pół-zorganizowaną siłę paramilitarną, przywódców lokalnych społeczności, w szczególności przemytników soli. Proceder ten kwitł ze względu na krzyżujące się w północnym Anhui drogi handlowe i różnice w cenach oraz w zezwoleniach na produkcję i sprzedaż soli w sąsiednich prowincjach i powiatach. W okresie od lat 20. do 50. XIX w. bandy takie operowały z typowych dla obszaru ufortyfikowanych wsi i były mocno związane z lokalnymi społecznościami, w odróżnieniu od powstańców Białego Lotosu brakowało im jednak ideologii i poczucia tożsamości i wspólnoty. Także władze, po kolejnej rebelii Białego Lotosu z 1813, szczególnie wyczulone na działalność sekt, starannie rozróżniały między tymi grupami, oskarżając ''nian'' jedynie o bandytyzm<ref name="perry" />. Dodatkowym czynnikiem był powszechny na tych terenach zwyczaj zabijania żeńskich noworodków, co powodowało poważne zaburzenie struktury płci: ok. 20% młodych mężczyzn nie mogło znaleźć żon; tworzyli grupę niestabilną, słabo związaną rodzinnie i potencjalnie "wybuchową"„wybuchową”<ref name="spence" />.

Katastrofalne powodzie z lat 1851-551855, w wyniku których [[Huang He]] zmieniła bieg i zamiast na północ od półwyspu [[Szantung (półwysep)|Shandong]] wpadała do morza na południe od niego, były momentem zwrotnym, który doprowadził do przekształcenia się lokalnych band ''nian'' w ogólny ruch Nian. W związku z marszem na północ [[Powstanie tajpingów|powstańców tajpingowskich]], lokalni urzędnicy zachęcali do tworzenia milicyjnych sił samoobrony; w odróżnieniu jednak od prowincji południowych lokalni posiadacze ziemscy nie byli chętni do ich organizacji. Natomiast wiele wsi (często ufortyfikowanych) posiadało własne oddziały, pod dowództwem klanowych przywódców, którzy często zostawali dowódcami band<ref name="chc" />.

[[plikPlik:Battle_at_ChanghuaiBattle at Changhuai.jpg|thumb|Bitwa pod Changhuai, 1859 rok]]

Jednym z przywódców był Zhang Lexing (張樂行), zamożny właściciel ziemski i przemytnik soli, uznany za szefa samoobrony przez miejscowych [[mandaryn]]ów – a przez szefów 18 band, naczelnym wodzem Nian w 1856. Skonfederowane siły Nian liczyły pięć luźno zorganizowanych chorągwi, po ok. 20 tys. ludzi każda; w ciągu następnych lat liczba chorągwi wzrosła do 12.

Oddziały samoobrony z Henanu, stworzone na ogół bez udziału właścicieli ziemskich, też skierowały się przeciw skorumpowanym władzom lokalnym. Rajdy Nian w Henanie (w 1855 obrabowały miasta wokół Guide, dzis. [[Shangqiu]]), w 1859 podeszły pod [[Kaifeng]], a w 1861 – pod [[Luoyang]]) służyły przykładem. W 1856-1857 grupa pięciu band w górach Quezi w południowym Henanie zgromadziła prawie 10 tys. ludzi i zajęła teren o powierzchni ponad 7500 km²². Bez pomocy Nian z Anhui zostali rozbici przez wojska qingowskie, ale w 1861 inna grupa, pod dowództwem Zhen Daxi, który nawiązał kontakt z Zheng Zongyu, opanowała kilkaset warownych wsi i miasteczek w północnej części prowincji. Zaczęły także wybuchać powstania o charakterze religijnym, jedno szybko stłumione w 1858 w [[Fuyang|Yingzhou]], następne w okolicach Guide w 1861. Powstańcy zostali rozbici, gdy przygotowywali się do oblężenia miasta, ale odzyskali siły i dopiero kolejna ofensywa rządowa w 1862 zakończyła tę rebelię<ref name="chc" />.

Mobilizacja sił rządowych zapobiegła wczesnym atakom na Shandong, ale prowincja ta miała własną rebeliancką tradycję i sytuacja pozostawała niespokojna. W 1860 kilka wypraw o łącznej sile ok. 70 tys. ludzi i 10 tys. koni spustoszyło dwadzieścia powiatów; jednym z miast które się obroniły, było [[Qufu]]. Pod koniec roku przybył ze znacznymi siłami mongolski książę [[Sengge Rinchen]], ale został pobity pod [[Jining]]iem, a powstańcy zagrozili [[Jinan]]owi. Książę musiał zająć się tłumieniem wielu lokalnych buntów, a nie umiał ułożyć sobie współpracy z innymi przywódcami (nie był też popularny wśród lokalnej ludności, którą rabowała jego armia i od której miał wymuszać haracz, nim przyszedł z pomocą<ref name="spence" />).

Tymczasem ożywiły się ruchy religijne: sekta Wenxianjiao (Nauka o Cnocie i Kulturze) pod przywództwem Song Jipenga powstała w powiecie Zhou jeszcze w 1853. Pobici w 1861, zebrali ponownie siły – pod koniec 1862 liczyli prawie 100 tys. członków<ref name="chc" />. Stowarzyszenie Długich Włóczni (Changjianghui), zanim zostało ostatecznie pobite w 1865, liczyło 35-50 tys. ludzi. Pierwotnie popierane przez władze jako przeciwwaga dla buntowników, dołączyło do nich, gdy nadciągnęli, poważnie wzmacniając ich siły<ref name="perry" />. Na północ od Huanghe, wokół [[Linqing]], podobną siłę zgromadziło Stowarzyszenie Ośmiu Trygramów, pod wodzą Zhang Shanzhi. Ich tzw. rebelia pięciu chorągwi rozpoczęła się w 1861. Siły qingowskiego generała Sheng Bao po początkowych sukcesach zostały pobite i generał uciekł się do swej ulubionej taktyki (poprzednio przeciągnął na stronę rządu Miao Peili) -– skłonił jednego z wodzów, Song Zhinshi, by ze swymi oddziałami zwrócił się przeciw swym towarzyszom. Po ich porażce, masowo uniewinnionych rebeliantów pięciu chorągwi skierowano do tłumienia następnych buntów<ref name="chc" />.

[[plikPlik:The_examination_of_the_Nien_leader_Chang_LoThe examination of the Nien leader Chang Lo-hsing.jpg|thumb|Przesłuchanie pojmanego wodza Nian, Zhang Lexinga]]

Na początek okrążył i zdławił powstanie Liu Depeia. Następnie zwrócił się przeciw sekcie Song Jipenga, masakrując ponad 30 tys. jej zwolenników. Potem zniszczył siły dwóch "politycznych„politycznych kameleonów"kameleonów”, którzy w międzyczasie znów się zbuntowali: Songa Zhinshi i Miao Peili (1863).

[[Plik:Defeating_the_Nian_Troops_under_the_Command_of_Zhang_Minhang_in_ShandongDefeating the Nian Troops under the Command of Zhang Minhang in Shandong.jpg|thumb|Bitwa z oddziałami Nian w Shandongu]]

* [[Powstaniepowstanie Białego Lotosu]]

* [[Powstaniepowstanie tajpingów]]

<ref name="chc">{{cytuj książkę|nazwisko=Fairbank|imię=John K.|tytuł=The Cambridge History of China|wydawca=Cambridge University Press|miejsce=Cambridge|data=1980|nazwisko2=Twitchett|imię2=Denis|tom=10|tytuł tomu=Late Ch'ingCh’ing, 1800-1911, part 1|isbn=978-0-521-21447-6}}</ref>