Wikipedia

Okręg Kłajpedy: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Kriis (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
11 427 edycji
m →‎Sytuacja po 1945 r.: drobne merytoryczne
WP:SK, usunięcie zbędnych linków do dat, drobne redakcyjne
Linia 41:
|głowa_państwa_opis = [[Prezydenci Litwy|prezydent Litwy]]
|status_terytorium = obszar [[Autonomia|autonomiczny]]
|zależne_od = [[Pierwsza Republika Litewska (1918-1940)|Litwa]]
|głowa_terytorium = gubernator
|głowa_terytorium_opis = [[Viktoras Gailius]]
Linia 63:
|od_kogo = [[Republika Weimarska|Niemcy (Republika Weimarska)]]
|utworzenie_data = [[9 stycznia]] [[1920]]
|likwidacja_sposób = [[aneksja]]
|przez_kogo = [[III Rzesza|Niemcy (III Rzesza)]]
|likwidacja_data = [[22 marca]] [[1939]]
Linia 79:
|terytoria_zależne =
|mapa_obraz = Memelland 1923-1939.png
|uwagi = {{legenda|#E89DC7|Okręg Kłajpedy}}{{legenda|#E35AE3|[[Republika Litewska (1918-1940)|Pierwsza Republika Litewska]]}}{{legenda|darkgreen|[[II Rzeczpospolita|Polska]]}}{{legenda|#EF7575|[[Prusy Wschodnie]] ([[Republika Weimarska|Niemcy]])}}{{legenda|#EEB8B8|[[Wolne Miasto Gdańsk]]}}{{legenda|#5451B3|[[Republika Łotewska (1918-1940)|Pierwsza Republika Łotewska]]}}
| commons = Category:Memelland
}}
 
[[Plik:Klaipeda stamps1920 23.jpg|thumb|200px|Znaczki pocztowe Okręgu Kłajpedy 1920-1925. Górny znaczek francuski z nadrukiem niemieckim MEMEL. Dolne litewskie, jeden z nadrukiem z litewską i niemiecką nazwą miasta, drugi specjalnie wydany przez Litwinów do obiegu w Okręgu Kłajpedy]]
 
'''Okręg Kłajpedy''' ([[Język litewski|lit.]] ''Klaipėdos kraštas'', [[język niemiecki|niem.]] ''Memelland'') – północno-wschodni fragment [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] położony na prawym brzegu [[Niemen|Niemna]], odłączony od [[Cesarstwo Niemieckie|Rzeszy Niemieckiej]] w wyniku wejścia w życie [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], w latach [[1923]]-[[1938]] [[Autonomia|autonomiczna]] część [[Pierwsza Republika Litewska (1918-1940)|Pierwszej Republiki Litewskiej]].
 
== Historia ==
W [[średniowiecze|średniowieczu]] okręg Kłajpedy należał do państwa [[Zakon krzyżacki|krzyżackiego]], później stanowił część [[Prusy Książęce|Prus Książęcych]]. Za czasów [[Prusy (państwo)|pruskich]] tzw. ''Mała Litwa'', zamieszkana przez litewskojęzyczną ludność wyznania [[protestantyzm|protestanckiego]], była wcielona do departamentu, a później rejencji gąbińskiej. Zwarty teren osadnictwa litewskiego obejmował powiaty [[Kłajpeda]] (bez miasta, które było prawie całkowicie niemieckojęzyczne), [[Szyłokarczma]], [[Sowieck|Tylża]] i [[Nieman|Ragneta]], jednak najdalsza południowa granica występowania języka litewskiego sięgała linii [[Polessk|Labiawa]] – [[Czerniachowsk|Wystruć]] – [[Gołdap]] – jeszcze w [[XIX wiek]]uwieku na tym obszarze odbywały się nabożeństwa w języku Litwinów.
 
Według spisu niemieckiego z [[1910]] r. na terenach na północ od [[Niemen|Niemna]] ludność litewskojęzyczna stanowiła 48,9% mieszkańców, zaś posługujący się językiem niemieckim nieco więcej – 49,9%. [[Litwini]] dominowali w powiecie [[Szyłokarczma]] (56% ludności), [[Niemcy]] najsilniej reprezentowani byli w [[Kłajpeda|Kłajpedzie]] (90% mieszkańców). W XIX wieku miejscowi Litwini wspierali swoich pobratymców z terenów [[Imperium Rosyjskie]]go – stąd przemycano książki w języku litewskim, a w [[Sowieck|Tylży]] wydawano litewskie czasopismo, jednak bardzo różnili się oni od Litwinów z ''Wielkiej Litwy'' – byli głównie protestantami i byli przywiązani do państwa pruskiego<ref name=wieki>{{cytuj książkę | autor r = Miłosz Zieliński | rozdział = Kukułcze jajo wersalskiej Europy. Kłajpeda w latach 1918-1932| nazwisko = | imię = | nazwisko2 = | imię2 = | tytuł = Mówią Wieki | wydanie = 6/12| wydawca = | miejsce = | rok = 2012 | strony = 22-27 | isbn =}}</ref>.
 
== Dyplomatyczna gra o Kłajpedę 1918-19191918–1919 ==
[[16 listopada]] [[1918]] r. ukonstytuowała się Narodowa Rada Litwinów w Prusach, na czele której stanęli [[Vilius Gaigalaitis]] (poseł do [[Landtag]]u w [[Berlin]]ie) i Martynas Jankus. [[20 listopada]] [[1918]] r. podjęła ona uchwałę o zjednoczeniu Małej Litwy – północnej części rejencji gąbińskiej z Litwą Wielką – Kowieńszczyzną i Wileńszczyzną. Rada Narodowa powołała swe kluby lokalne w [[Kłajpeda|Kłajpedzie]], [[Szyłokarczma|Szyłokarczmie]], [[Czerniachowsk|Wystruciu]] i [[Sowieck|Tylży]], a także wydawała „Prusų Lietuvių Balsas”, w którym agitowała za aktywizacją polityczną ludności litewskiej w celu przyłączenia regionu do [[Litwa|Litwy]].
 
W memoriale do premiera [[Georges Clemenceau|Clemenceau]] z [[6 lutego]] [[1919]] r. rząd litewski poparł żądania Rady, domagając się ustanowienia granicy z [[Niemcy|Niemcami]] na linii [[Polessk|Labiawa]] – [[Czerniachowsk|Wystruć]] – [[Oziorsk (obwód kaliningradzki)|Darkiejmy]] – [[Gołdap]].
 
Postulaty litewskie nie były przez [[Alianci|aliantów]] traktowane poważnie (na terenach wymienionych w żądaniach z lutego [[1919]] r. [[Litwini]] stanowili 20% ludności), jednak po stronie litewskiej zaangażowała się delegacja polska z [[Roman Dmowski|Romanem Dmowskim]] i [[Ignacy Jan Paderewski|Ignacym Paderewskim]], licząc na ewentualne koncesje dla Polski w kłajpedzkim porcie – zakładano zresztą wciąż związek państwowy [[Warszawa|Warszawy]] z [[Kowno|Kownem]]. Właśnie m.in. dzięki wstawiennictwu Polaków u Francuzów doszło do wydzielenia obszaru na północ od [[Niemen|Niemna]] z [[Kłajpeda|Kłajpedą]] i [[Szyłokarczma|Szyłokarczmą]] oraz powołania pozostającego pod kontrolą aliantów malutkiego okręgu Kłajpedy.
 
== Podstawy prawne istnienia okręgu Kłajpedy ==
Obwód utworzono na mocy art. 99 [[traktat wersalski|traktatu wersalskiego]], w którym [[Rzesza|Rzesza Niemiecka]] zrzekła się okręgu na północ od rzeki Niemen na rzecz Wielkich Mocarstw, przekazano pod administrację [[Liga Narodów|Ligi Narodów]] – mandat otrzymali jednak nie jak pierwotnie planowano Brytyjczycy, a nieprzychylni Niemcom [[Francuzi]]. Uroczyste przejęcie Kłajpedy przez korpus francuski odbyło się [[13 lutego]] [[1920]] r.
 
== Obszar i ludność ==
Linia 106:
 
== Organizacja protektoratu ==
[[9 stycznia]] [[1920]] roku zostało podpisane porozumienie o przekazaniu [[Kłajpeda|Kłajpedy]] aliantom. Sześć dni później do rejonu wkroczył 21. Samodzielny Batalion Strzelców Pieszych z gen. [[Dominique Odry]]m na czele, który miał za zadanie pilnować porządku w mieście i na przyległym obszarze. Generał Odry sprawował nie tylko zwierzchnictwo nad francuskim wojskiem, ale stanął również na czele Wysokiego Komisariatu Ligi Narodów w Kłajpedzie. Dopiero po jakimś czasie miejsce Komisarza zajął [[Gabriel Petisne]], oskarżany przez [[Niemcy|Niemców]] i [[Litwini|Litwinów]] o prowadzenie polityki zbyt propolskiej.
 
== Wolne Państwo Kłajpedy czy włączenie do Litwy? ==
Komisarze francuscy jako pierwsi zaczęli przekształcać administrowany teren w formę wolnego państwa, chcąc doprowadzić do trwałego osadzenia w porcie kapitału francuskiego. Jednocześnie symbolicznie usiłowano zerwać kontakty mieszkańców z dawną ojczyzną – wiosną [[1920]] ustanowiono z Niemcami granicę celną, zakazano też śpiewania niemieckich pieśni narodowych i wywieszania niemieckich flag. Mieszkańców nie pozbawiano jednak [[Obywatelstwo|obywatelstwa]] niemieckiego<ref name=wieki />.
 
Niemieckie środowiska polityczne, dominujące w Kłajpedzie, po czasie zdały sobie sprawę z faktu, że niemożliwy będzie natychmiastowy powrót Nadniemnia do Prus. Zaczęły więc popierać koncepcję Wolnego Państwa Kłajpedzkiego (''Freistaat Memelland''), w którym ludność niemiecka z racji (nieznacznej) przewagi ludnościowej i (znacznej) gospodarczej i kulturowej, odgrywałaby pierwsze skrzypce. Popierająca tę opcję Francja (z racji inwestycji swojego kapitału w mieście) przekonała [[Rada Ambasadorów|Radę Ambasadorów]], aby okręg miał prawo do samodzielnego zawierania umów gospodarczych. W przeprowadzonym [[referendum]] ¾ głosujących opowiedziało się za utworzeniem wolnego miasta<ref name=wieki />.
Linia 115:
Na powstanie republiki kłajpedzkiej nie zgadzali się jednak Brytyjczycy, którzy nie chcieli wzrostu znaczenia Francji w tym rejonie, oraz władze Polski, które nadal popierały Litwinów, licząc, że wcielenie Kłajpedy złagodzi stanowisko [[Kowno|Kowna]] w sprawie zajętego przez Polaków [[Wilno|Wilna]]. Sam rząd Republiki Weimarskiej pogodził się, na zasadzie „mniejszego zła”, ze wcieleniem Kłajpedy do Litwy. Obawiano się bowiem wpływów francuskich w mieście oraz przejęcia kontroli nad Kłajpedą przez Polaków – w ten sposób Prusy Wschodnie wzięte by zostały w kleszcze sojuszu antyniemieckiego (polskie [[Pomorze]] – [[Gdańsk]] pod wpływem Ligi Narodów – protektorat francuski z wpływami polskimi w [[Kłajpeda|Kłajpedzie]]). Zgoda Niemców na włączenie okręgu do Litwy, wynika również stąd, że rząd litewski prowadził na początku lat dwudziestych antypolską politykę, opierając się na bliskiej współpracy politycznej z [[Niemcy|Niemcami]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Jednocześnie okręg z liczną mniejszością niemiecką byłby pretekstem do wtrącania się w sprawy wewnątrz litewskie, a w przyszłości mogły zaistnieć warunki nie tylko do odzyskania miasta, ale i ''zwasalizowania'' całego państwa litewskiego<ref name=wieki />. W dodatku dla Rzeszy Niemieckiej Kłajpeda była potencjalnym przyczółkiem na wschód, ale mało istotnym miastem z punktu widzenia ekonomicznego, natomiast dla Litwy oknem na świat i w [[Berlin]]ie zdawano sobie sprawę, że Litwa traktuje kwestię okręgu priorytetowo.
 
== Zajęcie Kłajpedy przez Litwę w 1923 r. Autonomia– autonomia pod zwierzchnictwem Kowna ==
Rząd w Kownie zastanawiał się nad kilkoma wariantami akcji w okręgu – przekazanie problemu do rozwiązania do [[Liga Narodów|Ligi Narodów]], zajęcie zbrojne, wreszcie zorganizowanie ''powstania'', mającego dać wrażenie, że to sama miejscowa ludność pragnie połączenia z Litwą. Wybrano trzecią opcję.
 
''Powstanie'' zainicjowano [[10 stycznia]] [[1923]] r. siłami przybyłych z Litwy przebranych policjantów, żołnierzy armii regularnej i paramilitarnej organizacji szaulisów, ogółem ok. 1500 osób. Akcja ta została przez władze litewskie skonsultowana z przedstawicielami Niemiec i Rosji Sowieckiej. Broń Litwinom została dostarczona przez Niemców. ''Powstanie'', całkowicie inspirowane przez rząd kowieński, posłużyło pretekstem do wkroczenia wojsk litewskich do miasta i okręgu w celu „pomocy umęczonym rodakom”. Nie obyło się bez ofiar po obu stronach – ostatecznie żołnierze francuscy otrzymali rozkaz powrotu do koszar, ale [[Paryż]] wysłał im na odsiecz dwa [[torpedowiec|torpedowce]] oraz [[pancernik]] z oddziałem strzelców na pokładzie. Pod koniec stycznia do kłajpedzkiego portu wpłynął też okręt brytyjski oraz inny francuski pancernik, ale nie podjęli oni działań zbrojnych i nie przerwali akcji Litwinów<ref name=wieki />.
 
Po długich i żmudnych rokowaniach mocarstwa zachodnie zgodziły się [[15 lutego]] [[1923]] r. odstąpić okręg [[Litwa|Litwie]], pod licznymi jednakże warunkami (m.in. ochrona i samorząd dla ludności niemieckiej). Dość powszechny jest pogląd, iż zdecydowane zachowanie Litwy w sprawie [[Kłajpeda|Kłajpedy]], przyjęte z dużym krytycyzmem przez kraje zachodnie, przyczyniło się do szybkiego uznania granicy polsko-litewskiej przez [[Rada Ambasadorów|Radę Ambasadorów]] (pozostawiającej [[Wileńszczyzna|Wileńszczyznę]] po stronie [[II Rzeczpospolita|polskiej]]).
 
Po ponad roku od aneksji okręgu doszło do podpisania Konwencji Kłajpedzkiej ([[8 maja]] [[1924]], weszła w życie [[25 sierpnia]] [[1925]]) między [[Litwa|Litwą]] a mocarstwami sprzymierzonymi ([[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]], [[Francja|Francją]], [[Włochy|Włochami]] i [[Japonia|Japonią]]), do której dołączono trzy załączniki (Statut Kraju Kłajpedzkiego, uregulowania portowe oraz tranzytowe). Według umowy okręg Kłajpedy miał należeć do Litwy na zasadach autonomii prawnej, sądowej, administracyjnej i finansowo-podatkowej. Aneks do umowy (Statut) określał ustrój wewnętrzny autonomii: przewidziano dwuwładzę gubernatora Kłajpedy mianowanego przez prezydenta Litwy oraz liczącego 5 członków Dyrektoriatu wybieranego przez Sejmik Kłajpedzki bezwzględną większością. Gubernator miał być wyznaczany przez prezydenta za akceptacją sejmiku, sprawował kontrolę nad działalnością Dyrektoriatu. Wybory do organu ustawodawczego miały się odbywać co trzy lata, pierwsze przeprowadzone w październiku [[1925]] r. Okręg Kłajpedy desygnował do sejmu ogólnolitewskiego w [[Kowno|Kownie]] 5 posłów.
 
W aneksie portowym postanowiono, że za nadzór nad portem i jego rozwój odpowiada strona litewska, wspomagana przez dyrekcję portu złożoną z trzech członków (po jednym mianowanym przez rząd [[Litwa|Litwy]], [[Liga Narodów|Ligę Narodów]] i Dyrektoriat Kraju Kłajpedzkiego). W załączniku tranzytowym przewidziano generalną swobodę tranzytu przez terytorium okręgu.
 
W [[1925]] r. Kłajpedę zamieszkiwało 142 tys. mieszkańców, określających się w 27% przypadków jako [[Litwini]], 24% jako Kłajpedzianie i 42% jako etniczni [[Niemcy]]. Kontrowersję budziła nowo powstała kategoria kłajpedzian: obie strony uważały ich bądź to za zgermanizowanych Litwinów, bądź lokalny odłam narodu niemieckiego.
 
Do [[1932]] r. kraj Kłajpedy opuściło prawie 10 tys. Niemców, którzy przenieśli się do [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] – rząd niemiecki starał się jednak przeciwdziałać opuszczaniu regionu przez swoich ziomków, obawiając się przyspieszonej lituanizacji Kłajpedy. Na teren okręgu przybyło w międzywojniu ok. 9 tys. Litwinów z terenów Kowieńszczyzny.
 
=== Gospodarka ===
Linia 134:
 
=== Polityka ===
Pierwsze wybory do sejmiku kłajpedzkiego odbyły się [[19 października]] [[1925]] r. – niemiecka lista jedności (''Einheitsliste'') otrzymała 27 mandatów, ugrupowania litewskie reprezentowało jedynie 2 posłów. Wynik wyborów był prawdziwym szokiem dla Litwinów – okazało się, że nawet litewskojęzyczna ludność wolała głosować na listy niemieckie.
 
W wyborach z sierpnia [[1927]] Litwini podwoili liczbę mandatów, zaś partie niemieckie uzyskały 25 głosów (agrariusze i narodowcy po 10, socjaldemokraci – 3, komuniści – 2). W wyborach [[1930]], [[1932]] i [[1935]] Litwini otrzymywali po 5 mandatów, w [[1938]] r. znów tylko cztery.
 
Najsilniejszymi ugrupowaniami niemieckimi byli ludowcy (''Memelländische Landwirtschaftspartei'') i narodowcy (''Memelländische
Volkspartei''), niewielkie wpływy posiadali socjaldemokraci (''Sozialdemokratische Partei des Memelgebietes'', SPM) i komuniści (''Kommunistische Partei des Memelgebietes'', KPM).
 
Od końca lat dwudziestych zaczęły wzrastać w [[Kłajpeda|Kłajpedzie]] wpływy ugrupowań nazistowskich domagających się natychmiastowego włączenia okręgu do [[III Rzesza|Rzeszy]]. Memellandzkich nazistów reprezentowali [[Theodor von Sass]] (lider ''Christlich-Sozialistische Arbeitsgemeinschaft'', ChSAG) oraz [[Ernst Neumann]] (''Sozialistische Volksgemeinschaft'', SoVoG) – obie partie liczyły w [[1933]] prawie 10 tys. członków.
 
=== Władze ===
'''Nadkomisarze'''
* 1920-1921 – Generał [[Dominique Odry]]
* 1921-1923 – Gabriel Petisné
 
Linia 181:
Kłajpeda leżała w strategicznym regionie Europy. Jej zajęcie pozwoliłoby Niemcom na utworzenie przyczółka do kontynuowania ekspansji na pozostałe terytorium Litwy i inne państwa bałtyckie. [[Adolf Hitler]] nie chciał, by ten obszar znalazł się w polskiej strefie wpływów. Wykorzystał zamieszanie w polityce europejskiej, jakie wywołało wkroczenie w marcu 1939 wojsk niemieckich do Czech ([[Protektorat Czech i Moraw]]). Hitler trafnie spodziewał się, że żadne z europejskich mocarstw nie pomoże Litwie<ref name="Tajna wojna Stalina" />.
 
19 marca 1939 litewski minister spraw zagranicznych [[Juozas Urbšys]] zatrzymał się w [[Berlin]]ie, wracając z uroczystości koronacyjnych papieża w [[Rzym]]ie. [[Joachim von Ribbentrop]] zażądał od niego zwrócenia Kłajpedy, czego minister odmówił i wezwał na pomoc Francję, Wielką Brytanię i Polskę, jednak nie otrzymał odpowiedzi. Niemiecki korpus ekspedycyjny, który tworzyły 3 pancerniki, 3 krążowniki, 17 niszczycieli, 9 okrętów podwodnych, 5 eskortowców, 12 kutrów pomocniczych, 13 trałowców i kilkanaście mniejszych jednostek przeszedł poza pasem polskich wód terytorialnych i zbliżył się do Kłajpedy. 22 marca niemiecki samolot przywiózł ministra Urbšysa ponownie do Berlina, gdzie został powiadomiony, że flota niemiecka znajduje się w morzu<ref name="Tajna wojna Stalina" />. Hitler zagroził zbombardowaniem Kowna, jeśli Litwa nie zgodziłaby się na oddanie okręgu<ref>Joanna Wieliczka-Szarek ''III Rzesza Narodziny i zmierzch szaleństwa'', wyd. 2006 r., strs. 175.</ref>. Wobec tego faktu, na mocy umowy zawartej nad ranem 23 marca 1939 między Rzeszą Niemiecką a Litwą (podpisaną przez ministra Urbšysa) Okręg Kłajpedy został włączony w granice [[Niemcy|Niemiec]]. Tego samego dnia niemieckie okręty weszły do portu w Kłajpedzie<ref name="Tajna wojna Stalina" />.
 
== Sytuacja po 1945 r. ==
Po przegranej [[Niemcy|Niemiec]] w [[II wojna światowa|II wojnie światowej]], okręg Kłajpedy wrócił w granice [[Litwa|Litwy]], która tym razem stała się republiką [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Po wypędzeniu ludności niemieckiej oraz znacznej części Litwinów związanych z kulturą pruską, Kłajpedę zasiedlono Litwinami i Rosjanami . <!-- {{fakt|Stalinowskich propozycji włączenia całych [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] (z [[Kaliningrad|Królewcem]], [[Sowieck|Tylżą]] i [[Gusiew|Gąbinem]]) do [[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka|Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej]], litewscy komuniści nie przyjęli|data=2012-06}}. -->
 
Po [[1991]] r. okręg Kłajpedy jest integralną częścią [[Litwa|Litwy]], obejmując powiaty [[Szyłokarczma]], [[Gorżdy]] i część okręgu [[Jurbork]] wraz z miastami wydzielonymi [[Kłajpeda|Kłajpedą]] i [[Nida (miasto)|Nidą]].
 
Po odzyskaniu niepodległości przez [[Litwa|Litwę]] niektóre środowiska nacjonalistyczne w [[Rosja|Rosji]] podnosiły kwestię przynależności okręgu do [[Rosja|Rosji]] (w [[1945]] r. rzekomo zdecydowano o przynależności całych [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] w granicach z sierpnia [[1939]] r. do [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]]), jednak te roszczenia są traktowane przez wszystkich prawników jako bezzasadne, nigdy nie podnosiły ich też oficjalne władze [[Rosja|Rosji]].
 
== Zobacz też ==
* [[Wolne Miasto Gdańsk]]
 
{{Przypisy}}
Linia 202 ⟶ 199:
* [http://www.jugendzeit-ostpreussen.de/pl/memelland-1939-1.html Galeria zdjęć historycznych] Wcielenie Kłajpedy do Rzeszy Niemieckiej w marcu 1939 r.
 
{{Kontrola autorytatywna}}
[[Kategoria:Kraj Kłajpedy|!]]▼
 
▲[[Kategoria:Kraj Kłajpedy|! ]]
[[Kategoria:Geografia historyczna Niemiec]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Okręg_Kłajpedy”