Juliusz Kunitzer: Różnice pomiędzy wersjami

Urodził się w Przedborzu, w ówczesnej w guberni piotrkowskiej<ref>We wcześniejszych publikacjach (np. jego życiorys w [[Polski Słownik Biograficzny|Polskim Słowniku Biograficznym]], t. 16) można spotkać nieprawidłowe miejsce urodzin – wieś Pohulanka gm. Przedbórz, a nawet wieś Nasieniec pod Kaliszem. Pohulanka została wpisana po przekreśleniu Przedborza w Księgach ludności stałej m. Łodzi (w [http://www.lodz.ap.gov.pl/index.php Archiwum Państwowym w Łodzi] seria II, t. 103, k. 313), w związku z próbą zalegalizowania wykupu ziemi i budowy fabryki włókienniczej ("Widzewska„Widzewska Manufaktura"Manufaktura”) we wsi Widzew graniczącej z Łodzią do czego wraz z J. Heinzlem nie miał prawa (za: Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, sss. 198-199).</ref>, w rodzinie tkacza-sukiennika Jakuba i Joanny z d. Tietze. Miał starszego brata Hermana oraz siostrę Wilhelminę.

Jakub Kunitzer przybył na teren [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] w latach 30. XIX w., podczas dużego ruchu emigracyjnego z terenu Niemiec i Czech w ramach programu industrializacji tego obszaru prowadzonego przez władze Królestwa. Tu znalazł pracę w Przedborzu, w fabryce włókienniczej Johna Coquerill'aCoquerilla. W końcu lat 40. XIX w. Kunitzerowie przenieśli się do [[Opatówek (województwo wielkopolskie)|Opatówka]], gdzie wcześniej przeniesiono, do dużej fabryki włókienniczej Fiedlerów, część maszyn ze zlikwidowanej fabryki Coquerilla (zm. w 1840) oraz gdzie już mieszkał krewny lub nawet ojciec żony. W Opatówku Jakub Kunitzer podjął pracę w fabryce Fiedlerów, z którą był związany do śmierci. Pracował w niej także jego starszy syn – Herman.

Po śmierci Jakuba Kunitzera jego żona wyszła ponownie za mąż za niejakiego Schmidta, a po jego śmierci, wraz z młodszym synem – Juliuszem, przeniosła się do byłej wsi Tyniec, wówczas będącej przedmieściem [[Kalisz]]a, i zamieszkali w wynajętym mieszkaniu na posesji rodziny Gumrych, w pobliżu której znajdowała się duża fabryka włókiennicza [[Fabryka Beniamina Repphana w Kaliszu|braci Repphan]]. Tu też w końcu lat 50. XIX w. Juliusz Kunitzer rozpoczął pracę i kształcenie w zawodzie tkacza. W 1863 r. został wymieniony jako czeladnik w wykazie ewangelików opłacających składkę na utrzymanie parafii w Kaliszu z adnotacją ''biedny'' i z tego powodu zwolniony z opłaty<ref>Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, s. 194. Na podst. Archiwum Główne Akt Dawnych, Komisja Województwa Kaliskiego, sygn. 3206.</ref>.

Do [[Łódź|Łodzi]] Juliusz Kunitzer przybył w połowie lat 60. XIX w.<ref>Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, s. 194; na podst. aktu urodzenia dziecka, którego był ojcem chrzestnym (Archiwum Państwowe W Łodzi, akta stanu cywilnego par. św. Trójcy w Łodzi za 1865 r., akt nr 862 z 31 grudnia).</ref> gdzie podjął pracę w fabryce wyrobów bawełnianych [[Edward Hentschel|Edwarda Hentschla]], w której stosunkowo szybko – wykazując się gruntownym przygotowaniem zawodowym, inteligencją i inicjatywą zawodową – awansował do grupy kierowniczej tej fabryki dzięki dostrzeżeniu go przez [[Ludwik Meyer|Ludwika Meyera]] zajmującego w fabryce Hentschla eksponowane stanowisko kierownicze. Tenże stał się jego mentorem w dalszej karierze, tym bardziej kiedy 13 października 1869 r. ożenił się z jego siostrą, Agnes (Agnieszką) Miną Meyer (ur. 10 czerwca 1849 w Łodzi, zm. 25 maja 1921 w [[Drezno|Dreźnie]]<ref>Według informacji biografisty m.in. rodów fabrykanckich – Jacka Strzałkowskiego, tenże na podst. aktu ślubu w USC-Łódź Kunitzerów.</ref>). Ponieważ nowożeńcy nie zawarli umowy przedślubnej nieznany jest ich ówczesny stan majątkowy<ref>Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, s. 195.</ref>.

Juliusz Kunitzer nie pozostawił po sobie potomstwa, ale miał wychowanka – Maksa Wünsche'goWünschego<ref>Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, s. 194.</ref>.

Pierwsze kroki w Łodzi w działalności zawodowej, a następnie gospodarczej Kunitzer stawiał w fabryce wyrobów bawełnianych Edwarda Hentschla przy ul. Piotrkowskiej 72 (obecny [[Hotel Grand w Łodzi|hotel "Grand"„Grand”]] powstał z przebudowy budynku mieszkalnego rodziny Hentschla). Ostatecznie w tej firmie doszedł do stanowiska kierownika technicznego fabryki Hentschla.

W tym samym czasie Ludwik Meyer próbował zbudować, nie do końca w zgodzie z ówczesnym ustawodawstwem, swoją fabrykę na gruntach ówczesnej wsi Widzew. Po rezygnacji z tego przedsięwzięcia, sprzedał na początku 1879 r. zakupione tam grunty i dotychczas zorganizowaną fabrykę tylko za 15 tys. rubli. Z kolei Kunitzer wycofał się z ich wspólnej firmy i fabryki przy ul. Piotrkowskiej 72 – najprawdopodobniej z powodu wejścia w bliższy kontakt biznesowy z innym wielkim łódzkim fabrykantem – [[Juliusz Heinzel|Juliuszem Heinzlem]]. Uzyskane w wyniku rozliczeń z Meyerem środki oraz duży kredyt uzyskany dzięki poparciu Heinzla w Banku Handlowego w Łodzi Kunitzer przeznaczył na inwestycję widzewską, gdzie istniały możliwości obszarowe i geograficzne (rz. Jasień dostarczająca dużej ilości wody potrzebnej w procesie produkcyjnym przetwórstwa bawełny) budowy dużej fabryki (w mieście brak było już odpowiedniego dużego terenu a przede wszystkim wody). O zaangażowaniu Juliusza Kunitzera w ten interes świadczy fakt, iż do końca 1879 r. w zasadzie gotowe już były: przędzalnia, tkalnia, gazownia, farbiarnia, bielnik, dwa domy murowane, cztery drewniane i inne drobne obiekty. Zainstalował tam 15 tys. [[Wrzeciono (przędzalnictwo)|wrzecion]] i 500 [[krosno tkackie|krosien]]. Podówczas wartość obiektu fabrycznego i jego wyposażenia zostały oszacowane na 300 tys. rubli<ref>Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, s. 198: Arch. Państw w Łodzi, kancelaria notariusza K. Płacheckiego, rocznik 1879, rep. nr 2078.</ref>. Jednak realizowana do tej pory inwestycja widzewska Kunitzera powstała w dużej niezgodzie z ówczesnym rosyjskim ustawodawstwem dotyczącym nabywania gruntów wiejskich z czym szybko zaczął mieć kłopoty. Sprawa ta, przy dużych zabiegach i nakładach finansowych, została prawnie rozwiązana dopiero w listopadzie 1899 roku<ref>Badziak Kazimierz, ''Juliusz Kunitzer – symbol Łodzi wielonarodowościowej i wielkoprzemysłowej'', [w:] ''Polacy, Niemcy, Żydzi. Sąsiedzi dalecy i bliscy''. Pod red. Pawła Samusia; Łódź 1997, sss. 198-200.</ref>.

W czerwcu 1880 r. Juliusz Kunitzer już formalnie związał się z Juliuszem Heinzlem tworząc Dom Handlowy "Heinzel„Heinzel i Kunitzer"Kunitzer” z kapitałem 450 tys. rubli. W zespole tym Heinzel zajmował się sprzedażą wyprodukowanych na Widzewie towarów a J. Kunitzer produkcją. Jednocześnie postępowała dalsza rozbudowa firmy (w dalszym ciągu przy nieregulowanym statusie prawnym). W 1888 r. do zakładu została doprowadzona do fabryki bocznica kolejowa od linii [[Linia kolejowa nr 17|Kolei Fabryczno-Łódzkiej]] oraz wewnętrzna sieć torowa. Odpowiednio do inwestycji rosło zatrudnienie. W 1883 r. fabryka zatrudniała 1020 robotników, a w 1901 już 3000.

W lipcu 1889 r. Dom Handlowy "Heinzel„Heinzel i Kunitzer"Kunitzer” został przekształcony w „Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych Heinzel i Kunitzer” z kapitałem zakładowym już ok. 3 mln rubli. Dotychczasowa działalność obu udziałowców przekształciła wieś Widzew w podmiejską, przemysłową nieformalną [[Łódź#Podział administracyjny|dzielnicę Łodzi]]. Wraz z budynkami fabrycznymi powstawała też infrastruktura mieszkaniowo-socjalna dla robotników "Widzewskiej„Widzewskiej Manufaktury"Manufaktury”, m.in. wzniesiono tu kolonię 150 drewnianych domów robotniczych zwanych ''domkami kunitzerowskimi''{{r|zabytki.lodz}}.

Pomyślny rozwój firmy i doskonała koniunktura oparta na praktycznie niesyconych rynkach Cesarstwa Rosyjskiego była podstawą utworzenia przez J. Kunitzera Tow. Akc. Łódzkiej Manufaktury Niciarnianej z kapitałem zakładowym 2 mln r. (4 tys. akcji), które nabyło funkcjonującą w centrum Łodzi niciarnię "L„L. Lourie i S-ka"ka” o wartości 526 tys. rubli. Dla swojej działalności Spółka zbudowała przy obecnej ul. Niciarnianej na Widzewie duży obiekt w którym zainstalowano maszyny zakupionej firmy wraz z surowcami i półfabrykatami. Niestety to przedsięwzięcie biznesowe przegrało rywalizację z "Newską„Newską Manufakturą"Manufakturą” w Petersburga, która była monopolistą na rynku nici wyrabianych w Cesarstwie Rosyjskim. Zakład borykał się z trudnościami zbytu, ale bez znaczących strat. Ostatecznie "Newska„Newska Manufaktura"Manufaktura” przejęła w 1900 r. łódzkie przedsiębiorstwo (fabryka funkcjonuje do dziś jako Fabryka Nici "Ariadna"„Ariadna” S.A. w Łodzi).

Tragiczną kwestią w działalności Juliusza Kunitzera był rozziew pomiędzy postrzeganiem go przez "ulicę"„ulicę” a podejmowanymi przez niego inicjatywami o charakterze społeczno-charytatywnym.

W 1890 r. z jego inicjatywy, z okazji przekształcenia "Widzewskiej„Widzewskiej Manufaktury"Manufaktury” w towarzystwo akcyjne "Heinzel„Heinzel i Kunitzer"Kunitzer”, finansowanie zakładowej Kasy Chorych zostało w całości przejęte przez Fabrykę<ref>''Piękny czyn'' [Juliusza Kunitzera]; [w:] "Dziennik„Dziennik Łódzki"Łódzki”, 1890, nr 220.</ref>. Ponadto fundusz Kasy był zasilany nakładanymi na robotników karami porządkowymi. Pełne finansowanie Kasy było ewenementem nie tylko w Łodzi. Zasadą w innych fabrykach było raczej dopłacanie do składek robotników na Kasy.

Juliusz Kunitzer przez wiele lat był najpierw wiceprezesem (1894-1895), a następnie prezesem Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności (od września 1895 do śmierci); również jego członek honorowy<ref>Sosnowska Joanna, ''Działalność socjalna i opiekuńczo-wychowawcza Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynności (1885–1940)''. Łódź 2011.</ref>. Był organizatorem wizyty [[Henryk Sienkiewicz|H. Sienkiewicza]] w Łodzi w styczniu 1904 roku<ref>„Łódź w Ilustracji”, 26 X 1924, nr 10, s. 1 (w gronie członków Tow. Śpiewaczego „Lutnia” podczas wizyty H. Sienkiewicza w Łodzi w dn. 3 stycznia 1904 r.).</ref>.

W trakcie [[Rewolucja 1905 roku|Rewolucji 1905 roku]], zrywu społeczno-narodowego, Kunitzer bezwzględnie traktował strajkujących robotników. Według relacji [[Franciszek Joachimiak|Franciszka Joachimiaka]], fabrykant wezwał do zakładu wojsko, które bronią zmusiło pracowników do pracy{{r|karta}}<ref>Wspomnienia weteranów rewolucji 1905 i 1917 r. Łódź 1967, (wspomnienia Fr. Joachimiaka).</ref>. Kilka miesięcy później Kunitzer został ciężko ranny w tramwaju przez dwóch członków [[Polska Partia Socjalistyczna|Polskiej Partii Socjalistycznej]] – Adolfa Szulca i Stefana Jędrasa{{r|kalendarium}} na ul. Piotrkowskiej przy ul. Nawrot i zmarł po 20 minutach przed udzieleniem mu jakiejkolwiek pomocy.

: ''Jadąc z Widzewa kursem 17<ref>Wagonem silnikowym typu "Herbrand„Herbrand VNB-125"125”, prowadzącym doczepkę tego samego typu tzw. "petersburską"„petersburską” lub "ryską"„ryską”.</ref> około godz. 18-ej, gdy przyjechałem do ulicy Nawrot, to usłyszałem 3 strzały, więc zeskoczyłem z wagonu i poleciałem do tylnego peronu, to zobaczyłem Pana Kunitzera leżącego na peronie, to ja i jakiś Pan i żołnierz jadący wagonem, to wzięliśmy Pana Kunitzera na ręce i zanieśliśmy do przejeżdżającego powozu i położyliśmy na siedzenie, to jeszcze Pan Kunitzer żył, ale już nic nie mówił, więc ten Pan wsiadł do tego powozu i kazał woźnicy jechać na stację pogotowia, a ja obejrzałem wagon, że jest w porządku, więc podałem sygnał konduktorowi do odjazdu i pojechałem dalej, o czym mam zaszczyt donieść Wielmożnemu Panu Dyrektorowi'' [Kolei Elektrycznej Łódzkiej – KEŁ].

: ''Jadąc kursem 17, o godzinie 5.37'' [17.37] ''z Widzewa w stronę pl. Kościelnego a dojeżdżając do ul. Nawrot. Na przystanku wychodzą pasażerowie w tem dwóch z pasażerów dało strzał trzy razy do pana Kunitzera. Na peronie jako byli obecni pan Tanfani z kilku panami a wagon był tak zapełniony z pasażerami, że nie mogłem ich zauważyć jak wyglądali'' [sprawcy strzałów], ''przy czym z rozporządzenia pana naczelnika'' [służby ruchu – Wróblewskiego] ''zjechałem do remizy'' [do zajezdni przy ul. Tramwajowej] ''o godz. 8.52'' [20.52]''<ref>Oba dokumenty w Arch. Państwowym w Łodzi, akta KEŁ, sygn. 1499, k. nie paginowane; za: Źródlak Wojciech i inni, ''Komunikacja tramwajowa w Łodzi, 1898-1998'', Łódź 1998 oraz ''Podmiejska komunikacja tramwajowa w Łodzi, 1901-2001'', Łódź 2001.</ref>.

Śmierć Kunitzera wywarła wielkie wrażenie w kręgach fabrykanckich i w całym łódzkim społeczeństwie. Udany zamach stał się także w Rosji tematem dnia. Pisały o nim gazety i poświęcano mu propagandowe ulotki. Uroczysty pogrzeb zabitego przedsiębiorcy miał miejsce 3 października 1905 r. i zgromadził tysiące łodzian, w tym robotników jego fabryki, którym wypłacono za ten dzień dniówkę, zgodnie z ówczesnym obyczajem. Pochowany został na [[Cmentarz ewangelicko-augsburski przy ulicy Ogrodowej w Łodzi|cmentarzu ewangelickim przy ul. Srebrzyńskiej w Łodzi]]. Około 1910 r. żona wystawiła na jego grobie klasycyzujące mauzoleum, jeden z wybitnych przykładów architektury funerlanej w Polsce, a tym bardziej w Łodzi<ref>Odrestaurowane w 1. dekadzie XXI w. ze środków Społecznego Komitetu Opieki na cmentarzem Starym w Łodzi, przy współudziale Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Łodzi. Nieformalną opiekę nad nim sprawuje Klub Miłośników Starych Tramwajów w Łodzi.</ref>.

=== "Czarna„Czarna legenda"legenda” ===

W tradycji, przynajmniej łódzkiego socjalistycznego [[Polska Partia Socjalistyczna|(PPS)]] i komunizującego [[Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy|(SDKPiL)]] ruchu robotniczego, J. Kunitzer był jednoznacznym symbolem wyzysku i poniżającego traktowania robotników zatrudnionych w jego fabryce, które było jedynym tłem i impulsem dokonanego na niego zamachu. To postrzeganie Kunitzera przez łódzkich robotników było tak silne, że nieomal natychmiast po zamachu znalazło odbicie w wierszowanej ludowej twórczości, która była znana i recytowana jeszcze w okresie międzywojennym; poniżej jedna z licznych wersji, chociaż w zasadniczym jądrze typowa<ref>Jerzy Wilmański, Archiwum tradycji łódzkich; [w:] "Odgłosy"„Odgłosy”, 1964, nr 15, s. 7.</ref>. Zamach na Kunitzera wszedł też do historii i legendy wydarzeń "rewolucyjnych"„rewolucyjnych” okresu 1905–1907 wymienianych do współczesności:

Kwestia źródeł "czarnej„czarnej legendy"legendy” Kunitzera w Łodzi jest w dalszym ciągu ciekawym problemem badawczym. Jest w nim sprzeczność: z jednej strony można wyliczyć wiele niemałych przedsięwzięć Kunitzera o charakterze socjalno-charytatywnym na rzecz łódzkiego środowiska robotniczego, z drugiej był coraz bardziej nielubiany w środowisku robotniczym na pewno, ale i chyba też w niektórych kręgach łódzkiej klasy średniej, na przykład przez "endecki"„endecki” opiniotwórczy [[Rozwój (gazeta)|"Rozwój"„Rozwój”]], czego dobrą ilustracją jest opis jego willi z 1908 r.

Pierwsza próba zamachu na grupę łódzkich fabrykantów, w tym i na Juliusza Kunitzera, zebranych w jego willi, podjęła radykalna organizacja robotnicza już w 1893 roku. Zamachowcy wrzucili bombę do salonu, wiedząc o zebraniu fabrykantów tamże. Zbiegiem okoliczności chwilę przedtem przeszli oni do innego pomieszczenia<ref>''"Bunt łódzki" 1892. Studia z dziejów wielkiego konfliktu społecznego''. Pod. red. Pawła Samusia. Łódź 1993, sss. 111–114.</ref>.

Od 1889 r. Kunitzerowie zamieszkali w okazałej willi zbudowanej w centrum Łodzi, u zbiegu ówczesnych ulic Benedykta i Spacerowej (obecnie al. T. Kościuszki)<ref>[http://www.miastograf.pl/asset/1231 miastograf.pl].</ref> – na jego południowo-zachodnim narożniku, zaprojektowanej przez znanego łódzkiego architekta, twórcy najbardziej znaczących realizacji w tym mieście – [[Hilary Majewski|Hilarego Majewskiego]]. Powstała w latach 1888–1889. Jej dzieje po śmierci Kunitzera paradoksalnie były niejako kontynuacją losu jej właściciela.

W maju 1908 r. w pokojach willi urządzona została wystawa kwiatowa, z której dochód został przeznaczony na potrzeby oddz. łódzkiego Towarzystwa Opieki nad Dziećmi. Pośrednio odwiedzający ją łodzianie po raz pierwszy mieli okazję zapoznać się szerzej z jej wnętrzami. Przynajmniej dla dziennikarza [[Rozwój (gazeta)|"Rozwoju"„Rozwoju”]]<ref>"Rozwój"„Rozwój”, 29 V 1908, nr 110, s. 2-3.</ref> nie było to pozytywne wrażenie (z zachowaniem oryginalnego stylu):