Arché: Różnice pomiędzy wersjami

Pierwotna zasada kierująca światem ([[Język grecki|gr.]] {{grc|κόσμος}}), wszechświatem. Istnienie tej zasady postulowała [[jońska filozofia przyrody]]. Dla Talesa arché to woda, dla Anaksymandra arché jest bezkresem (''apeiron''), dla Anaksymenesa arché jest powietrzem, dla Pitagorasa liczbą.

* [[Tales z Miletu]] -– woda{{r|Heller}}

* [[Anaksymenes]] -– powietrze{{r|Heller}}

* [[Anaksymander]] -– [[apeiron (filozofia)|apeiron]] (bezkres){{r|Heller}}

* [[Heraklit]] -– ogień{{r|Heller}}

* [[Ksenofanes]] -– ziemia

* [[Empedokles]] -– żywioły

* [[Anaksagoras]] -– nasiona/zarodki (homoiomerie)

* [[Demokryt]] -– atomy

* [[Pitagoras]] -– liczby{{r|Heller}}

* [[Arystoteles]] -– woda, ogień, ziemia, powietrze i eter

* [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Hegel]] -– rozum

Tales był inicjatorem filozofii przyrody -– jako pierwszy mówił o istnieniu jedynej zasady -– przyczyny wszystkich istniejących rzeczy, uznając, że jest nią [[woda]]. Według Talesa zasada źródłem (początkiem) rzeczy, jak zarówno ich ujściem (końcem). Zasadą było to, z czego powstały rzeczy, dzięki czemu są i na co się rozpadną. Tales uznał, że prazasadą jest woda, gdyż jest ona niezbędna do istnienia życia. Zauważył, że zawiera się we wszystkim co żywe, wysychając z tego co martwe. Ponadto woda nieustannie się zmienia, zarówno pod względem stanu skupienia jak i kształtu (przybiera kształt naczynia w którym się znajduje)<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 25| rozdział = Tales i początek filozofii| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>.

Anaksymander najprawdopodobniej wprowadził termin arché na oznaczenie pierwszej i ostatecznej zasady rzeczywistości. Anaksymander inaczej niż Tales twierdził, że zasadą nie jest woda, lecz "bezkres" (ἄπειρον, ''apeiron''). Termin "apeiron" oznaczał nieskończoną zasadę świata. Owa nieskończoność była powodem, dla którego Anaksymader dopuszczał istnienie wielu światów, równolegle wyłaniających się z apeironu. Filozof zakładał nieskończone istnienie aperionu, gdyż był on zasadą odwieczną i ostateczną. Powstawały i ginęły w nim kolejne światy, jednak on sam istnieje wiecznie. Z apeironu wszystko powstawało na zasadzie rozłączenia przeciwieństw (twarde miękkie, suche mokre itd.), a ginęło ponownie w apeironie się łącząc<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 26-28| rozdział = Jońscy filozofowie przyrody| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>.

Anaksymenes wprowadził zmiany do teorii swojego mistrza, które mówiły o tym, że zasada wprawdzie jest nieskończona co do wielkości i ilości, lecz nie jest nieokreślona, gdyż jest (nieskończonym) [[powietrze]]m. Uważał powietrze jako element wszechobecny o różnych stopniach rozrzedzenia (para, woda, mgła itp.). Anaksymenes nie rozumiał, w jaki sposób przeciwieństwa oddzielając się od siebie miały tworzyć różne rzeczy. Dlatego uznał, że musi znaleźć inne rozwiązanie. Przyjął pogląd, że powietrze najłatwiej ze wszystkich rzeczy poddaje się przemianom, dzięki czemu najlepiej nadaje się do tworzenia rzeczy. Wnioski te wyprowadzał z obserwacji bytu ożywionego, który żył dopóty, dopóki oddychał, a gdy nie oddychał, nie żył. Tak jak dla ludzi do życia niezbędne jest powietrze, tak było niezbędne dla wszystkich rzeczy i całego kosmosu, który Anaksymander uważał za ożywiony. Uważał, że w wyniku ruchu powietrza powstają rzeczy poprzez zagęszczenie i rozszerzenie. Anaksymenesa uważa się za pierwszego w dziejach ludzkości meteorologa<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 29-30| rozdział = Jońscy filozofowie przyrody| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>.

Heraklit podkreślał, że warunkiem istnienia rzeczy jest ich [[ruch (filozofia)|ruch]] (zasada powszechnej zmienności "''panta rhei''"- – wszystko płynie). Zauważył że jedyną niezmienną rzeczą jest zmienność. Uważał, że nic nie trwa w stanie bezruchu, ale wszystko się porusza i ciągle przekształca. Filozof uważał, że zasada polega na jedności przeciwieństw. Rozumienie arché u Heraklita znacznie różni się od jej rozumienia u wcześniejszych filozofów przyrody -– Heraklit za arché uważał ogień, mówił, że wszystko jest przekształceniem ognia<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 30-31| rozdział = Heraklit| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>. Nie traktował tego jednak dosłownie, ale jedynie widział w ogniu symbol wiecznej zmienności, konfliktu i harmonii. Dla Heraklita ogień był życiem, które żyje śmiercią tego, co spala, był nieustanną przemianą w dym i popiół. Heraklit jako pierwszy przypisał arché inteligencję, co zawiera się w jego słowach: "Natura ludzka jest pozbawiona rozumu, lecz nie boska". Heraklit uchodzi za ojca dialektyki (metody badania rzeczywistości w ruchu i rozwoju), ojca koncepcji LOGOS (szukanie rozumu świata, który tłumaczy w jakiś sposób rzeczywistość), ojca myślenia racjonalnego (pokory wobec rozumu).

Ksenofanes za ''arché'' uznawał [[ziemia|ziemię]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 33| rozdział = Parmenides i szkoła elejska| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref> (a w części fragmentów także wodę), ale samo pojęcie ''arché'' rozumiał inaczej niż [[jońska filozofia przyrody|jońscy filozofowie przyrody]]. Pisał:

Wydaje się więc, że Ksenofanes nie rozumiał przez ''arché'' naczelnej zasady kosmosu i całej rzeczywistości, ale jedynie byty ziemskie -– to właśnie odróżnia jego koncepcję od koncepcji filozofów jońskich. Zarazem jednak koncepcja ta wydaje się być różna od poglądów eleatów, gdyż trudno ją -– mimo wysiłków uczonych -– powiązać z jego koncepcją niezmiennego Boga oraz mimo tego, że Ksenofanes zaprzeczał zmienności i ruchowi całego kosmosu, wyraźnie nie zaprzeczał zmienności i ruchowi poszczególnych rzeczy w kosmosie, co jest skrajnie odmienne od fizyki eleackiej. [[Mario Untersteiner]] w ''Senofane. Testimonianze e frammenti'' sądzi nawet, że koncepcja zasady u Ksenofanesa jest po prostu nie w pełni przekształconą w filozoficzną mitologiczno-religijną koncepcją [[Gaja (mitologia)|Gai]], ziemi-matki.

Empedokles zerwał z [[Monizm|monistycznym]] tłumaczeniem świata swych poprzedników, wchodząc na drogę [[Pluralizm (filozofia)|pluralizmu]]. Zamiast doszukiwać się nowej zasady, połączył istniejące już teorie i za ''arché'' przyjął wodę, powietrze, ogień i ziemię, nazywając je "korzeniami wszechrzeczy". Głosił, iż z owych składników składa się wszelka materia, a poszczególne jej rodzaje różnią się tylko proporcjami w jakich są one weń zawarte. Pod wpływem [[Szkoła elejska|eleatów]] postrzegał żywioły jako bezwładną materię, jął tedy szukać czegoś, co mogłoby je poruszyć. Doprowadziło go to do podziału materii i siły. Rezultatem dalszych jego rozważań była wizja zasady świata stawiająca cztery żywioły na filarach dwóch sił: miłości i niezgody<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 41-42| rozdział = Empedokles| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>.

Dużą rolę odgrywała liczba 10, która stanowiła w filozofii pitagorejskiej symbol całkowitej harmonii i połączenia tego, co jest nieograniczone oraz tego, co jest ograniczone<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 56-57| rozdział = Pitagorejczycy| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>.