Ksenofanes: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Xenophanes in Thomas Stanley History of Philosophy.jpg|thumb|right|200px|Ksenofanes z Kolofonu]]

'''Ksenofanes z Kolofonu''' ([[grekajęzyk grecki|gr.]]. {{grc|Ξενοφάνης}} ''Ksenophanes'', ur. ok. 570, zm. ok. 470 p.n.e.) – [[Starożytność|starożytny]] [[filozofia starożytnejFilozofia Grecjistarożytna|grecki filozof]] okresu [[filozofia przedsokratejska|przedsokratejskiego]], wędrowny [[rapsodowie|rapsod]]<ref name="tatarkiewicz">{{Cytuj książkę | nazwisko = Tatarkiewicz| imię = Władysław| autor link = Władysław Tatarkiewicz| tytuł = Historia filozofii| wydanie = 9| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1981 | strony = 33-34| rozdział = Parmenides i szkoła elejska| tom = 1| tytuł tomu = Filozofia starożytna i średniowieczna| isbn = 83-01-02581-6}}</ref>.

Niewiele wiadomo o życiu Ksenofanesa. Urodził się w [[Kolofon (miasto)|Kolofonie]], mieście w [[Jonia|Jonii]] ok. 570 p.n.e. Z zachowanych fragmentów jego pism wiemy, że kiedy miał 25 lat, musiał opuścić rodzinne miasto. Można przypuszczać, że stało się to w [[545 p.n.e.]] w wyniku zdobycia Kolofonu przez [[Arpagos]]a w imieniu króla [[Persowie|Persów]] [[Cyrus]]a{{r|tatarkiewicz}}. Jak wielu Jonów i jońskich filozofów, udał się wraz z rodziną na emigrację do Italii i na Sycylię. Wędrując po Italii i Sycylii śpiewał własne utwory poetyckie. Osiadł ostatecznie w [[Velia|Elei]], gdzie zetknął się zze Parmenidesemswoim uczniem, [[Parmenides]]em. Umarł w bardzo podeszłym wieku.

Napisał wiele utworów, z których największe znaczenie miały poematy satyryczne ''Sylloi'' i ''Elegie''. Myśl filozoficzną zawierał prawdopodobnie poemat filozoficzny ''O naturze'' -– przypuszcza się, że to z tego poematu pochodzą dochowane do dziś fragmenty pism Ksenofanesa.

Panujące dawniej przekonanie, że Ksenofanes jest założycielem szkoły [[eleaciSzkoła elejska|eleatów]]. Pogląd taki wyraził [[Klemens Aleksandryjski|Klemens z Aleksandrii]], prawdopodobnie w oparciu o przypisywane [[Arystoteles]]owi pismo ''O Melissosie, Ksenofanesie i Gorgiaszu''<ref>[[Janina Gajda-Krynicka]], ''Filozofia przedplatońska'', Wydawnictwo Naukowe PWN, [[Warszawa]], [[2007]], ISBN 978-83-01-15216-1.</ref>. Współcześnie, w oparciu o dokładniejszą analizę źródeł, odrzuca się ten pogląd{{odn|Reale|1994|s=129}}. Świadczy o tym m.in. odmienność myśli: Ksenofanes podejmuje tematykę teologiczną, eleaci ontologiczną. Dialektyka Ksenofanesa ma inny charakter niż dialektyka eleatów, gdyż dialektyka eleatów opierała się na ściśle określonej zasadzie (niezmienności Bytu), podczas gdy dialektyka Ksenofanesa nie ma jakiejś głównej, wiążącej zasady. Także same kontakty Ksenofanesa z eleatami są mało prawdopodobne -– w tradycji nie ma dokładnych przekazów o jego trwałych związkach z Eleą. W jednym z zachowanych fragmentów Ksenofanes pisze, że w wieku 92 lat jest włóczęgą -– a jest mało prawdopodobne, by założył szkołę w Elei w wieku późniejszym. Wreszcie dawne przekonanie, że KsenofannesKsenofanes był założycielem szkoły w Elei czerpie źródło z niejasnego przekazu zawartego w ''[[Sofista (dialog)|Sofiście]]'' (242 c-d) Platona -– we fragmencie tym Platon pisze: "A nasza grupa, Eleatów, od czasów Ksenofanesa i jeszcze dawniej mówi, że jednym jest to, tak zwane wszystko, co istnieje". Platon prawdopodobnie w tym fragmencie nie wypowiada się jako historyk myśli, ale jako filozof, przeciwstawiając tych którzy sprowadzają wszystko do jedności, i tych którzy dopatrują się wielości w Bycie. Ponadto jedność Bytu u Ksenofanesa ma całkiem inne znaczenie niż w filozofii eleatów.

Ksenofanes krytykował [[Antropomorfizacja|antropomorfizm]] religii Greków -– twierdził, że nie znając prawdziwej natury bóstwa, ludzie zwykli wyobrażać je sobie na swój własny kształt, tak np. [[Etiopowie]] przedstawiają ich sobie jako czarnych i mających płaskie nosy, a [[Trakowie]] jako rudych i błękitnookich. Szydził nawet, że zwierzęta, gdyby umiały, też przedstawiałyby sobie bogów na własny kształt{{r|tatarkiewicz}}. Ksenofanes szczególnie potępiał w antropomorficznych przedstawieniach bóstw to, że przypisuje się w nich bóstwom ludzkie występki etyczne -– motyw ten podjął następnie [[Platon]] w ''[[Państwo (dialog)|Państwie]]'', z czym wiąże się także jego chęć wygnania poetów z państwa doskonałego. Krytykę antropomorfizmu przedstawiają np. fragmenty:

{{Cytat|:Gdyby lwy, woły lub konie posiadały sztukę człowieczą,

: Obraz by powstał niechybnie lwom, koniom, wołom podobny,

Wielu współczesnych badaczy skłonnych jest stwierdzić, że Ksenofanes oprócz krytyki antropomorfizmu bogów, odrzucał [[politeizm]], stojąc na stanowisku [[monoteizm|monoteistycznym]]. Taka interpretacja filozofii Ksenofanesa jest jednak sporna, z uwagi na fakt, że kategorie mono- i politeizmu, zdaniem niektórych naukowców, nie są do końca adekwatne, przy opisywaniu niektórych filozofii{{odn|Reale|1994|s=133-136}}. Grecy nie dostrzegali bowiem sprzeczności między tezami o istnieniu wielu bądź jednego [[bóg|boga]], uważając, że ''do tego, co boskie, z samej jego natury, odnoszą się wielorakie stwierdzenia i przejawia się ono na różne sposoby''{{odn|Reale|1994|s=133-136}}. Sam Ksenofanes używa zmiennie słów ''bóg'' w liczbie pojedynczej i ''bogowie'' w liczbie mnogiej. Jeden bóg Ksenofanesa jest bogiem-kosmosem -, natomiast natura przyjmowanych przez niego innych bytów boskich nie jest jasna ze względu na niedostatek źródeł, można je rozumiecrozumieć jako części komosukosmosu albo siły w nim panujące.

Właściwy wkład Ksenofanesa do filozofii polega na dostrzeżeniu faktu, że bóstwo nie musi być [[Antropomorfizacja|antropomorficzne]]. Ukształtowana przez [[Homer]]a i [[Hezjod]]a wizja bogów podobnych do ludzi -– którzy mają ludzką postać, chodzą, jedzą, piją -– została poddana ostrej krytyce. Ksenofanes twierdzi, że bóstwo jest nieruchome i niezmienne, "całe widzi, całe myśli, całe słyszy"{{r|tatarkiewicz}}. Jak pisze, nie godzi się także przypisywać bogom jakichkolwiek występków.

Warto jednak mieć na uwadze fakt, że bóstwo w filozofii Ksenofanesa istnieje w ramach świata i go nie przekracza -– jest immanentne. Ideę transcendencji bóstwa dostrzegamy dopiero u [[Platon]]a.

Ksenofanes za ''[[arché]]'' uznawał [[ziemia|ziemię]]{{r|tatarkiewicz}} (a w części fragmentów także wodę), ale samo pojęcie ''arché'' rozumiał inaczej niż [[jońska filozofia przyrody|jońscy filozofowie przyrody]]. Pisał:

Wydaje się więc, że Ksenofanes nie rozumiał przez ''arché'' naczelnej zasady kosmosu i całej rzeczywistości, ale jedynie byty ziemskie -– to właśnie odróżnia jego koncepcję od koncepcji filozofów jońskich. Zarazem jednak koncepcja ta wydaje się być różna od poglądów eleatów, gdyż trudno ją -– mimo wysiłków uczonych -– powiązać z jego koncepcją niezmiennego boga oraz mimo tego, że KsenofsanesKsenofanes zaprzeczał zmienności i ruchowi całego kosmosu, wyraźnie nie zaprzeczał zmienności i ruchowi poszczególnych rzeczy w kosmosie, co jest skrajnie odmienne od fizyki eleackiej. [[Mario Untersteiner]] w ''Senofane. Testimonianze e frammenti'' sądzi nawet, że koncepcja zasady u Ksenofanesa jest po prostu nie w pełni przekształconą w filozoficzną mitologiczno-religijną koncepcją [[Gaja (mitologia)|Gai]], ziemi-matki.

Zdaniem Ksenofanesa kosmosem jest bóg. Teologia ta:

* jest zaś panteistyczna, gdyż stwierdzenie, że bóg jest kosmosem należy odczytać w kontekście jedności.

* ponieważ bóg posiada siłę, która wszystko wprawia w ruch, jego widzenie, słyszenie itd. nie ma wymiaru ludzkiego, ale kosmiczny; wieczność bóstwa nie należy więc rozumieć czasowo, ale jako wykluczenie z czasowości,

* prawdziwa, boska świadomość to świadomość czysta, która jest w relacji negatywnej do wszystkiego,

* bóg-Jedno jest wolny od wszystkiego, jest jedynie Jednością, jest niezmysłowy, niezmienny, bez początku, środka i końca, nieruchomy,

* ruch, zmiana, przemijanie, mnogość towarzyszą jedynie postrzeżeniom, zmianę należy ujmować abstrakcyjnie, jest tylko odniesieniem do czegoś; istnieje więc tylko Jedno, reszta jest pozorem,

Zdaniem Ksenofanesa, model Wszechświata należy odnieść do wyższego poziomu ogólności – do pojęcia boga. Dlatego wyznaczanie struktury kosmosu jest istotne jedynie z poziomu zjawisk zmysłowych, ale nie z poziomu obiektywnego obrazu Wszechświata.