Siedmiogród: Różnice pomiędzy wersjami

'''Siedmiogród''' lub '''Transylwania''' ([[język{{w rumuńskijęzyku|ru|rum.]] ''Transilvania'' lub ''Ardeal''}}, [[język{{w węgierskijęzyku|hu|węg.]] ''Erdély''}}, [[Język{{w niemieckijęzyku|de|niem.]] ''Siebenbürgen''}}) – [[kraina historyczna]] położona na [[Wyżyna Transylwańska|Wyżynie Siedmiogrodzkiej]] w centralnej [[Rumunia|Rumunii]]. Główne miasta Siedmiogrodu to [[Braszów]], [[Kluż-Napoka]], [[Sybin]] i [[Târgu Mureș]]. Większość ludności stanowią [[Rumuni]], ale zamieszkują ten teren także bardzo liczne [[Mniejszość narodowa|mniejszości narodowe]], przede wszystkim [[Węgrzy|węgierska]], [[Sasi siedmiogrodzcy|saska (niemiecka)]], [[Seklerzy|seklerska]] i [[Romowie|romska]].

* [[Język polski|Polska]] nazwa ''Siedmiogród'' wywodzi się od [[Język niemiecki|niemieckiego]] słowa ''Siebenbürgen'' oznaczającego ''siedem warowni'', siedem miast założonych przez niemieckich kolonistów (tj. przez [[Sasi siedmiogrodzcy|Sasów siedmiogrodzkich]]) w tym regionie: [[Braszów|Kronstadt]], [[Sighișoara|Schäßburg]], [[Mediaș|Mediasch]], [[Sybin|Hermannstadt]], [[Sebeș|Mühlbach]], [[Bystrzyca (miasto w Rumunii)|Bistritz]] i [[Kluż-Napoka|Klausenburg]]. Zdaniem Thomasa Näglera nazwa ta może pochodzić jednak nie od siedmiu miast, ale od siedmiu terenów czy prowincji<ref>[http://www.sibiweb.de/geschi/name_sb.php3 Woher kommt der Name „Siebenbürgen”? w: SibiWeb; dostęp: 2015-02-08].</ref>. ''Siebenbürgen'' po raz pierwszy pojawia się w [[1296]] rroku. W średniowieczu występuje też łacińska forma ''Septem Castra''.

* Nazwa ''Ardeal'' w [[język rumuński|języku rumuńskim]] po raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z [[1432]] jako ''Ardeliu''. Wcześniej odnotowano formę ''Ardil'' oznaczającą kraj (''Eretz Ardil'') bogaty w złoto i srebro pochodzącą z listu z ok.około 960 napisanego po hebrajsku przez [[Kaganat Chazarski|chazarskiego]] króla Józefa do rabbiego [[Kordoba|Kordoby]] Chasdai ibn Shaprut. We współczesnym [[język hebrajski|hebrajskim]] ''Ardeal'' zapisywany jest identycznie jak w owym liście: ארדיל.

Historyczny obszar Siedmiogrodu stanowi obszar [[Wyżyna Transylwańska|Wyżyny Siedmiogrodzkiej]] zamknięty z wszystkich stron pasmami górskimi (od wschodu i południa [[Karpaty]], od zachodu [[Masyw Biharu|Góry Bihorskie]], od północy [[Góry Rodniańskie]]). Począwszy jednak od [[traktat w Trianon|traktatu w Trianon]] (1920), zgodnie z którym do Rumunii przyłączono nie tylko historyczny Siedmiogród, ale także długi pas ziem położonych na zachód od niego (m.in. część [[Banat (kraina)|Banatu]] oraz [[Kriszana|Kriszanę]]), nazwy Siedmiogród używa się też często w odniesieniu do całego terytorium pomiędzy łukiem Karpat a granicą rumuńsko-węgierską i rumuńsko-serbską<ref>[http://mek.oszk.hu/02100/02113/html/1.html ''Kurze Geschichte Siebenbürgens'' – Vorwort].</ref>. Tereny te w XVI i XVII w.wieku (nawet wraz z dzisiejszą wschodnią [[Słowacja|Słowacją]]) podlegały władzy [[Władcy Siedmiogrodu|książąt siedmiogrodzkich]], oderwane od Węgier przez [[Imperium Osmańskie|Turków]], wówczas jednak traktowano je jako osobne terytorium pod nazwą [[Partium]] (z łacińskiego słowa „część” – oznaczającą tutaj część „właściwych” Węgier w odróżnieniu od Siedmiogrodu)<ref>Ł. Galusek, A. Dumitru, T. Poller, ''Transylwania. Twierdza rumuńskich Karpat'', Bezdroża 2003, s. 49-50.</ref>.

Pierwsze ślady zamieszkania Siedmiogrodu przez ludzi pochodzą z [[neolit]]u{{odn|Nouzille|1997|s=26}}. Od III wieku p.n.e. tereny Siedmiogrodu zamieszkiwali [[Dakowie]]{{odn|Nouzille|1997|s=27}}, którzy prawdopodobnie przybyli z Mołdawii i utworzyli tu silne państwo{{odn|Nouzille|1997|s=28}}. W I w.wieku p.n.e. istniało już [[Dacja|państwo dackie]], a jego król [[Burebista]] angażował się nawet w wewnętrzne sprawy [[Starożytny Rzym|Rzymu]]{{odn|Demel|1986|s=46-47}}. W I wieku n.e. Dakowie ścierali się z Rzymianami na terenach [[Tracja|Tracji]] i [[Mezja|Mezji]]{{odn|Nouzille|1997|s=32}}. W 87 r.roku król [[Decebal]] powstrzymał rzymski atak na Dację{{odn|Demel|1986|s=48}}. Cesarz rzymski [[Trajan]], który wstąpił na tron w 98 r.roku, postanowił podbić Dację. Podbój przez Rzym nastąpił w latach 101–106, Decebal zginął i utworzono wówczas nową rzymską prowincję Dacja{{odn|Demel|1986|s=49-51}}. Prowincja ta zajmowała obszar późniejszego Siedmiogrodu oraz [[Oltenia|Oltenii]], w 118/119 r.roku wyodrębniono z niej Dację Górną obejmującą dzisiejszy Siedmiogród{{odn|Demel|1986|s=54}}. Zyski z eksploatacji miejscowych kopalń złota, innych metali oraz soli stanowiły ważne źródło dochodu cesarstwa{{odn|Nouzille|1997|s=33}}. Obszar ten, mimo że bogaty, był bardzo niebezpieczny i z tego powodu Rzym musiał utrzymywać na tym terenie znaczne siły wojskowe{{odn|Nouzille|1997|s=36}}. W celu poprawy sytuacji w Dacji Rzym ściągnął do prowincji licznych kolonistów. Dodatkowo rozbudowywano infrastrukturę, głównie drogową. Wzdłuż szlaków komunikacyjnych budowano strażnice{{odn|Nouzille|1997|s=37}}. Obecność silnej armii oraz dużej liczby kolonistów spowodowała szybką romanizację miejscowej ludności{{odn|Nouzille|1997|s=41}}.

Już w połowie II w.wieku Rzymianie musieli toczyć walki w obronie Dacji{{odn|Demel|1986|s=61}}. Kryzys cesarstwa i nacisk plemion germańskich spowodowały, że w drugiej połowie III wwieku. Rzymianie Dację musieli opuścić{{odn|Demel|1986|s=62}}. Nie wiadomo co działo się ze zromanizowaną ludnością po wycofaniu rzymskiej armii. Nie wiadomo również dlaczego ziemie te pozostały zromanizowane, mimo że tereny położone na zachód i południe od nich już nie{{odn|Nouzille|1997|s=49}}.

Na przełomie V i VI wieku Siedmiogród zamieszkiwali [[Gepidowie]]{{odn|Nouzille|1997|s=60}}. W późniejszych czasach Siedmiogród przechodził z rąk do rąk. Przybywali tutaj i zajmowali ten teren [[Awarowie]], [[Słowianie]], [[Protobułgarzy]], a od IX w.wieku [[Bułgarzy]]{{odn|Nouzille|1997|s=60-62}}.

Na przełomie IX i X wieku na te tereny przybyły [[Węgrzy|plemiona węgierskie]]. Węgrzy podporządkowali sobie Siedmiogród w X w.wieku i na początku wieku XI w.{{odn|Demel|1986|s=83-84}}. W ten sposób Siedmiogród stał się częścią królestwa węgierskiego. Jako region pograniczny, był on obiektem kolonizacji, szczególnie wobec prób zagarnięcia go przez [[Pieczyngowie|Pieczyngów]]. Królowie węgierscy osadzali tutaj związanych z Węgrami [[Seklerowie|Seklerów]], początkowo w zachodniej części krainy, potem we wschodniej{{odn|Demel|1986|s=87}}. W XII w.wieku rozpoczął się napływ kolonistów [[Sasi siedmiogrodzcy|saskich]]{{odn|Demel|1986|s=87-90}}, którzy na początku XIII w.wieku stanowili już liczną grupę. Bardzo charakterystycznym elementem dziedzictwa Sasów są [[Kościoły warowne w Siedmiogrodzie|wsie z warownymi kościołami]]{{odn|Nouzille|1997|s=82}}, wpisane obecnie na [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]]. W 1211 roku król węgierski [[Andrzej II węgierski|Andrzej II]] osadził na części ziem siedmiogrodzkich [[Zakon krzyżacki|krzyżaków]], którzy chcieli stworzyć państwo zakonne{{odn|Nouzille|1997|s=81}}. Rycerze zakonni otrzymywali znaczne przywileje, gdyż pomagali Węgrom w kolonizacji słabo zaludnionych obszarów{{odn|Galusek|Jurecki|2008|s=25}}. Szybko jednak król węgierski zaczął się krzyżaków obawiać i doprowadził do ich wygnania w 1225 r.roku{{odn|Nouzille|1997|s=82}}.

W latach 1241-1242 Siedmiogród został zniszczony przez najazd mongolski{{odn|Nouzille|1997|s=85-86}}. Dużą pomoc w odbudowie Siedmiogrodu okazali [[cystersi]], którzy samodzielnie uruchamiali młyny, a także stymulowali rozwój rzemiosła{{odn|Galusek|Jurecki|2008|s=29}}. Odbudowa Siedmiogrodu zintensyfikowała osadnictwo saskie{{odn|Galusek|Jurecki|2008|s=38}}. Sasi, którzy przyjeżdżali do Siedmiogrodu, zaczęli zakładać miasta{{odn|Nouzille|1997|s=88}}, z kolei ludność rumuńska (romańska) pozostała głównie ludnością rolniczo-pasterską{{odn|Nouzille|1997|s=89}}. W efekcie doszło do etnicznego podziału na stany: szlachta była w dużej mierze węgierska, chłopstwo – rumuńskie, a mieszczanie niemieccy{{odn|Nouzille|1997|s=91}}. Od końca XIV w.wieku napięcie między tymi grupami zaczęło owocować otwartymi konfliktami. Najsilniejszym z nich był [[Bunt chłopów w Transylwanii|bunt chłopów]] w latach 30. XV w.wieku{{odn|Nouzille|1997|s=96}}.

W pierwszej połowie XVI w.wieku Węgry zostały rozbite przez [[Imperium Osmańskie|imperium osmańskie]]. W 1541 r.roku Siedmiogród przeszedł pod panowanie tureckie przyjmując status zależnego księstwa{{odn|Nouzille|1997|s=127}}. Jedynie polityka wewnętrzna była w dużej mierze niezależna od Turcji{{odn|Nouzille|1997|s=128}}. Pod koniec XVI w.wieku [[Zygmunt Batory]] zmienił politykę na antyturecką. Głównym efektem tej polityki było wymordowanie wszystkich Turków mieszkających na terenie księstwa{{odn|Nouzille|1997|s=147-148}}. Z kolei w 1600 r.roku Siedmiogród znalazł się pod panowaniem [[Michał Waleczny|Michała Walecznego]], jednak utworzona pod jego berłem unia [[Hospodarstwo Mołdawskie|Mołdawii]], [[Wołoszczyzna|Wołoszczyzny]] i Siedmiogrodu okazała się bardzo nietrwała i jeszcze w tym samym roku rozpadła się{{odn|Nouzille|1997|s=150-152}}. Siedmiogród powrócił pod panowanie tureckie{{odn|Nouzille|1997|s=152}}, ale zaczynały w nim wzrastać wpływy habsburskie{{odn|Nouzille|1997|s=153}}.

Po [[Bitwa pod Wiedniem|bitwie pod Wiedniem]] [[Habsburgowie]] rozpoczęli ofensywę, której skutkiem było podbicie Siedmiogrodu. 10 maja 1688 r.roku generał Caraffa został mianowany generałem gubernatorem Siedmiogrodu, a [[pokój w Karłowicach]] w 1699 r.roku oficjalnie potwierdził przejęcie przez Austrię zwierzchnictwa nad tymi ziemiami{{odn|Nouzille|1997|s=172-173}}. Na stanowiskach publicznych mogli znajdować się tylko Niemcy, Węgrzy oraz ewentualnie Seklerzy{{odn|Nouzille|1997|s=174}}. Ciężkie ręka Habsburgów wywołała rychło powstanie [[Franciszek II Rakoczy|Franciszka II Rakoczego]], pragnącego usamodzielnienia się Siedmiogrodu. Po kilku latach walk, zostało ono ostatecznie stłumione w 1711 r.roku{{odn|Demel|1986|s=204}}. Siedmiogród stał się peryferyjną i bardzo eksploatowaną prowincją monarchii habsburskiej{{odn|Demel|1986|s=221-223}}.

Powstanie węgierskie w 1848 spowodowało intensyfikację problemów w monarchii habsburskiej. W Siedmiogrodzie zaczął rodzić się rumuński ruch narodowy. Rumuni chcieli uzyskać dla swojego języka status języka urzędowego na terenie Siedmiogrodu, a także chcieli uniezależnienia od Węgier. Ponadto chcieli reprezentacji w parlamencie proporcjonalnej do struktury narodowościowej{{odn|Nouzille|1997|s=191}}. Z powodu niezrealizowania postulatów w październiku 1848 r.roku w Siedmiogrodzie wybuchła wojna domowa. Dopiero wkroczenie latem 1849 r.roku armii rosyjskiej położyło kres walkom. Węgrzy zgodzili się na używanie języka rumuńskiego w administracji, sądownictwie i edukacji{{odn|Nouzille|1997|s=193}}. W latach 60. XIX w.wieku wzrosło znacznie Rumunów w parlamencie, jednakże nadal posiadali mniej miejsc niż wynikało to z demografii{{odn|Nouzille|1997|s=195}}.

Po utworzeniu [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]] w 1867 r.roku Siedmiogród stał się częścią [[Kraje Korony Świętego Stefana|Korony św. Stefana]]{{odn|Nouzille|1997|s=196}}. JużJeszcze w 1867tym r.samym roku parlament węgierski cofnął prawa języka rumuńskiego na terenie Siedmiogrodu{{odn|Nouzille|1997|s=200}} i mimo znacznego oporu rumuńskich mieszkańców nastąpiła madziaryzacja mniejszości narodowych na Węgrzech{{odn|Nouzille|1997|s=202}}. Dotknęła ona również Sasów, którzy zaczęli tracić nabywane od średniowiecza przywileje. W 1878 r.roku Sasi stracili swoje sejmiki, które stały się tylko stowarzyszeniami{{odn|Galusek|Jurecki|2008|s=40}}.

W okresie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] obietnica mocarstw [[Ententa|Ententy]] uzyskania Siedmiogrodu skłoniła króla rumuńskiego [[Ferdynand I Rumuński|Ferdynanda I]] do wypowiedzenia wojny [[Państwa centralne|państwom centralnym]]{{odn|Nouzille|1997|s=208}}. W sierpniu 1916 r.roku wojska rumuńskie wkroczyły do Siedmiogrodu, jednak kontruderzenie wojsk niemieckich spowodowało załamanie i paniczny odwrót. W wyniku [[Traktat w Bukareszcie (1918)|traktatu w Bukareszcie]] w 1918 r.roku Rumunia nie tylko nie zdobyła Siedmiogrodu, ale utraciła na rzecz Austro-Węgier kolejne terytoria.

Jednak rychła klęska państw centralnych i koniec wojny spowodowały, że Rumunia odrzuciła traktat w Bukareszcie i dzięki rozpadowi [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]] zdołała jednak włączyć Siedmiogród w swe granice{{odn|Nouzille|1997|s=217}}. Komitet Rumunów w Austro-Węgrzech zadeklarował przyłączenie terenów zamieszkałych przez mniejszość rumuńską do Rumunii{{odn|Nouzille|1997|s=218}}. 1 grudnia 1918 r.roku Wielkie Zgromadzenie obradujące w [[Alba Iulia|Alba Iulii]] przegłosowało przyjęcie Siedmiogrodu, wraz z [[Banat (kraina)|Banatem]], do Rumunii{{odn|Nouzille|1997|s=219}}. 26 lutego 1919 r.roku w [[Traktat wersalski|traktacie wersalskim]] potwierdzono przyłączenie Siedmiogrodu oraz terenów położonych na wschód od niego do Rumunii{{odn|Nouzille|1997|s=220}}. Granica rumuńsko-węgierska została ostatecznie ustalona w [[Traktat w Trianon|traktacie z Trianon]] 4 czerwca 1920 r.roku{{odn|Nouzille|1997|s=221}}.

Objęcie terytorium ze znaczną mniejszością niemiecką oraz węgierską było dla Rumunii problemem. Mniejszości te były znacznie lepiej zorganizowane niż ludność rumuńska. Szczególnym problemem była mniejszość węgierska, gdyż Węgry dążyły do odzyskania tego terenu{{odn|Nouzille|1997|s=222}}. W latach 30. rząd rumuński intensywnie scalał te ziemie z Rumunią, między innymi odbierając przywileje mniejszości i rozdzielając ich ziemie etnicznym Rumunom{{odn|Galusek|Jurecki|2008|s=40}}. W międzyczasie zmieniła się jednak sytuacja międzynarodowa. Po pierwszych wielkich sukcesach sprzymierzonych z Węgrami Niemiec w okresie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] Rumunia została zmuszona do podpisania 30 sierpnia 1940 r.roku tzw. [[Drugi arbitraż wiedeński|drugiego arbitrażu wiedeńskiego]]. Węgry otrzymały znaczną część Siedmiogrodu{{odn|Nouzille|1997|s=223}}, na której rozpoczęto prześladowania Rumunów i Żydów. Tylko od 1 września do 30 października 1940 r.roku zamordowano 919 Rumunów, a około 70 tysięcy zostało wysłane do obozów pracy. Sasi siedmiogrodzcy byli przymusowo wcielani do Wafen SS{{odn|Nouzille|1997|s=224}}. We wrześniu 1944 r.roku na teren Siedmiogrodu wkroczyły armia [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|radziecka]]{{odn|Nouzille|1997|s=225}}.

W roku 1946 [[Rada Czterech]] w 1946 r. unieważniła arbitraże wiedeńskie, przywracając granice z 1938roku r1938. Oznaczało to powrót Siedmiogrodu do Rumunii. W kwietniu 1946 premier Węgier Ferenc Nagy próbował jeszcze negocjować włączenie chociaż części ziem do Węgier{{odn|Nouzille|1997|s=226}}. Ostatecznie granica została wyznaczona przez [[Pokój paryski (1947)|pokój paryski]] z 10 lutego 1947 r.roku{{odn|Nouzille|1997|s=227}}.

Rumuńskie władze komunistyczne początkowo okazały tolerancję dla mniejszości narodowych. Między innymi 1 czerwca 1945 r.roku otwarto Uniwersytet Bolyai w Klużu. Utworzono [[Węgierski Okręg Autonomiczny|okręg autonomiczny]] na terenach zamieszkanych w większości przez Węgrów{{odn|Nouzille|1997|s=227}}; język węgierski stał się tam drugim oficjalnym językiem urzędowym{{odn|Nouzille|1997|s=228}}. Podczas Rewolucji Węgierskiej w 1956 doszło do demonstracji antyrumuńskich w Mureszu. Spowodowało to napięcie pomiędzy władzami rumuńskimi i węgierskimi{{odn|Nouzille|1997|s=228}}, a także stopniowe zniesienie autonomii rejonów zamieszkałych przez Węgrów.

Kłopoty związane ze statusem Węgrów w Rumunii były jednym z elementów, które doprowadziły do wybuchu [[Rewolucja w Rumunii|rewolucji w Rumunii]]. Wkrótce po obaleniu rządów komunistycznych doszło do zaostrzenia stosunków węgiersko-rumuńskich{{odn|Nouzille|1997|s=230}}. Dopiero mediacja Rady Europy w 1993 r.roku doprowadziła do poprawy stosunków pomiędzy tymi krajami oraz do normalizacji statusu mniejszości węgierskiej w Siedmiogrodzie{{odn|Nouzille|1997|s=231}}.