Salvador Allende: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
→Konflikt ze skrajną lewicą: int., gramatyka, usunęłam jedno czy dwa słowa niemające związku z resztą zdania |
WP:SK, drobne redakcyjne, drobne merytoryczne, usunięcie zbędnych linków do dat |
||
Linia 8:
|funkcja = [[Prezydenci Chile|Prezydent Chile]]
|partia = Front Jedności Narodowej
|od =
|do =
|poprzednik = [[Eduardo Frei (starszy)]]
|następca = [[Augusto Pinochet]]
|odznaczenia = [[Plik:Leninpeace.jpg|23px|Międzynarodowa Leninowska Nagroda Pokoju (ZSRR)]]<br />[[Plik:Ribbon jose marti.png|40px|link=Order José Martí|Order Joségo Martí (Kuba)]] {{order|OTORT|Z}}
|commons = Salvador Allende
|quote = Salvador Allende
}}
'''Salvador Allende Gossens''' (ur. [[26 czerwca]] [[1908]] w [[Valparaíso]], zm. [[11 września]] [[1973]] w [[Santiago (Chile)|Santiago]]) – polityk [[Chile|chilijski]], w latach [[1970]]-[[1973]] [[Prezydenci Chile|prezydent Chile]] z ramienia lewicowej koalicji „Front Jedności Ludowej” (''Unidad Popular''), który został obalony przez [[Pucz w Chile 1973|wojskowy zamach stanu]] 11 września 1973, w trakcie którego prawdopodobnie popełnił samobójstwo.
Linia 18 ⟶ 20:
Zaangażowanie polityczne Allende trwało prawie czterdzieści lat. Jako członek [[centrolewica|centrolewicowej]] Partii Socjalistycznej, pełnił funkcję senatora, posła i ministra. Bez powodzenia kandydował w wyborach prezydenckich w 1952, 1958 i 1964. W 1970 roku wygrał wybory prezydenckie i zawiązał koalicję partii centrowych ([[liberalizm|liberałowie]], część [[chrześcijańska demokracja|chadeków]]), centrolewicowych ([[socjaldemokracja|socjaldemokraci]]) i lewicowych (zreformowani [[komunizm|komuniści]] i [[lewica chrześcijańska|lewica katolicka]]).
Jako prezydent, Allende przyjął lewicowy program gospodarczy obejmujący m.in. nacjonalizację. 11 września 1973 roku doszło do zamachu stanu zorganizowanego przez wojsko przy wsparciu [[CIA]]<ref>Perkins J. (2006), ''Economic Hit Man. Wyznania Ekonomisty od Brudnej Roboty, ''Studio Emka, Warszawa.</ref>, w rezultacie którego Allende został obalony, a w Chile powstała junta wojskowa<ref>Pipes, Richard (2003). Communism: A History. The Modern Library. s. 138. ISBN 0-8129-6864-6.</ref><ref>[http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,907929,00.html
Po ustanowieniu reżimu wojskowego, generał Pinochet odmówił zwrócenia uprawnień dla rządu cywilnego, a w kraju powstała junta sprawująca władzę w okresie 1973-1990.
Linia 24 ⟶ 26:
== Życiorys ==
{{Socjaldemokracja}}
=== Rodzina i młodość ===
Przodkowie Allende byli z pochodzenia [[Baskowie|Baskami]]<ref>Vial. 1-Allende, Fidel y el Che: destinos paralelos s. 18-19.</ref>. Do Chile przybyli w XVII wieku, na początku XIX wieku tworzyli jedną z rodzin arystokratycznych. Dziadek Salvadora Allende był znanym fizykiem, socjologiem i twórcą pierwszej świeckiej szkoły w historii Chile<ref>Patricio Guzmán, ''Salvador Allende'' (2004).</ref>. Jego najbardziej znanym przodkiem był [[Ramón Allende Padín]] polityk, deputowany z ramienia [[liberalizm|liberalnej]] Partii Radykalnej i [[wolnomularstwo|wolnomularz]]. Także syn Padína, Salvador Allende Castro został działaczem Partii Radykalnej i wolnomularzem, pracował jako urzędnik i notariusz w porcie Valparaiso<ref>Figueroa, Virgilio. Diccionario histórico y biográfico de Chile. Santiago, imprenta de la Ilustración, 1897, s. 450-451.</ref>. Brał on udział w utworzeniu Chilenization of Tacna, Arica and Tarapacá badającej kulturę chilijską. Ożenił się z córką belgijskiego imigranta, Laurą Gossens Uribe<ref>Veneros, Diana Allende, Santiago de Chile, Editorial Sudamericana, 2003, s. 17-18.</ref>. W odróżnieniu od męża Laura była głęboko religijna. Małżeństwo miało ośmioro dzieci: Alfredo Ines, Salvador i Laurą, a po wczesnej śmierci dwóch ostatnich Salvadora i Laura. Rodzina Allende była zamożna, ojciec często podróżował z powodu pracy w administracji publicznej i razem z rodziną mieszkał w różnych miejscach kraju. Salvador Allende Castro objął stanowisko prokuratora Sądu Apelacyjnego i Administracji, zamieszkując wraz z rodziną w San Martín 238<ref>Veneros, op. cit., s. 23.</ref>.
[[Plik:Allende militar 1925.jpg|thumb|left|upright|Salvador Allende podczas pełnienia służby wojskowej, 1925]]
Allende urodził się w 1908 roku w [[Valparaíso]] jako syn [[Salvador Allende Castro|Salvadora Allende Castro]] i [[Laury Gossens Uribe]]. Zajmowała się nim niania Zoila Rosa Ovalle znana jako ''mamá Rosa'', to ona nadała mu później używany pseudonim ''Chicho Allende'', mały Allende nie umiał bowiem wymówić słowa ''Salvadorcito'' powtarzając jedynie zdrobnioną końcówkę<ref>Veneros, op. cit., s. 27.</ref>. Allende rozpoczął naukę w Liceum Tacna na wydziale reżyserii profesora Julio Angulo. Po ośmiu latach w Tacna, rodzina Allende na krótko w 1916 roku przeniosła się do Iquique. W 1918 roku w czasie jego pobytu w Valdivia studiował krótko na Instytucie Narodowym<ref>Cronología de Salvador Allende, Fundación Salvador Allende; acceso 10/11/2009.</ref>. W młodości był utalentowanym sportowcem, należał do jednego z najlepszych klubów sportowych Chile (a obecnie jednej z najlepszych drużyn [[piłka nożna|piłki nożnej)]], Everton de Viña del Mar gdzie trenował [[skok w dal]]<ref>[http://www.theguardian.com/football/blog/2010/aug/03/everton-chile-football Tallentire, Mark (3 kwietnia 2010).
Do Valparaiso Allende powrócił w 1921 roku, gdy jego ojciec został sprawozdawcą Trybunału Apelacyjnego. Allende kontynuował edukację w Liceo Eduardo de la Barra które ukończył w 1924 roku. Salvador poznał w Valparaiso, Juana Demarchi, szewca [[Włosi|włoskiego]] pochodzenia, a z przekonań [[anarchizm|anarchistę]], który według samego Allende, wpłynął na jego przekonania<ref>Debray, Régis. Allende habla con Debray en Punto Final, N° 126, s. 29.</ref>. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął służbę wojskową, przez rok służył w Pułku Ułanów Tacna<ref>Veneros, op. cit., s. 38.</ref>. Po odbyciu służby wojskowej, rozpoczął studia na wydziale medycznym Uniwersytetu Chile choć miał wątpliwości co do tego kierunku i planował też studia na kierunku prawa. Mieszkał razem ze swoją ciotką od strony ojca, Anitą, a następnie wielokrotnie zmieniał miejsca pobytu. Doktorat ''Higiene mental y delincuencia'' obronił w 1933 roku.
Już na studiach stał się zdeklarowanym [[marksizm|marksistą]], ale jednocześnie zawsze odżegnywał się od [[komunizm]]u rewolucyjnego. Według jego własnych słów, cała jego kariera polityczna była nakierowana na wprowadzenie daleko idących reform w duchu [[socjalizm]]u na drodze pokojowych przemian i otwarcie odrzucał kapitalizm w stylu [[neoliberalizm|neoliberalnym]], z poszanowaniem zasad [[demokracja parlamentarna|demokracji parlamentarnej]]. W 1929 roku, po raz pierwszy wstąpił do grupy zajmującej się polityką, była nią studencka organizacja Federacja Studentów Uniwersytetu Chile. Już w 1930 roku został wiceprezesem federacji jednak z powodu sprzeciwu wobec niektórych postulatów grupy został z niej wydalony, miesiąc przed upadkiem wojskowego rządu [[Carlos Ibáñez del Campo|Carlosa Ibáñeza del Campo]]<ref>Veneros, op. cit., s. 76.</ref>. Dalej był jednak jednym z liderów ruchu studenckich, za co był aresztowany. Choć w tym czasie przebywał w areszcie, dowiedział się o śmierci ojca z powodu zaawansowanej cukrzycy. Pozwolono mu wziąć udział w pogrzebie ojca<ref>Veneros, op. cit., s. 80.</ref>. Allende znalazł w pracę w Szpitalu Carlosa Van Burena gdzie pracował jako asystent patologa<ref>Veneros, op. cit., s. 82.</ref>.
=== Kariera polityczna ===
W 1933 roku współtworzył [[Socjalistyczna Partia Chile|Chilijską Partię Socjalistyczną]] w Valparaíso, Allende pozostał członkiem partii do końca życia. Od 1935 roku Allende został redaktorem Biuletynu Medycznego Chile i założycielem ''Revista de Medicina Social'', pisma poświęconego medycynie społecznej<ref>Ramón, Armando de. Biografías de Chilenos Tomo I. Ediciones Universidad Católica de Chile, 1999, s. 60-61.</ref>. Allende uczestniczył w tworzeniu chilijskiego Frontu Ludowego, wkrótce został też prezesem Frontu w Valparaíso. W Partii Socjalistycznej był kolejno sekretarzem (1934) i sekretarzem Komitetu Valparaíso (1937-1939)<ref>Veneros, op. cit., s. 93.</ref>. W 1933 opublikował pracę doktorską w której skrytykował rasistowskie poglądy [[faszyzm włoski|włoskiego faszysty]] [[Cesare Lombroso]], w pracy tej wykorzystał jego cytaty przez co kilkadziesiąt lat później jego przeciwnicy posługując się fałszywymi, wyciągniętymi z kontekstu zdaniami oskarżyli go popieranie rasizmu<ref>[http://www.elclarin.cl/fpa/temas/20.html
[[Plik:El Joven Allende.jpg|thumb
Od 1943 roku był sekretarzem generalnym Socjalistycznej Partii Chile a stanowisko to piastował do czerwca 1944 roku. Allende został wybrany na senatora z okręgów Valdivia, Llanquihue, Chilo, Aysen i Magallanes, a w 1953 roku z Tarapaca i Antofagasta. W 1952 roku po raz pierwszy kandydował na prezydenta Chile, zdobywając 5,44% procent poparcia, słaby wynik był spowodowany tym że niektóre partie lewicowe poparły w wyborach [[Carlos Ibáñez del Campo|Carlosa Ibáñez a del Campo]] a partia komunistyczna wchodząca w skład Frontu Ludowego została zdelegalizowana<ref>San Francisco, Alejandro. La elección presidencial de 1970. Sesenta días que conmovieron a Chile (y al mundo), en San Francisco, Alejandro y Soto, Ángel (editores). Las elecciones presidenciales en la historia de Chile 1920-2000, Santiago, Editorial Antártica, 2005, s. 272.</ref>. W 1958 roku był kandydatem lewicowej koalicji Frente Popular Action w wyborach prezydenckich, uzyskał 28,91% głosów, tym razem Allende przegrał z populistycznym kandydatem Antonio Zamorano<ref>San Francisco, op. cit., s. 298-299.</ref>.
[[Plik:Allende1952.jpg
Kandydaturze prezydenckiej Allende z niepokojem przyglądały się administracje kolejnych prezydentów [[Stany Zjednoczone|USA]]. Salvador Allende potępił [[powstanie węgierskie 1956|radziecką inwazję na Węgry w 1956 roku]] i [[operacja „Dunaj”|Czechosłowację w 1968]]. Wewnętrzni oponenci w Partii Socjalistycznej w 1961 roku wystawili go w wyborach do okręgu Aconcagua i Valparaiso, gdzie trudno było wygrać tamtejszej centrolewicy z powodu startu w tamtym regionie bardzo popularnego Jaime Barros Pérez Cotapos, lekarza i działacza komunistycznego. W wyborach w 1969 roku startował w okręgach Chiloé, Aysen i Magallanes<ref>Vial. 3-Relación con los guerrilleros chilenos: romance y ruptura, s. 4.</ref>. Po raz trzeci na fotel prezydenta wystartował w 1964 roku, ponownie reprezentując lewicową koalicję FRAP, głównym rywalem Allende był lewicujący chadek Eduardo Frei Montalva, początkowo głównym rywalem Allende był radykał Julio Duran jednak prawicowy elektorat poparł Freię Montalvę. Allende zdobył 38,92% poparcia a Freia 55,6%<ref>San Francisco, op. cit., s. 331.</ref>.
==== Wybory w 1970 roku ====
Allende wystartował w wyborach w 1970 roku. Nie było mu jednak dane łatwo uzyskać nominacji koalicji Jedności Ludowej (socjalistów, liberałów, komunistów i ludowców). Duża część działaczy Partii Socjalistycznej nie akceptowała ''chilijskiej drogi do socjalizmu'' Allende jednak przyszły prezydent uzyskał poparcie w mniejszych partiach koalicji. Sondaże wyborcze wskazywały na wygraną [[Jorge Alessandri]]ego, kandydata prawicy. Kandydat Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej Radomiro Tomic, był bardziej lewicowi niż jego chadeccy poprzednicy. W tym czasie Stany Zjednoczone nie udzieliły wsparcia konkurentom Allende, własne sondaże rządu USA ukazywały jako zwycięzcę kandydata prawicy Alessandriego, kandydat prawicy od rządu amerykańskiego otrzymał jedynie około 350000 dolarów za pośrednictwem firmy ITT (International Telephone & Telegraph)<ref>Uribe y Opaso. s. 250.</ref>. W okresie kampanii do prawicy poprzez grupy takie jak Yarur, Hirmas i Edward należało 70% środków przekazu w tym 95% radiostacji i 38 z 42 dzienników. Duża część pism czy rozgłośni była podporządkowana oficjalnie bądź półoficjalnie zagranicznym koncernom skonfliktowanym z socjalistami (Esso, Anaconda i Kennecott). Sytuacja ta mocno utrudniała Allende prowadzenie własnej kampanii<ref name="marzec69">Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.69-71, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
W Waszyngtonie, gdy [[Richard Nixon]] dowiedział się o wyborze Allende, stwierdził, że “niech ich gospodarka [Chile] jęczy z rozpaczy”<ref>[[Naomi Klein]] ''Milton Friedman did not save Chile''.</ref> – Nixon nakazał CIA zorganizować dwa plany, które miałyby zatrzymać Allende po wygraniu przez niego wyborów. Według pierwszego Kongres miałby podać Allende do dymisji, a tym samym zorganizować nowe wybory, w których zwycięstwo odniósłby [[Eduardo Frei]]<ref>Uribe y Opaso, s. 257-260.</ref>. Według drugiego rząd USA powinien stworzyć atmosferę politycznej niestabilności i doprowadzić do interwencji wojska, które miałoby unieważnić wybory<ref>Uribe y Opaso, s. 261-262.</ref>. Jeszcze przed tym gdy Allende został prezydentem powstały pierwsze ugrupowanie terrorystyczne skrajnej prawicy. 22 października 1970 roku członkowie skrajnej prawicy zabili naczelnego dowódcę armii, [[Rene Schneider]]a, w czasie gdy jechał do ministerstwa obrony. W dochodzeniu wyszło na jaw że w kraju istniał spisek organizacji [[skrajna prawica|skrajnie prawicowych]] takich jak Legion Alessandriego, „Nie poddamy Chile”, Ofensywa Narodowa i Niezależny Front Republikański, odpowiedzialny za przygotowania serii zamachów [[terroryzm|terrorystycznych]] w stolicy. Policja zatrzymała 32 osoby w tym admirała, generałów, polityków i właścicieli latyfundiów. Zamach miał na celu nie dopuszczenie Allende do prezydentury<ref name="marzec69-2">Alan Woods ''Chile: The Threatening Catastrophe 1971''.</ref>.
Według [[archiwum Mitrochina]], Allende był zarejestrowany przez [[KGB]] jako agent (kryptonim
=== Pierwszy rok prezydentury ===
Allende wygrał wybory powszechne 4 września 1970 roku, startując jako lider koalicji lewicowej o nazwie ''Unidad Popular''. Zwyciężył minimalną większością głosów (36,2%) z dwoma innym kandydatami – byłym prezydentem – [[Jorge Alessandri]] (Partia Konserwatywno-Liberalna) (34,9%) oraz liderem Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (PDC) [[Radomiro Tomic]] (27,8%). Zgodnie z [[Konstytucja|konstytucją]], w związku z tym, że żaden z kandydatów nie otrzymał ponad 50% głosów, ostateczna decyzja wyboru prezydenta należała do parlamentu. Parlament chilijski tradycyjnie w takich przypadkach wybierał na prezydenta zwycięzcę wyborów powszechnych, nawet jeśli różnica między głosami kandydatów była minimalna. W dniu 4 listopada, Allende objął urząd w Kongresie. Następnie udał się do katedry aby uczestniczyć w ekumenicznej mszy wszystkich kościołów Chile<ref>La Prensa, 3 de noviembre de 1970.</ref>. W skład rządu weszli przedstawiciele Partii Socjalistycznej, Radykałów (liberałowie), Partii Komunistycznej, Socjaldemokratycznej, MAPU (partia reprezentująca nurt chadecji) i API, część z partii tworzona była przez klasę średnią. Allende czerpał z doświadczeń wcześniejszych rządów Frontu Ludowego który przed II wojną światową sprawował władze
Allende objął urząd prezydenta Chile 3 listopada 1970, zaraz po inauguracji rozpoczął wprowadzanie obiecywanego w trakcie kampanii wyborczej pakietu reform socjalistycznych, nazywanych przez samego Allende ''La vía chilena al socialismo'' („Chilijska droga do socjalizmu”). Podczas pierwszego roku urzędowania, rząd Allende osiągnął wzrost gospodarczy, ograniczenie inflacji i bezrobocia, wzrost redystrybucji dochodów i konsumpcji. Znacznie zwiększyły się wynagrodzenia, zmniejszono podatki i wprowadzono bezpłatną dystrybucję niektórych produktów pierwszej potrzeby. Po raz pierwszy do państwowego systemu ubezpieczeń pracy włączono grupy takie jak inwalidzi, sieroty, osoby starsze, zwiększono emerytury dla wdów. W 1970 roku zrealizowano Narodowy Plan Mleczny z którego skorzystało 50% chilijskich dzieci, udało się zapewnić 3470000 litra mleka na dobę które trafiało do dzieci za darmo<ref name="zipper">Ricardo Israel Zipper ''Politics and Ideology in Allende’s Chile''.</ref> a oprócz tego bezpłatne mleko dostarczano matkom nowo narodzonych dzieci. Zamrożono czynsze i ceny, znacjonalizowano przemysł miedziowy (będący własnością USA), obniżono wiek wyborczy do lat 18 i uruchomiono program reformy rolnej<ref name="marzec69-2" />.
Wkrótce po wyborach prezydenckich, odbyły się wybory do związków studenckich FECH, partie zgrupowane we Froncie Jedności Ludowej zanotowały w nich ponad 40-procentowy wzrost poparcia. Do kolejnego sukcesu doszło w wyborach samorządowych w kwietniu 1971 roku, poparcie dla Partii Socjalistyczne wzrosło do 22,89% głosów (w 1971 poparcie wyniosło 12,2%), a dla Partii Komunistycznej do 17,36% (w 1969 tylko 15,9%). Najwięcej głosów straciła prawicowa Partia Nacjonalistyczna która zdobyła zaledwie 18% głosów, kolejnym przegranym okazali się Radykałowie którzy uzyskali tylko 8,18% głosów (13% w 1969 roku) – partia ta była jedyną siłą Frontu Ludowego dla której poparcie zmalało, było to spowodowane zjawiskami, tj. podziały w partii czy spadek liberalnego poparcia dla Allende<ref name="marzec69-2" />.
==== Polityka społeczna ====
Prowadził działania mającego zintegrować mniejszość [[Indianie|indiańską]] do systemu edukacyjnego, w listopadzie 1970 roku przyznał 3000 stypendiów dzieciom z plemienia [[Mapuche|Mapuchów]]. Wznowił wypłaty emerytur i dotacji, uruchomił plan budowy 120 tysięcy budynków mieszkalnych, przywrócił stosunki dyplomatyczne z Kubą, przyznał zabezpieczenia społeczne wszystkim pracownikom, odrzucił proponowaną przez poprzedni rząd podwyżkę cen energii i ogłosił [[amnestia|amnestię]] dla wszystkich więźniów politycznych. W grudniu tego samego roku, ustalił kontrolę państwa nad cenami chleba, a na południe kraju wysłał 55000 wolontariuszy mających uczyć tamtejsze wcześniej ignorowane społeczności umiejętności czytania i pisania oraz zapewnić im opiekę zdrowotną. Powołał Komisję Centralną mającą nadzorować plan trójstronny – organ dialogu społecznego rządu, pracowników i pracodawców. Podpisał umowę ze Zjednoczonym Centrum Robotników dzięki któremu przedstawicielstwo pracowników uzyskało wpływ na decyzje Ministerstwa Planowania Społecznego<ref>http://halshs.archives-ouvertes.fr/docs/00/13/33/48/PDF/Popular_Unity.pdf.</ref>. Rozszerzył program robót publicznych i zmodyfikował mechanizm regulacji płac i wynagrodzenia. Z jego inicjatywy przesunięto budowę metra Santiago w ten sposób aby objęło ono też dzielnice robotnicze<ref>Thomas C. Wright ''Latin America in the Era of the Cuban Revolution'' s. 137.</ref>. Najbiedniejsi mieszkańcy kraju skorzystali z wdrażanego przez jego rząd programu rozprowadzenia darmowej żywności wśród najbardziej potrzebujących<ref>James D. Henderson, Helen Delpar, Maurice Philip Brungardt, Richard N. Weldon ''A Reference Guide to Latin American History'' s. 258.</ref>.
W celu wspierania małych przedsiębiorców zwolnił z podatków kapitałowych najmniejsze przedsiębiorstwa na skutek czego z podatku zwolnionych zostało 330 000 małych przedsiębiorców. Podniesiono minimalny poziom dochodu do opodatkowania na skutek czego z płacenia podatków zwolnionych zostało 35% tych którzy opłacili podatki rok wcześniej. Zrealizował w pełni plan podwyżek dla sił zbrojnych rozpoczęty jeszcze za czasów Frei. Od października 1970 do lipca 1971 roku siła nabywcza zwiększyła się o 28%<ref name="zipper" />. Rząd rozpoczął kampanię likwidacji [[analfabetyzm]]u, która objęła głównie obszary wiejskie i rozszerzył programy edukacyjne dla dorosłych
Przyznał prawo wyborczych analfabetom i obniżył prawo do głosowania do lat osiemnastu. Rząd na gruncie [[egalitaryzm]]u propagował wśród wszystkich Chilijczyków kulturę (zarówno poważną i popularną). W 1971 roku państwo wykupiło prywatny dom wydawniczy,
W celu poprawy warunków społecznych i gospodarczych kobiet, w 1971 roku utworzono Sekretariat Kobiet. Organizacja walczyła o m.in. zwiększenie opieki zdrowotnej kobiet (zwłaszcza prenatalnej), budowę pralni publicznych, tworzenie ośrodków opieki i poszerzenie publicznych programów żywnościowych<ref>Julie D. Shayne ''The Revolution Question: Feminisms in El Salvador, Chile, and Cuba'' s. 81.</ref>. W wyniku działań organizacji, urlop macierzyński wydłużono z 6 do 12 tygodni<ref>Lisa Baldez ''Why Women Protest:
==== Nacjonalizacja ====
[[Plik:SAllende.jpg
Rządowy ekonomista Peter Vusovic ogłosił plan reform, według niego rząd powinien: znacjonalizować kluczowe obszary gospodarki takie jak miedź, przyśpieszyć reformę rolną oraz zamrozić ceny miedzi<ref>Vial. 4-Por qué fracasó el
Duża część znacjonalizowanych przedsiębiorstw została znacjonalizowanych dlatego, gdyż jej właściciele nie mogli zapewnić normalnego funkcjonowania firm. Jedną z takich firm była duża fabryka Pedro Torrens, której produkcja spadła o 90% i rząd Allende znacjonalizował ją na podstawie dekretu z 1932 roku. Fabrykę Sigdo Koppers znacjonalizowano ze względu na długotrwały konflikt pracodawcy z pracownikami który zaowocował strajkiem – nacjonalizacja odbyła się zgodnie z obowiązującym prawem<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.39-40, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Po nacjonalizacji części zagranicznych i oligarchicznych koncernów, rząd przejął też część kontrolowanych przez nie mediów. Dzięki temu po raz pierwszy w historii, największy związek zawodowy Chile, Zjednoczona Centrala Pracujących (CUT) otrzymała własną stację radiową, tym samym lewica zyskała jedno z pierwszych mediów ogólnokrajowych (wcześniej do prawicy poprzez koncerny należało aż 95% radiostacji). W listopadzie 1971 roku Chile odwiedził lider [[Partia Socjalistyczna (Francja)|francuskiej Partii Socjalistycznej]], a zarazem przyszły prezydent Francji, [[François Mitterrand]], w trakcie spotkania z politykiem, Allende stwierdził ''Zrujnowałbym się, gdybym kupował gazety, które znieważają mnie codziennie już od samych progów pałacu prezydenckiego''<ref name="marzec69" />.
==== Reforma rolna ====
Kontynuowano rozpoczętą jeszcze przez poprzedniego prezydenta Eduardo Freia reformę rolną. Do zwiększenia poparcia dla prezydenta przyczyniło się to że chadecy nie zdołali wdrożyć reformy rolnej – Allende dokonał parcelacji wielkich majątków ziemskich zwanych latyfundiami i przekazania ziemi w ręce ubogich rolników<ref name="marzec69-2" />. Przed dojściem do władzy Allende w ubogich regionach Chile takich jak Cautin zaledwie 25% ziemi rolnej należało do biedniejszych Indian, 37% Indian było analfabetami a wśród dużej części społeczności panował [[analfabetyzm]]. W czasie pierwszego roku rządu lewicy, indiańscy rolnicy zorganizowali 56 przejęć ziemi. Allende zdecydował się na zatrzymanie mimowolnego zajmowania ziemi i zaapelował do Indian o to aby „nie prowokować reakcji” a rdzenna ludność zdecydowała się wycofać ze swoich planów<ref name="marzec69-2" />.
Reforma rolna rozzłościła najbogatszych właścicieli ziemskich zwłaszcza w Cautin. Jeden z właścicieli największych latyfundiów, Pablo Goebbels, zadeklarował publicznie że gdy urzędnicy będą próbowali wywłaszczyć jego majątek to stawi im zbrojny opór, przedtem Goebbels zakupił w Argentynie pokaźną liczbę broni. Według raportu chilijskiej policji do oddziałów organizowanych przez właścicieli ziemskich dołączyło 2000 osób, dokonywali oni aktów sabotażu, tj. niszczenie systemu transportu czy przerywanie dostaw gazu, wody i elektryczności. Policja w Santiago odnalazła duży magazyn broni składowanej w domu majora Jose Cabarery. Śledztwo wykazało że Cabarera był powiązany z organizacją faszystowską „Państwo i Wolność prowadzącą działalność wywrotową<ref name="marzec69-2" />.
==== Efekty pierwszych reform ====
Stopa inflacji spadła z 36,1% w 1970 do 22,1% w 1971 roku a średnie płace realne wzrosły o 22,3% w 1971 roku. Minimalne płace realne dla pracowników fizycznych w pierwszym kwartale 1971 roku wzrosły o 56%, w tym samym czasie płace dla pracowników umysłowych zwiększyły się o 23% w rezultacie zmniejszył się współczynnik między różnicy między dochodami robotników a pracowników umysłowych (spadł z 49% w 1970 do 35% w 1971). Wydatki rządu centralnego wzrosły o 36%, udział wydatków w PKB wzrósł z 21% w 1970 do 27% rok później. W 1971 roku rząd rozpoczął budowę 76 000 domów (w 1970 roku było to 24 000)<ref>http://www.nber.org/chapters/c8301.pdf.</ref>. Inflacja wzrosła na przełomie 1972 i 1973 roku, na skutek czego część wcześniejszego wzrostu płac uległa erozji. Niemniej jednak płace do 1973 cały czas wzrastały<ref>Mario Marcel, Andrés Solimano ''Developmentalism, socialism, and free market reform
=== Polityka Stanów Zjednoczonych ===
Po wyborze Allende na prezydenta, CIA opracowała plan ''szkodzenia'' rządowi nowego prezydenta. Jeszcze przed zaprzysiężeniem Allende rząd amerykański zaangażował akcję porwania głównodowodzącego armii generała Scheidera, który w trakcie próby porwania został zastrzelony (22 października 1970)<ref>Rodney Castleden „Morderstwa polityczne, spiski, tajne zmowy” str. 264.</ref>. Grupa odpowiedzialna za ten atak była w kontakcie z CIA. Agencja miała dostarczyć na realizacje tego zabójstwa 35 000 dolarów<ref>[http://foia.state.gov/Reports/HincheyReport.asp Hinchey Report].</ref>. Zaraz po wyborach powszechnych [[Central Intelligence Agency|CIA]] zaangażowała się w tajną operację dyplomatyczno-wywiadowczą, która miała na celu przekonanie odchodzącego prezydenta [[Eduardo Frei (starszy)|Eduardo Freia]] i jego partię (PDC), aby ta zagłosowała w parlamencie, wbrew tradycji, na drugiego w kolejności kandydata, Jorge Alessandri, który przyrzekł podanie się do dymisji zaraz po nominacji i rozpisanie nowych wyborów prezydenckich. Dzięki temu Eduardo Frei mógłby ponownie startować w wyborach i prawdopodobnie pokonać Allende. Konstytucja chilijska obowiązująca w tym czasie zabraniała bowiem urzędującemu prezydentowi startowania w wyborach. Plan ten jednak się nie powiódł i ostatecznie parlament wybrał na prezydenta Salvadora Allende, po podpisaniu przez niego „Aktu Gwarancji Konstytucyjnych”, w którym zobowiązywał się on, że wprowadzane przez niego reformy socjalistyczne nie naruszą żadnego z punktów aktualnie obowiązującej Konstytucji Chile.
Stany Zjednoczone były szczególnie zaniepokojone planami nacjonalizacji przemysłu w Chile, ze względu na poważne zaangażowanie kapitałowe w ten kraj kilku wielkich amerykańskich korporacji – szczególnie w przemysł wydobywczy rud [[miedź|miedzi]]. Szczególnie wrogo nastawiony był do niego prezydent [[Richard Nixon]], który krytykował Allende w oficjalnych przemówieniach i wspierał otwarcie finansowo i moralnie jego oponentów w drodze do prezydentury. Z drugiej jednak strony Allende wspierany był środkami finansowymi gromadzonymi przez partie marksistowskie, socjaldemokratyczne i komunistyczne z całego świata. Stany Zjednoczone reprezentowane były w Chile przez korporacje takie jak Anacoda, ITT i Kennecott, zdaniem rządu amerykańskiego reformy miały uderzyć w korporacje. Sytuacja ta pogorszyła jedynie stosunki chilijsko-amerykańskie. Odszkodowania dla korporacji Anaconda Copper Mining Company, należącej do rodzin Rockefeller i Rothschild w wysokości 250 milionów dolarów został wypłacone dwa lata po zamachu wojskowym w którym obalono rząd Allende. Rząd Chile kontynuował rozpoczętą przez prawicowego prezydenta Eduardo Freię reformę rolną. Dużym sukcesem okazał się też zdobycia przez popierającego Front Ludowy poetę [[Pablo Neruda]], literackiej Nagrody Nobla. Dzięki wdrażanym reformom i sprzyjającej polityce międzynarodowej Front Ludowy w najbliższych wyborach uzyskał 49,731% głosów (lub według innych źródeł 50,86%)<ref>Informacja znajduje się na oficjalnej stronie http://www.salvador-allende.cl. Według innych źródeł Front Ludowy uzyskał 50,86%.</ref>.
Spór rządu z opozycją i USA został dodatkowo zaogniony w roku 1971, kiedy Allende zdecydował się nawiązać stosunki dyplomatyczne z [[Kuba|Kubą]], mimo że Chile podpisało wcześniej traktat o przystąpieniu do [[Organizacja Państw Amerykańskich|Organizacji Państw Amerykańskich]], który zabraniał członkom tej organizacji nawiązywania tego rodzaju stosunków z Kubą. Co więcej, Allende zaprosił [[Fidel Castro|Fidela Castro]], z którym już wcześniej utrzymywał przyjazne kontakty, do złożenia oficjalnej wizyty w Chile. Castro spędził w Chile trzy tygodnie, prywatnie wyrażał jednak niezadowolenie i sceptycyzm wobec pokojowych rządów Allende. W trakcie swego pobytu podczas przemówień i pochodów kubański przywódca wielokrotnie wyrażał poparcie dla reform rządu Jedności Ludowej. Od tego momentu Allende podjął (a według przeciwników ujawnił) szeroką współpracę z Ruchem Państw Niezaangażowanych, Kubą a później z ZSRR. Jako prezydent kraju, Chile jako pierwsze państwo w regionie (na obu kontynentach Ameryki) uznało niepodległość Chińskiej Republiki Ludowej która w tym czasie uważała się za głównego przeciwnika ZSRR na arenie światowej<ref>Rodney Castleden „Morderstwa polityczne, spiski, tajne zmowy”,
==== Sprawa chilijskiej miedzi ====
11 lipca 1971 roku, parlament Chile wprowadził poprawkę do konstytucji, która umożliwiła nacjonalizację amerykańskich
Nacjonalizacja górnictwa poparta została przez wszystkie partie polityczne<ref>Discurso de Salvador Allende al promulgarse la ley que nacionalizó el Cobre, publicado en La Nación, 12 de julio de 1971.</ref>. Przedsiębiorstwom górniczym zostały wypłacone odszkodowania. Rząd USA twierdził że przedsiębiorstwa amerykańskie Kennecott i Anaconda nie otrzymały
=== Dalsza prezydentura ===
==== Strajk prawicowej opozycji ====
Na październik 1972 roku przypadł strajk zorganizowany przez prawicową opozycję. Z prowadzenia strajku szybko wycofała się duża liczba przedstawicieli uboższej klasy średniej, a w szczególności drobni kupcy. Postawa taka była potępiana przez antyrządową opozycję, a kupcy, którzy powrócili do prowadzenia swoich interesów, uznani zostali za
W obliczu strajku, który pogorszył sytuację klasy średniej, rząd Jedności Ludowej zyskał duże poparcie ze strony drobnych, prywatnych handlowców. W czasie strajku rząd rozprowadzał podstawowe towary poprzez drobnych sklepikarzy, strategia ta realizowana była z powodzeniem w dzielnicach robotniczych, gdzie dochodziło do najmniejszej
Wraz z przygaszaniem strajku doszło do pierwszych akcji zbrojnych prawicy, prawicowi bojówkarze uszkadzali tunele kolejowe, wysadzali tory, czy blokowali szosy przy użyciu stalowych kolców zwanych ''miquelitos''<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s. 32-33, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Według danych źródłowych przedstawionych przez chilijskie media, miesięczny strajk kosztował 5,5 miliarda escudos (tylko w handlu i transporcie), pismo
==== Reorganizacja rządu ====
2 listopada w pałacu prezydenckim La Moneda Allende powołał nowy chilijski gabinet. W skład 15-osobowej rady ministrów weszło siedmiu nowych ministrów, po raz pierwszy do rządu dołączyło trzech wojskowych. Ministrem spraw wewnętrznych został generał Carlos Prats – w Chile minister spraw wewnętrznych de facto pełni funkcje premiera. Generał Prats był zwolennikiem
W swoich wypowiedziach generał wystąpił jako konsekwentny zwolennik tak zwanej „doktryny
W składzie rządu znalazło się czterech reprezentantów socjalistów (ministrowie spraw zagranicznych, rolnictwa, obrony i sekretariatu rządu), trzech komunistów (skarbu, pracy i sprawiedliwości), dwóch działaczy wywodzących się z chadeckiej MAPU (ekonomii i zdrowia), dwóch liberałów (ministerstwo oświaty oraz ziemi i kolonizacji), a także jeden minister niezależny, który został ministrem budownictwa<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.28-30, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Zmiany w rządzie łączyły się ze znacznym odmłodzeniem kadr, do rządu weszło dwóch ministrów poniżej trzydziestego roku życia, ministrem ekonomii został chadek Fernardo Flores (27 lat) a ministrem rolnictwa socjalista Rolando Calderon (27 lat). Calderon był działaczem chłopskim, który w okresie rządów chadeków był represjonowany i przez dwa lata musiał się ukrywać. Prawica ostro skrytykowała dołączenie do rządu przedstawicieli armii. Wojsko było wówczas obiektem ataków ze strony prawicy, która chciała, aby wojsko wysłuchało „dobrych
Front Ludowy w Chile, w którym obok reprezentantów lewicy zasiedli wojskowi, był jedynym takim przypadkiem w historii frontów ludowych oraz pierwszym takim przypadkiem w Ameryce Łacińskiej<ref name="marzec39" />. Pod koniec listopada Allende na stanowisku szefa państwa zastąpiony został przez Carlosa Pratsa. Prats zastąpił Allende na dwa tygodnie, związane to było z międzynarodowym wyjazdem Allende. Allende wystąpił na sesji ONZ oraz odwiedził Meksyk, Kubę i ZSRR<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.43-50, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Prawica przegrała wybory w Stowarzyszeniu Profesorów i Pracowników Uniwersytetów Chilijskich, w którym przewodniczącym został komunista Humberto Palma, a wiceprzewodniczącym socjalista Feliz Mallea. Lewica w wyborach uzyskała 4341 głosów, natomiast prawica 2993. W rezultacie prawicowcy objęli w APEUCH zaledwie 14 miejsc (na 50). Lewica odniosła też zwycięstwo w wyborach do Zjednoczonego Stowarzyszenia Pracowników Huty i Rafinerii w Ventanas – największego zakładu przemysłu miedziowego w Chile, lewica uzyskała 52% poparcia i 4 miejsca w zarządzie (na 7). Dużą uwagę mediów zwróciły listopadowe wybory do Federacji Licealistów Santiago, które zakończyły się zwycięstwem lewicy. Także wcześniej Federacja zdominowana była przez chadeków. Jak się okazało, Federacja wydrukowała o 70 tysięcy kart do głosowania więcej niż było głosujących, a lewicowców nie dopuszczono do Centralnej Komisji Skrutacyjnej. Lewica została osłabiona na skutek działania prawicowych bojówek, które zastraszały lewicowych licealistów. Pospieszenie Federacja ogłosiła zwycięstwo kandydata prawicy, Miguela Salazara. Lewica po uzyskaniu danych z komisji ze wszystkich szkół ogłosiła, że lewica uzyskała 38%, a chadecy 33%, natomiast Federacja przedstawiła sfałszowane dane<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.52-54, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
==== Początek kampanii wyborczej ====
Wybory parlamentarne wyznaczono na marzec 1973 roku. Kampania wyborcza rozpoczęła się de facto na cztery miesiące przed wyborami. Udział w wyborach wzięły dwa wrogie sobie bloki, lewica skupiła się w Federacyjnej Partii Jedności Ludowej a prawica w Zjednoczonej Konfederacji Demokratycznej. Po raz pierwszy w wyborach – na skutek reformy Allende – wzięli udział 18-latkowie, wcześniej bowiem brać udział w wyborach mogły jedynie osoby, które ukończyły 21 rok życia. Po raz pierwszy do wyborów dopuszczono również analfabetów<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.61-64, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Na początku grudnia odbyły się ogólnokrajowe wybory do Narodowej Rady Dziennikarzy Chilijskiej. Wybory po raz kolejny legitymizowały władzę lewicy i okazały się jej sukcesem – lewica zyskała 2633 głosów, podczas gdy prawica zdobyła 2337 głosów. Najwięcej głosów zyskał lewicowiec Alfredo Olivares, wiceprzewodniczący Międzynarodowej Organizacji Dziennikarzy. Dużą sensacją okazały się wybory do władz zdominowanego przez prawicowych chadeków związku prasowego „El Mercurio” z ubiegłego miesiąca, w których niespodziewane zwycięstwo odniósł kandydat Frontu Ludowego, Andres Guzman. Rozgrywka w walce o media była o tyle ważna, że do tej pory prawica kontrolowała aż 64% środków przekazu, podczas gdy lewica jedynie 23%, lewica liczyć mogła na 36 stacji radiowych (na ogółem 134) i 10 dzienników (prawica natomiast liczyć mogła na 45)<ref name="marzec69" />. Przeciwny współpracy chadeków z Frontem był jej lider, Freia, którego ambicją było wygranie wyborów prezydenckich z 1976 roku, przeciwne stanowisko zajmował bardziej centrystyczny lider partii, Rodomiro Tomic (pokonany przez kandydata Frontu Ludowego w wyborach prezydenckich) był zwolennikiem wystawienia w 1976 roku wspólnego, kompromisowego kandydata reprezentującego chadecję i Front<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.73-74, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
==== Próba współpracy między Frontem a prawicą ====
[[Plik:SalvadorAllende1973.jpg
Po dłuższej wizycie zagranicznej i powrocie do kraju przywitał witających go gości, w tym przedstawicieli prawicy – przewodniczącego Senatu, Izby Deputowanych i prezesa Sądu Najwyższego, co zostało wygwizdane przez część zwolenników lewicy. Przemowa Allende, w której zwrócił się on do prawicy, została odebrana jako przyjazny gest względem chadeków, tym bardziej, że w październiku udzielił on wywiadu włoskiej centrolewicowej gazecie „[[Corriere della Sera]]”, w której mówił o szukaniu porozumienia z chociaż częścią chadeków, rozmowy z prawicą w imieniu Frontu Ludowego prowadzić miał Luis Corvalan<ref name="marzec71">Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.71-73, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Propozycje porozumienia już dzień po przemówieniu prezydenta odrzucili chadecy, którzy zawarli w parlamencie wspólny front ze skrajną prawicą. Głosami prawicy odrzucono opracowany przez rząd preliminarz budżetu na 1973 rok. Komisja parlamentarna zdominowana przez chadecję obcięła budżet CORFO oraz na rozwój i mechanizację produkcji rolnej. Cięcia wyniosły prawie połowę budżetu. Cięcia uderzyły głównie w sektor rolnictwa powstały z rozdzielenia latyfundiów. Po raz pierwszy w historii komisja zakwestionowała pełnomocnictwo rządu do zaciągnięcia zagranicznej pożyczki<ref name="marzec71" />. Jorge Donoso z PCh-D stwierdził, że koalicja (miała miejsce poprzez tzw. Konferencję Demokratyczną) chadeków z Partią Narodową, zajmującą wtedy pozycje skrajnie prawicowe, ma charakter tymczasowy. Donoso mówił też o różnicach między nacjonalistami a chadekami – ''Zasadniczą różnicą jest to, że my dążymy do zastąpienia systemu kapitalistycznego przez inny, odmienny
20 grudnia rozpoczęły się negocjacje finansowo-gospodarcze między Chile a USA prowadzone w stolicy drugiego z państw. Rozmowy w głównej mierze dotyczyły spłaty zadłużenia Chile wobec innych państw. O zadłużenie kraju prawica obwiniała Allende, choć w rzeczywistości winny zadłużenia był chadecki prezydent Freia, w czasie rządów którego zadłużenie wzrosło z miliarda 896 milionów do 3 miliardów 310 milionów dolarów amerykańskich, przy czym wzrost zadłużenia nastąpił, gdy eksportowana przez Chile miedź na rynku globalnym zajmowała cenę o jedną trzecią wyższą niż za rządów Allende. W efekcie rząd Frontu Ludowego na spłatę pożyczek rocznie musiałby przeznaczać na spłatę długów aż jedną czwartą wszystkich dochodów dewizowych z eksportu<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.74-77, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
W obronie ministra finansów wystąpił generał Carlos Pratsa, doszło do ostrej wymiany zdań między prawicowymi senatorami a oficerem, a w czasie głosowania generał demonstracyjnie usiadł na ławie rządowej obok ministra finansów. Wobec generała posypały się pogróżki, a wydawanie dziennika Partii Narodowej
=== Nagonka na prezydenta i polaryzacja społeczeństwa, kryzys ===
==== Zarys sytuacji w kraju ====
[[Plik:Allende supporters.jpg|thumb
Reformy socjalne w powiązaniu z publicznie prezentowaną przyjaźnią z Kubą spowodowało to wzrost zaniepokojenia administracji Nixona, która zaczęła intensywnie dążyć do obalenia Allende poprzez tworzenie silnej presji ekonomicznej połączonej z oficjalnymi działaniami dyplomatycznymi przez Organizację Państw Amerykańskich i sekretnym destabilizowaniem Chile od wewnątrz poprzez wspieranie opozycji i akcje dywersyjne organizowane przez CIA. W ramach walki propagandowej [[Central Intelligence Agency|CIA]] razem z prawicową i chadecką opozycją rozgłaszały informacje o tym, że służby specjalne Kuby i ZSRR dążą do zradykalizowania rządu Allende i zaprowadzenia w Chile dyktatury proletariatu oraz marionetkowego reżimu „wykorzystując do tych celów świeżo sprowadzonych obcokrajowców, tj. różnej maści komunistów i bolszewików w sile dywizji”. Rozdawano ulotki i wieszano plakaty na których radzieckie czołgi z kubańskimi emblematami jechały przez centrum Santiago. Straszono ludzi inwazją kubańskich wojsk i terrorem uzbrojonych skrajnie lewicowych bojówek. Sytuacje w kraju pogorszyło też powstanie skrajnie prawicowej organizacji terrorystycznej [[Front Narodowy Ojczyzna i Wolność]] która rozpoczęła zamachy i morderstwa ludzi związanych z lewicą lub rządem<ref>Moulian, Tomás, Fracturas: de Pedro Aguirre Cerda a Salvador Allende (1938-1973), Santiago, LOM, 2006, s. 238.</ref>. Według niektórych źródeł reformy agrarne Allende doprowadziły do niedoborów podstawowych produktów spożywczych. Wielkie latyfundia zostały podzielone na małe skrawki ziemi, które przydzielano chłopom nie posiadającym doświadczenia w samodzielnym prowadzeniu gospodarstw rolnych ani pieniędzy na ich urządzenie, co spowodowało zmniejszenie produkcji rolnej. Krytyczni autorzy wykazują jednak olbrzymi stopień manipulacji danymi statystycznymi przez reżim Pinocheta<ref>„Chillean Agriculture under military rule: from reform to reaction, 1973-80”, Lovell Jarvis.</ref>. Dzielenie latyfundiów zaczął chadecki rząd Frei’a w 1965. Podobny proces nastąpił w znacjonalizowanych przedsiębiorstwach, których zarządzanie powierzono samorządom pracowniczym.
==== Sytuacja gospodarcza ====
[[Plik:AllendeMinistros.jpg
Duże perturbację powodował spadek ceny miedzi na rynkach globalnych (miedź stanowiła ponad 50% chilijskiego eksprotu). W porównaniu z 1969 roku spadła też sprzedaż zagraniczna produktów takich jak masło czy kawa. Informacje na temat sytuacji gospodarczej podano na początku stycznia poprzez organizację rządową Corporación del Cobre (CODELCO) która wskazała że winne tej sytuacji są też poprzednie rządy prawicowe – informacja ta spowodowała pominięcie tej informacji w prasie prawicowej<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.87-91, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
W następnych dniach w prasie zaczęły ukazywać się informacje o tajnym magazynowaniu produktów i przeznaczaniu ich na sprzedaż czarnorynkową po spekulacyjnych cenach. Już 13 stycznia w Buin doszło do pierwszego incydentu, otóż dzień wcześniej inspektorzy Państwowej Dyrekcji Przemysłu i Handlu odkryły zakonspirowany, czarnorynkowy magazyn artykułów których brakuje na rynku. Właścicielowi magazynu pod groźbą grzywny inspektorzy nakazali przeznaczenie produktów do sprzedaży już następnego dnia. Na wieść o ukrywaniu przez właściciela przedsiębiorstwa dużej liczby produktów, 13 stycznia przed sklepem zebrał się duży tłum a żona przedsiębiorcy zamiast rozpocząć sprzedaż produktów wylała na zebranych ukrop, a następnie ostrzelała ich z rewolweru – postrzeliła ona cztery osoby w tym dziecko, a do akcji wkroczyli karabinierzy. W innej miejscowości, [[Valparaiso]], inspektorzy zarekwirowali 10 pojemników oliwy (w każdym z nich znajdowało się po 200 litrów)<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.93-4, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Według pisma
Na początku stycznia lider skrajnie prawicowej Partii Narodowej, Jarpa, wezwał do
Równocześnie realny wzrost płac wzrósł o 27,5% a wzrosty wynagrodzeń objęły głównie najmniej do tej pory zarabiających. Znacząco wzrosła też konsumpcja żywności (za czasów rządów centroprawicy jedna trzecia rodzin nie uczestniczyła w konsumowaniu produktów wytworzonych przez przemysł a dzieci mające 14 lat i zamieszkujące osiedla robotnicze były przeciętnie niższe o 10 centymetrów i chudsze o 10 kilo od swoich rówieśników z bogatszych osiedli)<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.104-105, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Sukcesy odniosło rolnictwo, w latach 1971-
==== Prezydencja od stycznia 1973 roku ====
Pod koniec stycznia rząd zwiększył uprawnienia wojskowych w rządzie; generał Alberto Bachelot został prezesem Narodowego Sekretariatu Dystrybucji i Handlu, a w skład sekretariatu tejże organizacji weszło trzech innych oficerów reprezentujących marynarkę, siły lądowe i lotnictwo. Tak więc wojskowi objęli funkcje w organizacji najbardziej atakowanej przez prawicową opozycją. Wojskowi coraz częściej mianowani byli kierownikami komisarycznymi przedsiębiorstw prywatnych nad którymi często przejmowali kontrolę bezpośrednią<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.98-99, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
23 stycznia w Santiago odbyło się spotkanie skrajnie lewicowej opozycji, Ruchu Lewicy Rewolucyjnej (MIR). MIR oskarżył Allende o zbytnie konszachty z wojskiem i oskarżył rządzącą lewicę o [[reformizm]] (reformizm przez ugrupowania rewolucyjne, tj. MIR odbierany jest jako argument przeciwko danemu ugrupowaniu określającemu się jako lewicę). Oprócz tego MIR przedstawiło swoją deklarację przedwyborcza w którym przedstawiono postulaty – przekształcenia parlamentu w
W tym okresie pojawiły się różnice zdań w samym Froncie Ludowym. W wyborach do Narodowej Federacji Pracowników Służby Zdrowia, lewicowcy wystawili dwie konkurujące ze sobą listy, jedna reprezentowała socjalistów i większość umiarkowanych partii Frontu druga natomiast komunistów i MAPU (rozłamowcy z chadecji). Co prawda wybory okazały się zwycięstwem obu list, pokazały one jednak zachodzące rozbicie Frontu na skutek czego prezesem federacji został przedstawiciel chadecji. Do podobnych sytuacji dochodziło już wcześniej gdy np. w listopadzie 1972 roku w proteście przeciwko włączeniu do rządu wojskowych, udziału w rządzie odmówiła Lewica Chrześcijańska. 26 stycznia Partia Socjalistyczna odrzuciła projekt ustawy ws. sektora uspołecznionego złożony przez pozostałe partie rządu, w proteście przeciwko tejże ustawie z rządu demonstracyjnie odszedł członek Partii Socjalistycznej, Armando Aranciba pełniący funkcję wiceministra gospodarki. Kontrowersyjna ustawa zakładała włączenie do sektora uspołecznionego tych przedsiębiorstw nad którymi już wcześniej państwo objęło formalną kontrolę (takich przedsiębiorstw było 145), Partia Socjalistyczna uznała proponowane zmiany za połowiczne<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.99-101, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
==== Okres końcowy kampanii wyborczej ====
Wewnątrz Frontu pojawiły się tendencje do zawarcia koalicji ze skrzydłem Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej na czele z bardziej umiarkowanym Tomicem. Nastąpiła też stosunkowa zmiana polityki chadeków, w kampanii nie atakowali oni pryncypiów politycznych Frontu – jedynie zarzucali oni rządowi nieudolność która doprowadziła do utworzenia czarnego rynku i poszerzenia grona spekulantów. Z kolei według skrajnej prawicy wybory miały być plebiscytem w którym przegrani powinni odejść. Na ulicach miast pojawiły się prowokacyjne napisy
==== Przemoc polityczna ====
Na początku lutego kandydat lewicy na senatora, Ernesto Araneda Briones przedstawił ministrowi spraw wewnętrznych memorandum w którym donosił o atakach bojówek na przedstawicieli lewicy na południu kraju. Sprawcami ataków według raportu mieli być głównie neofaszyści z Patria y Libertad i bojówek Partii Narodowej. Według Brionesa najsilniejszą bojówką była organizacja założona przez braci Casanova którzy już w październiku 1972 roku wysadzili linie wysokiego napięcia w Pailahueque a policja znalazła przy nich pokaźny magazyn broni wybuchowej a odpowiedzialności karnej udawało im się unikać ze względu na znajomości w policji śledczej gdzie pracował ich ojciec. 26 stycznia banda rodziny Casanova ostrzelała w mieście Victoria członków młodzieżówki liberalnej Partii Radykalnej które to stało się miejscem wzmożonej aktywności organizacji paramilitarnych – wcześniej w regionie neofaszyści zabili członka Partii Socjalistycznej i zabili wielu [[Indian]] z plemienia Mapuches którzy uczestniczyli w parcelacji latyfundiów<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.115-116, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
MSW na początku lutego wydało pierwszy pełny wykaz aktów przemocy politycznej która miała miejsce w styczniu. W tym czasie doszło do dwunastu ataków prawicy na lokale partii rządzącej koalicji i doszło do trzech morderstw o podłożu politycznym oraz pięćdziesięciu zranień. Organizowana była samoobrona, w ataku bojówki Partii Narodowej na biuro jednej z lewicowych partii, zginął jeden z napastników a dwóch innych bojówkarzy zostało rannych. Wykaz został uzupełniony 1 lutego gdy grupa członków lewicowej młodzieżówki została zaatakowana przez liczącą 100 osób grupę prawicowców, w ataku rannych zostało pięciu nastolatków. 6 lutego pobito czterech innych działaczy młodzieżowych, w drugim ataku uczestniczyli członkowie Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej a bojówką kierował były chadecki deputowany, Carlos Demarchi<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s. 116-118, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Ze względu na głoszenie prowokacyjnych poglądów zwolniony ze stanowiska dyrektora szkoły wojskowej został Alberto Labbe, były pułkownik, a jednocześnie drugi obok Onofra Jarpa czołowy działacz Partii Narodowej i kandydat na senatora. W trzynastym kanale telewizyjnym stwierdził on że ''[[Adolf Hitler]] był wielką jednostką dla swojego kraju'' i ''jeśli kraj stawia czoła sytuacji wyjątkowej, każde rozwiązanie jest dobre i jest nim także [[zamach stanu]]. To również jest rozwiązanie''. Kilka dni po kontrowersyjnej przemowie w której poparł on możliwość zamachu stanu i chwalił Hitlera, stwierdził on że ''my, członkowie Partii Narodowej nie bawimy się w żadną filozofię. My prowadzimy walkę bezpośrednią, natychmiastową, totalną. Poświęcę wszystkie moje siły, aby oczyścić kraj aż do ostatniego marksisty. Nie zadrży mi ręka, aby po zwycięstwie uczynić więźniami wszystkich tych bezwstydników. Nie zawaham się także, aby usunąć z kraju wszystkich, którzy okazali się wiarołomcami wobec własnej ojczyzny''<ref name="marzec117" />.
==== Reformy przedwyborcze ====
Pod koniec lutego rząd podwyższył płace tzw. reajustes które zrekompensowały pracującym 40% wzrostów kosztów utrzymania związanych z narastającą od października 1972 roku inflacją. Podwyżki objęły 86% pracowników i sięgają do wysokości trzech pensji podstawowych, czyli 6240 escudos. Koszty reformy pokryli najbogatsi którzy najbardziej wzbogacili się na inflacji, przed reformą zaproponowaną aby jedną trzecią reajustes opłacili właściciele budynków mieszkalnych (24
==== Wybory ====
Sytuacja przed samymi wyborami okazała się stabilna. Generał Carlos Prats zaproponował aby w dniu wyborów zaniechano organizowania manifestacji ulicznych co jednak zostało odrzucone przez socjalistów. Przyjęto wariant kompromisowy według których dopiero w nocy z niedzieli na poniedziałek zarówno Unidad Popular i prawicowa Konfederacja Demokratyczna będą mogły organizować swoje manifestacje jedynym warunkiem było organizowanie ich w odległych od siebie punktach stolicy<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.125-126, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Oficjalne wyniki wyborów które odbyły się w niedziele zostały przedstawione o północy z nocy 5 na 6 marca, frekwencja wyniosła trzy i pół miliona obywateli, 43,39% uzyskali kandydaci frontu lewicy. W poprzednich wyborach, Allende zdobył 36,3% głosów, a więc lewica nieznacznie zwiększyła swoje poparcie. Prawica utraciła 9 mandatów w parlamencie (7 w Izbie Deputowanych a 2 w Senacie). Lewica poszerzyła swoje poparcie wśród chłopstwa i młodzieży która na skutek reformy Allende zdobyła możliwość głosowania. Największe poparcie Jedność Ludowa zdobyła w regionach robotniczych np. 83,6% w górniczym okręgu Lota czy w 52,1% prowincji Atacam (przemysł miedzowy). Z partii Jedności swoje poparcie zmniejszyły mniejsze partie (MAPU i Partia Radykalna która straciła 8 parlamentarzystów) a ich poparcie przejęli więksi koalicjanci. Największe straty odniosła Lewica Chrześcijańska która pomniejszyła klub z 11 (w tym senatora) do 2 posłów, jedynie Niezależna Akcja Ludowa utrzymała swoją liczbę parlamentarzystów<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.128-132, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Największym zwycięzcom wyborów okazała się Partia Socjalistyczna Allende która zyskała trzech senatorów i czternastu posłów<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.133-133, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
=== Rządy centrolewicy między wyborami a zamachem stanu ===
Po wyborczym zwycięstwie rząd Jedności Ludowej zajął się ogólnokrajową kampanią zmierzającą do zaakceptowania przez prawicę projektu tzw. reajuste, czyli projektu pokrycia kosztów inflacji przez najbogatszych, oprócz tego rozpoczęto kampanię medialną mającą wymusić na prawicy poparcie ustawy o ściganiu przestępstw o charakterze gospodarczym. Rząd kontynuował swoją dotychczasową kampanię przeciwko czarnemu rynkowi i spekulantom<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.128-137, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
==== Konflikt ze skrajną lewicą ====
Trzy dni po wyborach plenum nadzwyczajne KC MAPU usunęło z Komisji (Biura) Politycznego sześciu działaczy partii, a z KC kolejnych dziewięciu. Odwołano sekretarza partii, który był przez pewien czas ministrem gospodarki, Oscara Garretona – został on zastąpiony przez Jaime Gazmuriego. Konflikt był na tyle poważny, że w partii występowało podwójne członkostwo, niektórzy działacze należeli bowiem do Partii Socjalistycznej, podczas gdy inni do skrajnie lewicowej i opozycyjnej wobec Allende, MIR. Zarówno Garreton, jak i Gazmuri zaczęli określać się jako sekretarze partii, przy czym Garreton uważał, że zajmuje on w partii ważniejsze miejsce ze względu na poparcie ze strony Partii Socjalistycznej i Lewicy Chrześcijańskiej, swoje stanowisko opublikował on w piśmie socjalistów
W opozycji pozostała MIR założona w 1964 roku przez środowiska studenckie. MIR porównywał rząd Jedności Ludowej do rządu [[Aleksander Kiereński|Aleksandra Kiereńskiego]] a sam rząd był przez MIR określany jako
==== Ostatnie miesiące prezydencji, pierwsza próba puczu ====
Na wiosnę doszło do zmian w strukturach prawicowej opozycji, chadecy zostali zdominowani przez skrzydło wyraziście prawicowe. Z kierownictwa partii odszedł umiarkowany Renan Fuentealba, który występował za porozumieniem z rządem i krytykował radykalnie prawicową (stwierdził nawet że działacze partii ''byli, są i będą zawsze nazistami''). Fuentelba zastąpił Patricio Alywin, który ogłosił, że chadecy rozpoczęli okres
29 czerwca doszło do nieudanego puczu wojskowego w Santiago. W starciach zginęły trzy osoby, a 200 zostało rannych. Czołgi próbowały zaatakować pałac Le Moneda, atakujących żołnierzy powstrzymał generał Carlos Prats, który osobiście przekonał czołgistów do wycofania się z puczu. Wojsko nie zyskało poparcia mieszkańców stolicy, a na wezwanie prezydenta Allende większość pracowników obsadziła najważniejsze zakłady przemysłowe miasta. Poparcie dla rządu i sprzeciw wobec puczu wykazała chadecja, która w swoim oświadczeniu odcięła się od puczystów<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.143-148, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Po tym gdy strajk właścicieli ciężarówek niemal się zakończył, a trzynaście z czternastu postulatów strajkujących zostało spełnionych, prawica rozpoczęła kolejny, 48-godzinny strajk solidarnościowy rozpoczęty 21 sierpnia. Udział wzięli w nim niemal wyłącznie przedsiębiorcy, natomiast robotnicy nie poparli strajku (w Chilectra z 200 robotników zastrajkowało tylko sześciu, a w fabryce Gildmeister tylko trzech na 260 pracowników). Do nieudanego strajku dołączył też przewodniczący opanowanej w dużej mierze przez chadeków CUT prowincji Santiago, Manuel Rodriguez, inaczej wyglądało poparcie wśród kierownictwa CUT, 27 działaczy potępiło udział w strajku, natomiast 16 poparło go. Komisja ds. związków zawodowych przy chadekach nie poparła natomiast strajku solidarnościowego mimo wcześniejszego poparcia strajku właścicieli ciężarówek. Sytuacja doprowadziła do rozłamu w związkach, np. w Santiago kierownictwo CUT posiadało dwa kierownictwa z czego jedno należało do Rodrigueza i skrzydła prawicy związkowej<ref>Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.148-154, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
24 sierpnia po prawicowych demonstracjach ze swojego stanowiska ustąpił Carlos Prats. Decyzja ta bardzo osłabiła Allende, sam generał stwierdził iż ''W manifestacjach, które odbyły się przed moim domem, uczestniczyły żony wielu generałów. Nie wszyscy oni (generałowie) postępowali w sposób właściwy. Nie mogłem dopuścić do podziału w armii. Musiałbym bowiem wezwać ich do podania się do dymisji, a to tylko przyspieszyłoby zamach stanu''. Do końca sierpnia doszło do siedmiu mordów politycznych, 523 aktów terroru, z czego w 15 przypadkach faszyści bezpośrednio zaatakowali zwolenników prezydenta, doszło do 36 ataków na domy zwolenników lewicy i 21 ataków na siedziby partii rządowych. Bojówkarze zorganizowali 49 akcji sabotażowych, w trakcie których zakłócono pracę sieci elektrycznych czy wodociągów. 55 innych sabotażów zostało przeprowadzonych na liniach kolejowych, a zniszczeniu uległo 18 mostów. Do największych sabotaży doszło w Santiago (było ich 36) i Coquimbo (25).
==== Działalność
{{osobny artykuł|Front Narodowy Ojczyzna i Wolność}}
26 sierpnia policja wkroczyła do restauracji Innsbruck i aresztowała Roberto Thieme, przywódcę [[neofaszyzm|neofaszystowskiej]] grupy
==== Ostatni miesiąc ====
29 sierpnia jeden z liderów chadecji, Rodomiro Tomic wysłał list do Carlosa Pratsa, w którym wyraził swoją solidarność z Pratsą i odciął się od prawicowej nagonki na generała. List spotkał się z poparciem innych wpływów polityków ugrupowania, m.in. Bernardo Leightona. List skrytykowało kierownictwo partii reprezentowane przez prawicę, które podało, iż list Tomica nie wyraża poglądów partii. 30 sierpnia Tomic wydał swój artykuł, który opublikowany został w szeregu dzienników (w tym w socjalistycznym La Nación i komunistycznym El Siglo), w którym wezwał do osiągnięcia porozumienia między chadecją a rządem, dodał też, że sensem opozycji nie jest uniemożliwienie rządzenia. Jednolitofrontowa deklaracja Tomica i Ernesto Vogela z chadeckich związków zawodowych doprowadziły do narastania konfliktu między ich środowiskiem a Freią. Vogel i Tomic jednoznacznie poparli hasła Allende odnośnie walki ze skrajną prawicą i reformy socjalne prezydenta. 31 sierpnia przewodniczący PCh-D Patricio Aylwina odrzucił możliwość dialogu z lewicą.
[[Plik:S.
4 września, w rocznicę zwycięstwa wyborczego, w Santiago odbył się marsz zwolenników rządu. Marsz trwał pięć godzin i zakończył się przy pałacu La Moneda, przy którym zgromadzonych powitał Allende i jego ministrowie. Manifestacja była na tyle ważna, że wzięło w niej udział milion osób, przez co manifestacja była jedną z największych w historii Chile. Celem marszu było poparcie dla prezydenta i powiedzenie
=== Zamach stanu ===
Linia 209 ⟶ 212:
W tym samym dniu chilijskie siły zbrojne przeprowadziły zamach stanu. Wojsko puściło w radiu komunikat o treści ''Tu sieć radiowa chilijskich sił zbrojnych i korpusu karabinierów... Prezydent republiki natychmiast ma przekazać swoją funkcję siłom zbrojnym i korpusowi karabinierów... Od tej chwili prasa, radio i stacje telewizyjne Unidad Popular winny powstrzymywać się o i wszelkiej działalności informacyjnej w przeciwnym razie zostaną zaatakowane z powietrza i ziemi. Podpisano: Wojskowa Junta Rządowa''. Decyzja o przeprowadzeniu puczu zapadła 9 września a decyzję tą podjął Pinochet, szef lotnictwa, Gustavo Leigh i admirał Jose Toribio Merino. 10 września grono spiskowców zostało powiększone o kolejnych oficerów. Kilka godzin później aby odwrócić od siebie uwagę, Pinochet spotkał się z ministrem Orlando Letelierem i w rozmowie z nim opowiedział się za wysłanie grupki oficerów na przeszkolenie w ZSRR oraz przeniesienie do rezerwy generałów związanych z prawicą. Pinochet do zamachu przygotowywał się prawdopodobnie od maja gdy polecił Akademii Wojskowej przygotowanie planu działań ofensywnych na wypadek ''zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego''. Wyznaczeni przez Pinocheta piloci myśliwców bombardujących Hawker-Hunter codziennie ćwiczyli w ciągu lata na pustyni Atacama przyszły atak na pałac prezydencki. Aby pozbyć się z wojska lewicowych wojskowych Pinochet uknuł spisek w wyniku którego pod koniec sierpnia do dymisji poddali się generał Prats i Pickering, ich następcą został Pinochet (który jeszcze 7 września w liście do Pratsa deklarował rzekomą solidarność z nim).
Na chwilę przed atakiem na pałac prezydencki, Allende polecił ministrowi obrony, Orlandowi Letelierowi, wyjaśnienie sprawy komunikatu. Letelier skontaktował się z generałem Bradą, dowódcą garnizonu stolicy, który obiecał wyjaśnić sprawę. Brada w odpowiedzi oznajmił ministrowi, że do stolicy nie zmierza żadne wojsko, a w Los Andes wprowadzono zakaz opuszczania koszar, co związane jest z przygotowaniem do defilady wojskowej w dzień święta narodowego, 19 września. Letelier chciał jeszcze potwierdzić rozwój sytuacji u Pinocheta, przed czym zwiódł go jednak Allende słowami ''Daj spokój Pinochetowi – mamy tyle fałszywych alarmów, że gdyby Pinochet chciał każdy z nich osobiście wyjaśniać, nie spałby zupełnie od kilku miesięcy''. Jak się miało okazać również i Brady był uczestnikiem puczu. O godzinie 6.30 do Allende doszła wiadomość o buncie w Valparaiso, gdzie tamtejsi marynarze zajęli miasto. Allende próbował nawiązać kontakt z dowódcami sił lądowych, lotnictwa i marynarki, wszyscy trzej nie odbierali jednak telefonów. Po kwadransie minister obrony zostaje aresztowany przed budynkiem ministerstwa. O godzinie 7.20 Allende przeniósł się do pałacu La Moneda, skąd chciał dowodzić obroną, tym samym poprosił garnizon stolicy o wzmocnienie ochrony budynku. O 8.00 Allende za pośrednictwem Radio Corporación poinformował, iż ''Wiarygodne informacje zdają się sugerować, że część marynarki wojennej odcięła Valparaiso od reszty kraju i okupuje miasto, co oznacza powstanie przeciwko rządowi... Do tej chwili, jak mnie poinformował dowódca garnizonu generał Brady, w Santiago nie miały miejsca żadne nadzwyczajne ruchy wojsk... W każdym razie jestem tutaj, w La Moneda, broniąc rządu, który reprezentuję z woli ludu... Szczególnie prosiłbym, aby ludzie pracy pozostali czujni, baczni i unikali prowokacji... w swoich miejscach pracy oczekując na wezwanie, które mogę do nich skierować''<ref name="marzec180">Zdzisław Marzec ''Umierać za Chile'' s.180-198, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Po apelu prezydenta to pałacu przybyli najważniejsi działacze Jedności Ludowej w tym ministrowi, a także córki prezydenta. W pół do dziewiątej, Radio Agricultura prowadzone przez latyfundystów nadaje komunikat dowódców sił lądowych, morskich, lotnictwa i dyrektora korpusu karabinierów. Chwilę później admirał Carvajal, szef sztabu puczystów dzwoni do Allende i proponuje mu dymisję w zamian za zapewnienie mu ochrony i zgodę na wyjazd z kraju jego, jego rodziny i współpracowników. Prezydent odmawia. W tym samym czasie przed pałacem zbiera się około setka zwolenników rządu na których z okna rezydencji spogląda prezydent. Ochraniający budynek oddział karabinierów niespodziewanie dostał rozkaz opuszczenia pałacu, rozkaz ten wydał sztab opanowany już przez zwolenników zamachu już po chwili okolice pałacu opuszczają tankietki. Aby uniemożliwić komunikację między przeciwnikami puczu, wojsko zbombardowało Radio Corporación, a Radio Portales wysadziło w powietrze.
Pucz w stolicy rozpoczął się się od zbombardowania przez lotnictwo pałacu prezydenckiego ''[[Palacio de La Moneda|La Moneda]]'', a następnie jego zajęcia przez siły lądowe. W chwili gdy rozległy się pierwsze strzały, prezydent włożył na głowę hełm i uzbrojony w karabin maszynowy organizował obronę budynku. Puczyści ze szturmowej oficerskiej szkoły piechoty otoczyli pałac ze strony hotelu Hiltom, szkoła podoficerska natomiast rozlokowała się na wschód od pałacu a oddział pułku Tacna od strony Plaza Bulsnes, na południe od La Moneda. Na Plaza de la Constitución wjechały czołgi II Pułku Pancernego (ta sama jednostka w czerwcu wzięła udział w pierwszej próbie zamachu stanu)<ref name="marzec180" />. Czołgiści ostrzelali biuro prezydenta a piechota ruszyła ku wejściom do pałacu. Obrońcy w sile czterdziestu osób odpowiedzieli ogniem z rusznic przeciwpancernych, karabinów maszynowych i pistoletów. W obronie uczestniczyli głównie członkowie ochrony osobistej Allende. Po pewnym czasie na pomoc prezydentowi przybyli zwolennicy rządu, którzy zajęli pozycje na dachach i w oknach pobliskich budynków
Po wysłuchaniu rozkazu Allende zebrał wszystkich i poprosił nieuzbrojonych o ucieczkę z pałacu argumentując, że do przyszłej walki z puczystami potrzebni będą przywódcy, a dalsze ich przebywanie w pałacu zwiększy tylko liczbę zabitych w bitwie. Wszyscy zgromadzeni zdecydowali jednak bez wyjątku o pozostaniu w pałacu i obronie go przed zamachowcami. Opanowane przez puczystów ministerstwo obrony o godzinie jedenastej przekazuje komunikat o tym, że ultimatum zostało przedłużone o godzinę, od tamtego czasu powoli wojsko zaczęło opuszczać plac, co stało się jedynie przykrywką – po momencie pałac został zaatakowany przez lotnictwo i zbombardowany. Na chwilę przed atakiem Allende ponownie rozkazuje opuszczenie pałacu przez kobiety i nieuzbrojonych mężczyzn, grupka kilkunastu osób (głównie kobiet) na czele z córkami prezydenta opuszcza pałac. Wśród obrońców pozostają jedynie członkowie jego ochrony, czterech ministrów, dwóch dziennikarzy, czterech lekarzy i trzech najbliższych doradców oraz współpracowników. Po szturmie puczyści przewożą tych obrońców którzy przeżyli do koszar Tacna, gdzie w ciągu dwóch dni połowa z obrońców zostaje zamęczona na śmierć<ref name="marzec180" />.
Linia 219 ⟶ 222:
Bombardowanie rozpoczęło się o dwunastej. W pałac uderzyło około dwadzieścia rakiet a budynek zaczął płonąć. Do drugiego ataku lotnictwa doszło w dzielnicy w której znajdowała się rezydencja Allende, Tomas Moro. Po bombardowaniu wojsko ponownie przypuszcza szturm i ponownie zostaje odparte. Atakujący ponownie proszą o pomoc lotnictwo. Trzeci atak trwa 20 minut. W międzyczasie, kierowcy Allende, Carlosowi Tello udało się uratować żonę prezydenta, przeprowadził on ją przez teren klasztoru do ambasady [[Meksyk]]u. Po bombardowaniu, pałac ponownie ostrzeliwują czołgi a piechota przeprowadza kolejny szturm. W dalszym ciągu prezydent bierze osobisty udział w bitwie. Gdy pierwsza z grup szturmujących wdarła się na parter pałacu, Allende wraz z pozostałymi obrońcami przedziera się do kontrnatareda a napastnicy ustępują. O godzinie 13.30 Allende zdecydował się na pertraktację z zamachowcami. Prezydent wydelegowuje do ministerstwa obrony trzech parlamentarzystów – wiceministra MSW, Daniela Vergera, sekretarza szefa państwa, Osvaldo Puccio, i sekretarza generalnego Urzędu Rady Ministrów, Fernardo Floresa. Delegacja w pierwszej kolejności chce wynegocjować przerwanie ostrzeliwania dzielnic robotniczych stolicy. Puczyści odmawiają negocjacji, żądają jedynie kapitulacji bezwarunkowej pałacu. Wszyscy parlamentarzyści z delegacji zostali aresztowani na co Allende wydał rozkaz obrony do końca. Generał Palacios wydał rozkaz o wybiciu wszystkich zwolenników rządu stawiających opór w budynkach sąsiadujących z La Moneda. W bitwie o zarząd miasta zginęło dziewięciu wojskowych. O drugiej po południu rozpoczął się decydujący szturm na pałac. Prezydent zginął o 14.15.
Istnieje kilka wersji śmierci Allende. Pewne jest jedynie to że Allende zginął z bronią w ręku<ref name="marzec180" />. Osamotniony Allende prawdopodobnie popełnił samobójstwo, używając do tego celu karabinu [[Karabinek AK|AK]]. Zwolennicy Allende uważają że został on zastrzelony przez wkraczających do pałacu żołnierzy, jednak ekshumacja zwłok dokonana w latach dziewięćdziesiątych XX wieku potwierdziła tezę o samobójstwie. Potwierdziła ją również relacja ochroniarza Allende, Pablo Zepedy<ref>Opis wydarzeń pojawił się w dokumentalnym filmie ''Verrat in Santiago'' produkcji niemieckiej z 2003 roku, w reżyserii Wilfrieda Huismanna.</ref>, jak też orzeczenie chilijskiego sądu wydane 11 września 2012 roku<ref>[http://edition.cnn.com/2012/09/11/world/americas/chile-allende-suicide/index.html Chilean court confirms Allende suicide].</ref>. Według innej wersji prezydent zginął w bezpośredniej wymianie ognia z puczystami. Według Gabriela Garcii Marqueza, pisarza który dotarł do relacji obrońców pałacu, którym udało się przeżyć, puczyści zbezcześcili zwłoki prezydenta – zmiażdżyli kolbą karabinu jego twarz, a następnie ostrzelali jego zwłoki. Według S. Landau, dyrektora Transnational Institute w Waszyngtonie, ciężko rannego Allende dobić mieli Mosquero i Riveros. Według jeszcze innych źródeł, Allende miał zostać ranny w brzuch, po czym miał spaść na fotel i kontynuować ostrzał do czasu, gdy jeden z pocisków nie trafił go w okolice serca<ref>Zdzisław Marzec, ''Umierać za Chile'', s. 180-198, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-
Ostatni obrońcy zginęli lub zostali pojmani koło 15.00. Radio wydało wtedy komunikat: ''Ostrzega się inteligencję, pracowników najemnych i robotników, że powinni zachować absolutny spokój i powstrzymać się od wszelkich prowokacji wobec sił zbrojnych oraz policji. Jakakolwiek działalność podjęta w tym sensie, podobnie jak akty sabotażu, przemocy fizycznej czy próby stawiania oporu zostaną bez chwili wahania złamane w drodze działań wojskowych z powietrza i ziemi, podobnych do tych, jakie zastosowano wobec La Momeda oraz prezydenckiej rezydencji Tomas Moro''<ref name="marzec180" />. W swoim ostatnim przemówieniu prezydent wezwał do przeciwstawienia się militarystom, jako zdrajców określił tych, którzy wystąpili po stronie puczystów. Jednocześnie wezwał, aby jego zwolennicy nie dali się sprowokować wojskowej juncie. Swoje przemówienie zakończył słowami – ''Niech żyje Chile, niech żyje lud, niech żyją ludzie pracy! To moje ostatnie słowa. Jestem pewien, że moja ofiara nie pójdzie na marne i stanie się przynajmniej moralną karą dla podłości i zdrady''<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.lewica.pl/index.php?id=9580|tytuł=Ostatnie przemówienie Salvadora Allende |autor=Scott Long|opublikowany=lewica.pl|data=2003-09-12|język=pl}}</ref>.
Szacuje się, że 11 września zamordowanych zostało co najmniej 3000 ludzi, między 11 a 15 września walki pochłonęły kolejne 5000 ofiar, liczba zabitych i porwanych między 12 a 13 września wynosiła około 6000 osób. W ciągu pierwszych 18 dni od obalenia prezydenta Allende liczba cywilnych ofiar wyniosła 15 000<ref>Rodney Castleden: ''Morderstwa polityczne, spiski, tajne zmowy.'' Bellona, Warszawa 2007, ISBN 978-83-11-11443-2,
=== Udział USA ===
[[Plik:Chile quema libros 1973.JPG|thumb
Historycy zgadzają się dość powszechnie, że USA odgrywały znaczącą rolę w polityce chilijskiej już przed zamachem, ale charakter i stopień zaangażowania w przygotowania do zamachu jest sprawą licznych kontrowersji. CIA wiedziała o planach zamachu na co najmniej dwa dni przed jego rozpoczęciem. Po dojściu do władzy Pinocheta sekretarz stanu USA, Henry Kissinger, odpowiedział na publicznie zadane pytanie prezydenta Nixona, że „służby specjalne i dyplomatyczne USA nie uczestniczyły bezpośrednio w przygotowywaniu zamachu, lecz uczestniczyły w przygotowywaniu warunków, aby zamach mógł nastąpić i skończyć się sukcesem”. Niedawno ujawnione dokumenty dowodzą, że tajne służby USA wiedziały o przygotowywaniu zamachu stanu i starały się za wszelką cenę ułatwić armii chilijskiej jego przeprowadzenie. CIA była w ten zamach pośrednio zaangażowana. Wiele dokumentów CIA na temat zamachu w Chile pozostaje jednak nadal utajnionych. Warto wspomnieć, iż już w 1970 roku w ramach tajnej operacji o kryptonimie „FUBELT”, CIA planowała zamach na życie szefa sztabu armii chilijskiej generała René Schneidera, który sprzeciwiał się pozbawieniu władzy Allende w drodze przewrotu wojskowego. Generał został zamordowany przez ultraprawicowych spiskowców z kręgów wojskowych należących do organizacji Front Narodowy Ojczyzna i Wolność. Jeszcze dzień przed zamachem w ramach ''sondażu'', ambasador Nataniel Davis zadzwonił do Orlando Leeliera w celu załatwienia sobie alibi (telefon nastąpił parę godzin po tym gdy Davis wrócił z wizyty u Kissingera w Waszyngtonie). Rywalizacja rządu USA i lewicy chilijskiej ma dłuższą historię. W 1965 roku sytuację wywołało ujawnienie celów tzw.
=== Pogrzeb prezydenta ===
Linia 235 ⟶ 237:
== Debaty wokół osoby Allende ==
[[Plik:Allende.jpg|thumb|upright|Pomnik Salvadora Allende]]
Ocena osoby Salvadora Allende, mimo upływu dziesiątek lat od jego śmierci, nadal pozostaje sprawą bardzo kontrowersyjną. Ze względu na to, że jego śmierć nastąpiła w połowie jego kadencji, istnieje wiele rozważań na temat jak wyglądałoby obecnie Chile, gdyby pozostał on w 1973 roku u władzy. Stopień i natura zaangażowania USA w zamach stanu, który skończył się śmiercią Allende, pozostaje wciąż tematem wielu debat na całym świecie. Spośród wielu zamachów stanu w Ameryce Południowej i Środkowej, w których USA prawdopodobnie w ten czy inny sposób były zaangażowane, upadek Allende pozostaje ciągle jednym z najbardziej kontrowersyjnych tematów. Według Christophera Andrew pieniądze przekazane przez KGB na kampanię wyborczą były kluczowe dla zwycięstwa Allende ze względu na bardzo małą przewagę w liczbie głosów, które przeważyły o wyniku wyborów<ref name="times">{{cytuj stronę |url=http://www.thetimes.co.uk/tto/news/world/article1981275.ece|tytuł=How
Allende jest często przedstawiany jako lewicowy bohater, który poświęcił swoje życie w imię obrony demokracji i idei sprawiedliwości społecznej. Jego twarz była często stylizowana na sposób podobny do [[Ernesto Guevara|Che Guevary]]. Często był też on przedstawiany przez lewicę jako ofiara amerykańskiego imperializmu, który w osobach Henry Kissingera i pracowników CIA miał być bezpośrednio zaangażowany w zamach stanu. W 2009 Allende wygrał telewizyjny ranking na „największego Chilijczyka”. W głosowaniu przeprowadzonym w ciągu dziesięciu tygodni za pomocą internetu przez kanał telewizji publicznej, Allende uzyskał 38,81% głosów<ref>[http://lewica.pl/index.php?id=17398 lewica.pl Chile: Salvador Allende „największym Chilijczykiem”].</ref>. Dla zwolenników prawicy Allende jest przykładem „wilka w owczej skórze”, który najpierw mamił wyborców obietnicami bez pokrycia, a następnie próbował przekształcić Chile w kolejne państwo komunistyczne, mające się znaleźć w orbicie wpływów [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] i być zarządzane dyktatorsko na wzór Kuby. Koronnym dowodem na to miała być przyjaźń z Fidelem Castro, jak i zgoda na otwarcie kraju dla uchodźców politycznych z krajów latynoamerykańskich i sympatyków lewicowych ze świata zachodniego, których prawicowa propaganda finansowana przez [[Central Intelligence Agency|CIA]] przedstawiała jako „komunistyczną agenturę w sile dywizji kierowaną przez agentów wywiadu kubańskiego”. W przeszłości Allende był ofiarą wielu fałszywych oskarżeń. Jego przeciwnicy sfałszowali dowody przeciwko niemu oskarżając go o to, że przed II wojną światową, będąc jeszcze ministrem zdrowia, miał wydać pracę na temat genetyki, w której dowodził wyższości rasy białej nad pozostałymi z ras ludzkich, oraz chwalić dokonania nazistowskiej genetyki. Zarzuty te zostały obalone wraz z odtajnieniem oryginalnych prac Allende – jak się okazało, fragmenty którymi posługiwali się jego przeciwnicy zostały wyciągnięte z kontekstu, a w rzeczywistości Allende zacytował jednego z teoretyków faszyzmu włoskiego (i to od niego pochodziły cytaty), z którym wdał się w polemikę i skrytykował jego rasistowskie poglądy<ref>http://titodrago.com/index.php?option=com_content&view=article&id=374:acusar-a-salvador-allende-de-nazi-es-grotesco&Itemid=19Acusar a Salvador Allende de nazi es grotesco.</ref>.
{{Przypisy|3}}
Linia 245 ⟶ 247:
== Linki zewnętrzne ==
* [http://foia.state.gov/Reports/ChurchReport.asp Raport senatora Churcha (komisji Kongresu USA) o zamachu na rząd Allende]
* [http://web.archive.org/web/*/http://www.geocities.com/CapitolHill/Congress/1770/Allende.html Salvador Allende and his government (esej w jęz. angielskim)]
Linia 252:
{{Prezydenci Chile}}
{{Kontrola autorytatywna}}
{{SORTUJ:Allende, Salvador}}
[[Kategoria:Prezydenci Chile]]
[[Kategoria:Chilijscy ministrowie]]
[[Kategoria:Chilijscy wolnomularze]]
[[Kategoria:Politycy Socjalistycznej Partii Chile]]▼
[[Kategoria:Rodzina Allende]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Towarzyszy O. R. Tambo]]▼
[[Kategoria:Laureaci Międzynarodowej Leninowskiej Nagrody Pokoju]]
[[Kategoria:Odznaczeni Orderem José Martí]]
▲[[Kategoria:Odznaczeni Orderem Towarzyszy O. R. Tambo]]
▲[[Kategoria:Politycy Socjalistycznej Partii Chile]]
[[Kategoria:Urodzeni w 1908]]
[[Kategoria:Zmarli w 1973]]
|