Anarchizm w Polsce: Różnice pomiędzy wersjami

Początków polskiego ruchu anarchistycznego można doszukiwać się też w kręgach dziewiętnastowiecznej radykalnej demokracji. Skłaniała się ona ku idei gminowładztwa, a więc samorządności gmin, łącząc demokratyczną wolność i równość z silną więzią moralną. Do zasad gminowładztwa nawiązywał przykładowo [[Joachim Lelewel]]. Również [[Towarzystwo Demokratyczne Polskie]] odwoływało się do tej idei. Na rozwój teorii gminowładztwa wpływ miały kontakty z europejskim anarchizmem. Polscy demokraci nie interesowali się wprawdzie zbytnio twórczością [[Pierre Joseph Proudhon|Proudhona]], ale już poglądy słowianofila [[Michał Bakunin|Michała Bakunina]] spotkały się z gorącym przyjęciem. Wielu polskich emigrantów trafiło do bakuninowskiego Stowarzyszenia Braci Międzynarodowych. Polscy zwolennicy anarchizmu próbowali łączyć tradycje gminowładztwa z nowymi formami działania (np. strajkiem)<ref>{{cytuj książkę|autor=D. Kaczmarek|tytuł=Początki anarchizmu polskiego. Rys historyczny z wyborem publikacji źródłowych|miejsce=Poznań|data=2004|strony=5-7}}</ref>.

Wraz z wybuchem [[Rewolucja 1905 roku|rewolucji 1905 roku]] na ziemiach polskich zaczęły pojawiać się nowe grupy anarchistyczne. Tegoż roku założona została w Białymstoku przez Judę Grossmana-Roszczina organizacja anarchokomunistyczna o nazwie [[Czornoje Znamia]] (z ros. Czarny Sztandar). Grupy Czarnego Sztandaru liczyły w samym tylko Białymstoku według niektórych szacunków około 500 osób. W 1906 roku stworzyły one silną federację, w której składzie znaleźli się polscy i żydowscy tkacze, garbarze, kuśnierze, krawcy i stolarze<ref name=„G2”"G2">{{cytuj książkę|autor=D. Grinberg|tytuł=Z dziejów polskiego anarchizmu|miejsce=Zielona Góra|data=1997|strony=2}}</ref>. Czarnoznamieńcy -– jak byli też nazywani<ref>{{cytuj książkę|autor=P. Korzec|tytuł=Pół wieku dziejów ruchu rewolucyjnego Białostocczyzny (1864-1914)|wydawca=Książka i Wiedza|data=1965|strony=212}}</ref> -– opowiadali się za terrorem ekonomicznym, a przede wszystkim za tzw. terrorem nieumotywowanym skierowanym we wszystkich przedstawicieli burżuazji<ref>{{cytuj książkę|autor=P. Korzec|tytuł=Pół wieku dziejów ruchu rewolucyjnego Białostocczyzny (1864-1914)|wydawca=Książka i Wiedza|data=1965|strony=211}}</ref>. Czarny Sztandar działał też przykładowo w Wilnie<ref name=„G2”"G2" />.

W Warszawie w 1905 roku działała około 120 osobowa grupa o nazwie [[Międzynarodówka (grupa anarchistyczna)|Międzynarodówka]]. Organizacja ta ogłosiła manifest wzywający do strajku powszechnego, prowadziła agitację wśród warszawskich robotników, organizowała sabotaż, podpalała piekarnie, aby rozdać następnie chleb najuboższym<ref name=„G2”"G2" />. W tym samym roku działała też Warszawska Grupa Anarchistów-Komunistów ”Internacjonał”, która dokonywała zamachów bombowych i wymuszała pieniądze od bogatych przedsiębiorców. Grupa ”Internacjonał” prowadziła też ożywioną działalność propagandową<ref>{{cytuj książkę|autor=T. Szczepański|tytuł=Ruch anarchistyczny na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego w dobie rewolucji 1905-1907|wydawca=b.d.w.|strony=31}}</ref>. W jednej z jej odezw czytamy:

|źródło = ''Ciężka jest nasza walka ale za to owocna'' -– odezwa grupy ”Internacjonał” z października 1905 r., [w:] ''Odezwy i proklamacje polskich grup anarchistycznych'', D. Kaczmarek (red.), Poznań: 2002, s. 5.

W następnych latach sławę zyskały sobie dwie organizacje: [[Zmowa Robotnicza]] i [[Grupa Rewolucjonistów Mścicieli]]. Pierwsza odwoływała się do poglądów [[Jan Wacław Machajski|Jana Wacława Machajskiego]]. Uważał on, że robotnikom nie powinno zależeć na tworzeniu własnych partii politycznych, w których program narzucony jest przez inteligentów, ale na walce ekonomicznej, która ma doprowadzić do zrównania płac pracowników fizycznych i umysłowych. Cel ten -– zdaniem Machajskiego -– może zostać osiągnięty jedynie dzięki ogólnoświatowej Zmowie Robotniczej, która byłaby w stanie doprowadzić do strajku powszechnego<ref>{{cytuj książkę|autor=D. Grinberg|tytuł=Z dziejów polskiego anarchizmu|miejsce=Zielona Góra|data=1997|strony=3}}</ref>. W związku z niepowodzeniami w zakładaniu komórek Zmowy na terenie Królestwa Polskiego, Machajski przeniósł się do Galicji. Na skutek kampanii oszczerstw przeprowadzonej przez socjalistów przeciw Zmowie, Machajski dostał się do więzienia. Dzięki wstawiennictwu m.in. [[Stefan Żeromski|Stefana Żeromskiego]] uniknął przekazania w ręce Rosjan i zesłania<ref name=autonazwa1 />.

[[Grupa Rewolucjonistów Mścicieli]] to działająca w Łodzi organizacja rekrutująca się głównie z byłych członków [[Organizacja Bojowa PPS|Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej]]. Grupa ta odwoływała się do metod terrorystycznych, praktykowała ekspropriacje<ref>{{cytuj książkę|autor=T. Szczepański|tytuł=Ruch anarchistyczny na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego w dobie rewolucji 1905-1907|wydawca=b.d.w.|strony=35}}</ref>. W programie grupy czytamy:

|źródło = ''Program Terrorystów-Rewolucjonistów'' -– pismo wydane w Łodzi w 1912 r., [w:] ''Odezwy i proklamacje polskich grup anarchistycznych'', D. Kaczmarek (red.), Poznań: 2002, s. 25.

}}

W 1926 roku powstała [[Anarchistyczna Federacja Polski]] (AFP). Organizacja ta działała w konspiracji aż do wybuchu II wojny światowej, gdyż za samo propagowanie anarchizmu karano wtedy kilkuletnim więzieniem. AFP została utworzona przez grupę młodzieży syjonistycznej, która połączyła się z grupą warszawskich robotników drzewnych, którzy wcześniej należeli do [[Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy|Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy]]. Organizacja działała m.in. w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Częstochowie i Tarnowie. AFP brała udział w strajkach i demonstracjach. Wydawała początkowo ”Głos Anarchisty”, a od 1931 roku ”Walkę Klas”<ref>{{cytuj książkę|autor=P.L. Marek|tytuł=Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943-44|miejsce=Kraków|data=2006|strony=311 i n|rozdział=Anarchistyczna Federacja Polski -– Suplement C}}</ref>.

Z powodu represji występowała też emigracja polityczna. W 1923 roku grupa anarchistów wyemigrowała do [[Paryż]]a, gdzie założyła Grupę Anarchistów Polskich we Francji oraz wydawnictwo ”Nowa Epoka”, publikujące autorów anarchistycznych, m.in. [[Rudolf Rocker|Rudolfa Rockera]] czy [[Aleksander Berkman|Aleksandra Berkmana]]. Opublikowane teksty przemycano następnie do Polski<ref>{{cytuj pismo|autor=M. Przyborowski|tytuł=Wydawnictwo „Nowa"Nowa Epoka”Epoka" 1924-1930|czasopismo=Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej|wolumin=nr 5|data=maj 2007}}</ref>.

[[Plik:Związek Związków Zawodowych 1935.jpg|right|thumb|200px|Posiedzenie kierownictwa ZZZ w 1935 roku.]]

W 1936 roku anarchistom udało się uzyskać ideowy wpływ na [[Związek Związków Zawodowych]] (ZZZ)<ref group=„nota”"nota">Związek Związków Zawodowych powstał w maju 1931 roku w wyniku próby zjednoczenia prosanacyjnych związków zawodowych. Działał do 1939 roku i był jedną z trzech największych central związkowych w kraju. Na początku był prorządowy, ale pod wpływem anarchistów zaczął skłaniać się ku radykalnemu [[syndykalizm]]owi. Wkrótce stał się obiektem policyjnych i sądowych represji.</ref> -– zaczęli nadawać mu anarchosyndykalistyczny charakter, ale ich wysiłki przerwał wybuch II wojny światowej<ref>{{cytuj książkę|autor=P.L. Marek|tytuł=Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943-44|miejsce=Kraków|data=2006|strony=323 i n|rozdział=Związek Związków Zawodowych -– Suplement C}}</ref>. Głównym działaczem anarchistycznym w ZZZ był [[Tomasz Pilarski]].

W październiku 1939 roku powstał w Warszawie [[Związek Syndykalistów Polskich]] (ZSP). W roku 1939 występował pod nazwą Związek ”Wolność i Lud”. ZSP odżegnywał się od anarchizmu i reprezentował tzw. polską odmianę syndykalizmu − akceptował instytucję państwa uspołecznionego. Organizacja prowadziła działalność samopomocową, wydawniczą i wojskową. Oddziały ZSP walczyły w [[powstanie warszawskie|powstaniu warszawskim]] ([[104 Kompania Syndykalistów]]), w Puszczy Kampinoskiej, w rejonie Magnuszewa oraz w regionie sandomiersko-opatowskim. ZSP współtworzył [[Rada Pomocy Żydom|Radę Pomocy Żydom -– Żegota]]. Ostatnie zebranie kierownictwa ZSP odbyło się w styczniu 1945 roku w Brwinowie pod Warszawą<ref>{{cytuj książkę|autor=P.L. Marek|tytuł=Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943-44|miejsce=Kraków|data=2006|strony=322|rozdział=Związek Syndykalistów Polskich -– Suplement C}}</ref>. W 1940 roku w Warszawie powstała [[Syndykalistyczna Organizacja „Wolność”|Syndykalistyczna Organizacja ”Wolność”]] (SOWa). Utworzona została na bazie anarchosyndykalistów z ZZZ oraz części [[Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej|Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej]]. W roku 1941 przystąpił do SOW-y Polski Związek Walki o Wolność Narodów<ref group=„nota”"nota">Polski Związek Walki o Wolność Narodów powstał w grudniu 1939 roku w Kielcach. Był organizacją o charakterze internacjonalistycznym i anarchosyndykalistycznym.</ref>. SOWa krytykowała tzw. polską odmianę syndykalizmu, którą propagował ZSP. Syndykalistyczna Organizacja ”Wolność”„Wolność” opowiadała się za powstaniem Rzeczypospolitej Społecznej -– oddolnej federacji samorządów pracowniczych i lokalnych. SOWa była aktywna w Warszawie, Ursusie, Kielcach, Skarżysku, Jędrzejowie i Krakowie. Organizacja zakończyła działalność po upadku powstania warszawskiego. Z SOW-ą współpracowali przedwojenni działacze AFP: [[Paweł Lew Marek]], [[Bernard Konrad Świerczyński]], [[Stefan Julian Rosłoniec]]<ref>{{cytuj książkę|autor=P.L. Marek|tytuł=Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943-44|miejsce=Kraków|data=2006|strony=322|rozdział=Syndykalistyczna Organizacja ”Wolność”„Wolność” -– Suplement C}}</ref>.

Po zakończeniu II wojny światowej AFP została reaktywowana pod nazwą Federacja Polskich Anarchosyndykalistów (FPAS). Organizacja ta dokonała jednak samorozwiązania na początku lat pięćdziesiątych<ref>{{cytuj książkę|autor=P.L. Marek|tytuł=Na krawędzi życia. Wspomnienia anarchisty 1943-44|miejsce=Kraków|data=2006|strony=312|rozdział=Anarchistyczna Federacja Polski -– Suplement C}}</ref>. W 1946 roku w Łodzi powstała, założona przez anarchistów, spółdzielnia wydawnicza „Słowo”. Z powodu likwidacji spółdzielczości niezależnej od partii komunistycznej zakończyła działalność 1 września 1949 roku<ref>{{cytuj pismo|autor=M. Przyborowski|tytuł=Spółdzielnia „Słowo”"Słowo" w Łodzi 1946-1949|czasopismo=Przegląd Anarchistyczny|wolumin=nr 7|data=wiosna-lato 2008}}</ref>.

Anarchizm miał w Polsce swoich zwolenników też w latach sześćdziesiątych. Wątki anarchistyczne były obecne głównie w środowisku artystycznym -– przykładowo w działalności Henryka Stażewskiego, Akademii Ruchu, Teatru 8 Dnia<ref>{{cytuj pismo|autor=J. Urbański|tytuł=Anarchizm -– kryzys i transformacja|czasopismo=Przegląd Anarchistyczny|wolumin=nr 9|strony=101|data=2009}}</ref>.

Grupą, która pierwszy raz nawiązała do anarchizmu, był [[Ruch Społeczeństwa Alternatywnego]] (RSA)<ref group=„nota”"nota">Młodzi opozycjoniści z RSA nie znali na początku doktryny anarchizmu. Nie nawiązali oni kontaktu z żyjącymi jeszcze przedwojennymi anarchistami. W okresie Polski Ludowej wydanych zostało jedynie kilkanaście pozycji poświęconych anarchizmowi, które można określić mianem monografii. Większość z nich opracowanych zostało w sposób niestaranny, powierzchowny i nieneutralny. Zob. {{cytuj pismo|autor=D. Kaczmarek|tytuł=Anarchizm w publikacjach zwartych w okresie PRL|czasopismo=Przegląd Anarchistyczny|wolumin=nr 7|strony=152-178|data=2008}}</ref>. Za jej symboliczny początek uznaje się czerwiec 1983 roku. RSA była jedną z wielu grup opozycyjnych do ówczesnych władz.

Po 1980 roku powstało również wiele grup niezwiązanych z RSA i FA<ref group=„nota”"nota">Należy pamiętać jednak, że wielość grup świadczy nie o sile, ale o rozproszeniu ruchu. Zob. {{cytuj książkę|autor=P. Malendowicz|tytuł=Polski ruch anarchistyczny wobec współczesnych wyzwań politycznych|miejsce=Piła|data=2007|strony=30-69}}</ref>, np.: Grupa Anarchistyczna Solidarność, Czarna Galicja, [[Komuna Otwock]], SKA/Kolektyw Autonomistów-Toruń, Anarchokomunistyczna Organizacja Platform. Współcześnie do anarchizmu odwołują też się m.in.: [[Inicjatywa Pracownicza]], [[Lewicowa Alternatywa]], Stowarzyszenie „Wolność"Wolność-Równość-Solidarność”Solidarność", [[Związek Syndykalistów Polski]].

Grupą, która otwarcie uformowała się w opozycji do środowiska FA i RSA był [[Ludowy Front Wyzwolenia]], którego członkowie uznając pokojowe metody walki za nieefektywne, postulowali przejście do działań akcji bezpośredniej z użyciem przemocy. W [[1991]] roku grupa ta podpaliła między innymi radziecki konsulat w [[Trójmiasto|Trójmieście]] w odpowiedzi na zamordowanie przez [[KGB]] rosyjskiego anarchisty Piotra Siudy. Pojawienie się LFW stanowiło pierwszą od czasów przedwojennych próbę reaktywacji zbrojnych działań ze strony ruchu anarchistycznego.

W latach dziewięćdziesiątych sytuacja się zmieniła. Jak wynika z badań przeprowadzonych w 1996 roku wśród uczestników polskiego ruchu anarchistycznego, większość z nich wywodziła się z rodzin inteligenckich -– na 35 badanych 13 respondentów posiadało oboje rodziców z wyższym wykształceniem; tyle samo badanych deklarowało wyższe wykształcenie jednego oraz średnie wykształcenie drugiego rodzica<ref>{{cytuj książkę|autor=P. Żuk|tytuł=Ekolodzy, feministki, skłotersi. Socjologiczna analiza nowych ruchów społecznych w Polsce|miejsce=Wrocław|data=2000|strony=81}}</ref>. Uczestnicy ruchu anarchistycznego pochodzą z terenów o dużym stopniu urbanizacji. Wśród anarchistów brakuje natomiast mieszkańców małych miast i wsi. Anarchizm pozostaje też nadal zjawiskiem młodzieżowym. W momencie uzyskania stabilizacji życiowej, związki z ruchem anarchistycznym u sporej części jego uczestników zanikają<ref>{{cytuj książkę|autor=R. Antonów|tytuł=Pod czarnym sztandarem. Anarchizm w Polsce po 1980 roku|miejsce=Wrocław|data=2004|strony=164 i n}}</ref>.

* [[Socjalizm w Polsce]]

* [[Trockizm w Polsce]]

<references group=„nota"nota"/>

* [http://alteree.hardcore.lt/anarchoflash/1918.htm Anarchizm na ziemiach polskich do 1918 r.]