Etruskowie: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Drobne uzupełnienie. |
Anulowanie wersji 43963919 autora 178.235.2.138 (dyskusja), Potrzebne źródło, drobne redakcyjne |
||
Linia 7:
=== Teoria allochtoniczna ===
Wielu badaczy{{doprecyzuj|kto?}} wywodzi korzenie Etrusków od migrującego ludu z Anatolii (Azji Mniejszej). Według greckiego historyka [[Herodot]]a (1,94) Etruskowie (''Tyrrhenoi'') przybyli do Italii morzem z [[Lidia (kraina)|Lidii]] w [[Anatolia|Azji Mniejszej]]. Ponieważ w paru punktach [[Morze Egejskie|Morza Egejskiego]] spotykamy nazwę Tyrrhenów, jest bardzo prawdopodobne, że Etruskowie byli spokrewnieni z przedgrecką ludnością zamieszkałą nad Morzem Egejskim. W [[Egipt|Egipcie]] w [[XIII wiek p.n.e.|XIII]] i [[XII wiek p.n.e.|XII wieku p.n.e.]], za panowania [[Ramzes II|Ramzesa II]], znano lud morskich [[korsarz]]y określanych mianem ''Tursza'', których współcześnie identyfikuje się z Etruskami. Prawdopodobnie około [[X wiek p.n.e.|1000 roku p.n.e.]] Etruskowie osiedlili się w Italii. Pierwotne ich siedziby znajdowały się w południowej części Etrurii nad brzegiem morza. Przybysze pomieszali się w Etrurii z ludnością tam zamieszkałą, w znacznej mierze italską, i utworzyli nowy naród, którego wpływy miały wielkie znaczenie dla całego półwyspu italskiego. Na pochodzenie Etrusków z Azji Mniejszej lub innej części Bliskiego Wschodu wskazują badania genetyczne: analizy [[mitochondrialny DNA|mitochondrialnego DNA]] występującego u toskańskiego bydła, sugerujące jego pokrewieństwo z bliskowschodnimi odmianami krów, co mogło być skutkiem wspólnej migracji ludzi i hodowanych przez nich zwierząt<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez?tmpl=NoSidebarfile&db=PubMed&cmd=Retrieve&list_uids=17301019&dopt=AbstractPlus The mystery of Etruscan origins: novel clues from Bos taurus mitochondrial DNA.] Proc Biol Sci. 2007 May 7;274(1614):1175-9 </ref>, a także badania porównawcze przeprowadzone przez zespół włoskich genetyków pod kierunkiem Alberta Piazzy z [[Uniwersytet Turyński|Uniwersytetu Turyńskiego]], które wykazały największe podobieństwo próbek pobranych od mężczyzn z toskańskich miejscowości [[Murlo]], [[Volterra]] i [[Casentino]] z próbkami pochodzącymi z dzisiejszej Turcji, a konkretnie lidyjskiej [[Izmir|Smyrny]] oraz greckiego [[Limnos|Lemnos]]<ref>Wojciech Pastuszka, Eurek Alert, ''[http://wyborcza.pl/1,76842,4237310.html Skąd przybyli Etruskowie]'', "Gazeta Wyborcza" 2007-06-20.</ref>. Jako dowód pochodzenia Etrusków z Azji Mniejszej wskazywano podobieństwo form językowych - zakończenie liczby mnogiej na ''r'' (''clear'' 'synowie') i dopełniacz z końcówką ''s'' (''larthial clan'' 'syn Lartii') - do [[Języki kaukaskie|języków kaukaskich]]. <ref>[[Kazimierz Feliks Kumaniecki|Kazimierz Kumaniecki]] ''Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu'' Warszawa 1964 s.308</ref>
=== Teoria autochtoniczna i najnowsze badania [[Mitochondrialny DNA|mDNA]] ===
Linia 18:
Kultura i cywilizacja Etrusków wywarła przypuszczalnie wielki wpływ na [[starożytny Rzym|Rzymian]], istnieje nawet pogląd, że cywilizacja rzymska jest w istocie kontynuacją cywilizacji etruskiej pod inną nazwą i z innym językiem. Rzymianie mogli zapożyczyć od Etrusków wiele mitów ([[Eneasz (syn Anchizesa)|Eneasz]]), rytuałów religijnych (np. z całą pewnością etruskie pochodzenie ma sztuka wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych, ''haruspicina''), ubiór, urządzenia państwowe, odznaki, a także [[triumf]]<ref>Mieczysław S. Popławski, ''Bellum Romanum. Sakralność wojny i prawa rzymskiego'', KUL 2011, s. 176 - 180.</ref> itp. Niektórzy uczeni sądzą, iż pochodzenia etruskiego są m.in. [[liktor]]zy, [[krzesło kurulne]], [[toga]] praetexta<ref>[[Tytus Liwiusz|Liwiusz]] I 8, 3.</ref>. Z powodu szczupłości danych o cywilizacji etruskiej są to jedynie hipotezy - wymienione rzeczy mogły zostać zapożyczone od innych ludów lub mogą mieć pochodzenie rdzennie rzymskie.
Etruskowie uprawiali medycynę, [[astronomia|astronomię]], przy czym początkiem dnia było u nich południe. Dzielili czas na miesiące księżycowe. [[cyfry etruskie|System rachuby]] mieli dwunastkowy. Pismo etruskie to nieco przystosowany alfabet zachodniogrecki używany w Kyme Chalcedońskim. Z kolei alfabet etruski został zapożyczony przez inne ludy zamieszkujące środkową Italię. Etruskowie budowali ''polis'', czyli miasta-państwa. Najważniejsze z nich to [[Cerveteri|Caere]], [[Weje|Veii]], [[Tarquinia|Tarquinii]], [[Vulci]], [[Volterra]]e. Na kształtowanie się cywilizacji etruskiej silny wpływ wywarła [[kultura Villanova]]<ref>Praca zbiorowa pod redakcją [[Aleksander Krawczuk|Aleksandra Krawczuka]], [[2005]], ''Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych'',
==
{{osobny artykuł|religia Etrusków}}
Dla przebłagania żądnych krwi dusz zmarłych składali niekiedy ofiary z ludzi. Z Etrurii Rzym przejął igrzyska [[gladiator]]ów, będące pierwotnie obrzędem pogrzebowym. Nadzwyczaj rozwinięte było [[wróżenie|wróżbiarstwo]]: z wątroby zwierząt ([[haruspicja]]), ze zjawisk niebieskich. Duże znaczenie w ich religii miała wiara w życie pozagrobowe.
Linia 40 ⟶ 41:
== Język ==
Dziś najważniejsze wiadomości o języku etruskim dają dwujęzyczne [[inskrypcja|inskrypcje]], których dochowało się ok. 8500, z czego 80% to napisy nagrobkowe, przeważnie [[imię|imiona]]. Reszta napisów również zawiera dużo imion osób, bohaterów, bogów, wskutek czego zasadniczo nie przedstawiają one wielkiej wartości dla poznania języka. Trzy tylko teksty etruskie mają większe znaczenie: tzw. ''[[Cippus Perusinus]]'', tabliczka gliniana z [[Kapua|Kapui]], i pochodzące z rozprutych lnianych zwojów ksiąg bandaże, którymi owinięta była tzw. [[mumia]] z [[Zagrzeb]]ia. Te trzy zabytki dają razem blisko 2000 słów etruskich.
Linia 47 ⟶ 48:
Języka etruskiego, pomimo usiłowań uczonych, nie udało się jeszcze zrozumieć. Znanych jest bardzo mało ścisłych znaczeń wyrazów etruskich. Istnieje wiele fantastycznych, często dyletanckich prób łączących język Etrusków z najrozmaitszymi językami, jak [[język litewski|litewskim]] lub [[język węgierski|węgierskim]]<ref>Próbowano też łączyć imię [[Tinia]] z [[język chiński|chińskim]] ''tien'' (niebo) lecz podobieństwo to wygląda na zewnętrzne. [[Ludwik Zajdler]] ''Atlantyda'' rozdział ''Siedziby Wnuków Słońca''.</ref>. Ze wszystkich tych hipotez tylko jedna brzmi prawdopodobnie - o pokrewieństwie etruskiego z językami [[Pelazgowie|przedgreckimi]] z okolic [[morze Egejskie|Morza Egejskiego]] i [[Anatolia|Azji Mniejszej]]. W szczególności jasne wydaje się pokrewieństwo etruskiego ze słynnym nieodcyfrowanym do dziś napisem z wyspy [[Limnos|Lemnos]]. Wyrazy napisu [[język lemnijski|lemnoskiego]]: ''zivai aviz'' dają się łatwo zestawić z etruskim: ''zivas avils''. Wobec jednak naszej nieznajomości jednego i drugiego języka nie da się wykluczyć i tego, że jest to podobieństwo czysto przypadkowe.
== Sztuka ==
Linia 54 ⟶ 53:
Sztuka Etrusków zawsze była pod silnym wpływem [[Fenicja]]n, Kartagińczyków, Greków, z którymi Etruskowie utrzymywali ciągłe stosunki. W architekturze pozostały po nich w wielu miastach toskańskich ruiny murów, wodociągi, [[świątynia etruska|świątynie]]. Do dziś w [[Tusculum]] zachowała się ciekawa budowla Etrusków. Przed świątyniami Etrusków były obszerne dziedzińce z rzadko rozstawionymi kolumnami. O domach etruskich dają pojęcie urny, mające postać domów. W grobowcach zachowało się bardzo dużo zabytków malarstwa ściennego. Najdawniejsze zabytki zdradzają wpływy greckie, z czasem sztuka Etrusków stawała się coraz oryginalniejsza i osiągnęła szczyt swej doskonałości. Obrazy na ścianach z tej epoki przedstawiają sceny z codziennego życia i kultu zmarłych. W sztuce Etruskom nie chodziło o naśladowanie natury, raczej tylko o wrażenia wzrokowe, dlatego też np. konie są niekiedy malowane na niebiesko. Wysoko stała sztuka stosowana. W grobowcach znaleziono piękne lustra z [[Brązy|brązu]] oraz różne naczynia z brązu i [[złoto|złota]], jak np. broń, trójnogi, świeczniki, kociołki itp. W sztukach plastycznych przeważnie używano gliny. Wielkie posągi z gliny umieszczano na sarkofagach a także w świątyniach. Z kamienia i marmuru pozostało po Etruskach niewiele rzeźb. W [[Jezioro Trazymeńskie|Jeziorze Trazymeńskim]] znaleziono posąg z brązu Aulusa Metiliusa, należący do najlepszych wzorów sztuki etruskiej.
Jedynym znanym z imienia artystą etruskim był
{{commonscat|Etruscans|Etruskowie}}
| |||