Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku): Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Mapa 2 paktu Ribbentrop-Mołotow.gif|250px|right|thumb|250px|Mapa ostatecznego rozbioru Polski pomiędzy III Rzeszę a ZSRR z 28.09.1939 r. z wytyczona linią graniczną; podpisy za zgodność: Stalin, Ribentropp, data]]

'''Jeńcy polscy w niewoli radzieckiejsowieckiej''' (od 1939 r.)''' – więzieni w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] począwszy od [[1939]] żołnierze i oficerowie regularnych jednostek zbrojnych [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]], [[Policja Państwowa|Policji Państwowej]] oraz zrównanych z nimi zbrojnych organizacji, głównie podporządkowanych [[składy rządów polskich|rządowi RP na emigracji]]. Więzionych można rozpatrywać w trzech grupach, ze względu na odmienną genezę ich pojawienia się. Jednocześnie losy jeńców należy rozpatrywać jako jedną ze składowych wieloletnich [[Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939-1946|represji radzieckichsowieckich przeciwko narodowi polskiemu]].

[[Plik:Jeńcy1.jpg|250px|right|thumb|Polscy żołnierze – jeńcy wojenni konwojowani przez Armię Czerwoną do kolejowych punktów załadunku za granicą polsko-sowiecką – wrzesień 1939]]
Polscy funkcjonariusze mundurowi zostali rozbrojeni i zatrzymani przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] i [[NKWD]] w wyniku uzgodnionej z hitlerowską [[III Rzesza|III Rzeszą]] [[agresjaAgresja ZSRR na Polskę 1939|agresji radzieckiejsowieckiej 17 września 1939 r.]] i aneksji wschodnich obszarów Polski przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Wkraczające oddziały [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] zatrzymały po sporadycznych walkach, niekiedy podstępem, ale głównie – w wyniku krytykowanej później dyrektywy ogólnej polskiego Wodza Naczelnego, marszałka [[Edward Śmigły-Rydz|Rydza-Śmigłego]] – bez oporu, ok. ćwierć miliona żołnierzy, w tym od 10 do 18 tys. oficerów (dane liczbowe tutaj i dalej są przytaczane głównie na podstawie publikacji [[Ośrodek Karta|Ośrodka KARTA]] ''Indeks represjonowanych'' wydanej w [[2002]] r. pod redakcją profesorów St. Ciesielskiego, W. Materskiego i A. Paczkowskiego – dane z tej publikacji są przez część środowisk i badaczy kwestionowane).

Określenie ''jeńcy wojenni'' było stosowane przez władze radzieckiesowieckie siłą rzeczy, pomimo tego, że status taki nie miał mocnych podstaw prawnych – ZSRR nie wypowiedział wojny II Rzeczypospolitej, formalnie obowiązywał pakt o nieagresji z 25 sierpnia [[1932]] r., a znaczna część polskich jednostek mundurowych poddała się oddziałom Armii Czerwonej dobrowolnie. Fakt ten był dostrzegany w ZSRR, i pod koniec lata 1940 r., w związku z przejęciem polskich wojskowych przetrzymywanych w zaanektowanych krajach nadbałtyckich, zobowiązano do stosowania nazwy ''internowani'' i zakazano używania określenia ''jeńcy''.

[[Plik:Jeńcy2.jpg|250px|right|thumb|Kolumna aresztowanych policjantów i cywilnych "wrogów„wrogów ludu"ludu” konwojowana przez Armię Czerwoną – wrzesień 1939 – sowiecka kronika filmowa.]]

19 września [[1939]] ludowy komisarz obrony [[KlimentKlimient Woroszyłow]], w uzgodnieniu z Biurem Politycznym KC [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|WKP (b)]], wydał rozkaz utworzenia punktów zbiorczych Orzechowo, Radoszkowice, Stołpce, Tymkowicze, Żytkowicze, Olewsk, [[Szepetówka|Szepietówka]], Wołoczyska, Jarmolińce, Kamieniec Podolski (najdalej na zachód wysunięte stacje kolei szerokotorowej) dla tymczasowego gromadzenia jeńców polskich, dalszego ich przemieszczania do dwóch obozów rozdzielczych (w [[Kozielsk]]u i [[Putywl]]u) oraz sukcesywnego przekazywania organom NKWD. Tego samego dnia komisarz bezpieczeństwa państwowego I rangi i ludowy komisarz spraw wewnętrznych [[Ławrientij Beria|Ławrientij Pawłowicz Beria]] rozkazem nr 0308 powołał Zarząd NKWD ZSRR do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych, zatwierdził etaty oraz powołał na kierownika Zarządu [[Piotr Soprunienko|Piotra Soprunienkę]] i nakazał utworzenie pierwszych [[Obozy NKWD dla jeńców polskich|obozów dla jeńców polskich]]: [[Ostaszków|ostaszkowskiego]], [[Juchnów|juchnowskiego]], [[kozielsk]]iego, [[putywl]]skiego, kozielszczańskiego, [[starobielsk]]iego, [[jużańsk]]iego i [[orańsk]]iego (później utworzono jeszcze obozy griazowiecki, [[Wołogda|wołogodzki]] i [[suzdal]]ski). Ocenia się, że liczba polskich jeńców przekazanych NKWD sięgnęła pułapu 125 tysięcy – liczba dwukrotnie mniejsza niż oszacowana liczba zatrzymanych początkowo, może być wytłumaczona licznymi zwolnieniami krótko po zatrzymaniu oraz pewną, trudną do określenia liczbą rozstrzeliwań jeńców na miejscu. Jednym z najbardziej znanych takich faktów jest rozstrzelanie 22 września [[1939]] r. w rejonie Sopockiń (obecnie [[Białoruś]]) gen. [[Józef Olszyna-Wilczyński|Józefa Olszyny-Wilczyńskiego]] wraz z adiutantem.

2 października 1939 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) zatwierdziło propozycję Berii w sprawie losu polskich jeńców. Zgodnie z nią planowano rozpuścić do domów żołnierzy, których stronami rodzinnymi były terytoria tzw. Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. 25 tys. jeńców miano zatrzymać na potrzeby budowy dróg w Ukraińskiej SRR. Natomiast jeńcy pochodzący z terenów zajętych przez Niemców miano trzymać w obozach<ref> A. K. Kunert, Z. Walkowski, ''Kronika kampanii wrześniowej 1939'', Wydawnictwo Edipresse Polska, Warszawa 2005, ISBN 83-60160-99-6, s. 140. </ref>.

W niedługim czasie władze radzieckiesowieckie, po osiągnięciu zaproponowanego przez Ł. Berię 11 października porozumienia z władzami III Rzeszy i zgromadzeniu w obozach w [[Putywl]]u i [[Kozielsk]]u wyselekcjonowanych jeńców, przekazały im pomiędzy 24 października i 23 listopada 42&nbsp;492 osoby, mające miejsce zamieszkania na terenach zagrabionych przez Niemcy (m.in. poetę [[Konstanty Ildefons Gałczyński|K. I. Gałczyńskiego]] – te z nich, które zostały osadzone w [[jeńcy polscy w niewoli niemieckiej|niemieckich obozach jenieckich]] wojnę przeżyły; jednocześnie Niemcy przekazali swojemu sojusznikowi 13&nbsp;757 jeńców) ze względu na symetryczny powód. Z tej grupy tylko oficerów i policjantów osadzono w obozach – przy czym nie jest znana ich liczba, a pozostałych odesłano prawdopodobnie w całości do domów. Było to związane ze stosowaną zasadą, iż szeregowców i podoficerów, mieszkańców anektowanych ziem II Rzeczypospolitej, określanych jako Zachodnia Białoruś i Zachodnia Ukraina, uwalniano. W okresie od 7 do 18 października postąpiono tak z 42&nbsp;400 osobami. Jednocześnie części kwalifikujących się do zwolnienia takich jeńców nie zwolniono, a na podstawie rozkazu Ł. Berii z 25 września zatrzymano ok. 25 tysięcy osób, w celu użycia ich do pracy przymusowej na tzw. budowie NKWD nr 1 (obóz rówieński).

Po uwzględnieniu tych akcji generalny bilans jeńców, przetrzymywanych w obozach radzieckichsowieckich, kształtował się na poziomie 40 tysięcy osób. W liczbie tej nie mieści się ok. tysiąca kadrowych oficerów Wojska Polskiego, aresztowanych rozkazem Berii na przełomie 1939 i 1940 r. i umieszczonych wśród ok. 7305 osób w więzieniach tzw. Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, a więc bez statusu jeńca wojennego.

: 55 pułkowników, 127 podpułkowników, 230 majorów, ok. 1000 kapitanów i rotmistrzów, ok. 2450 poruczników i podporuczników, a ponadto ok. 50 cywilów. Prawie połowę więzionych stanowili oficerowie rezerwy: ponad 20 profesorów wyższych uczelni, cały bez wyjątku personel naukowy [[Instytut Przeciwgazowy WP|Instytutu Przeciwgazowego WP]] i prawie cały personel [[Instytut Uzbrojenia WP|Instytutu Uzbrojenia WP]], ok. 400 lekarzy, kilkuset prawników, kilkuset inżynierów, ok. 100 nauczycieli, ok. 600 lotników, wielu działaczy społecznych, kilkudziesięciu literatów i dziennikarzy.

* w [[Ostaszków|Ostaszkowie]] – 6364 osoby, w tym 240 oficerów policji i żandarmerii oraz 775 podoficerów i 4924 szeregowych policji, 48 oficerów, 72 podoficerów i szeregowców WP oraz [[Korpus Ochrony Pogranicza|Korpusu Ochrony Pogranicza]], 189 funkcjonariuszy [[Służba Więzienna|Służby Więziennej]], 9 agentów służb wywiadowczych ([[Oddział II Sztabu Generalnego WPWojska Polskiego|Oddziału II Sztabu Głównego WP]]), 5 duchownych, 35 osadników, 4 kupców, 4 byłych więźniów polskich, 5 pracowników sądownictwa, oraz 54 innych jeńców.

[[Plik:Kozielsk1.jpg|250px|right|thumb|[[Pustelnia Optyńska]] w Kozielsku (widok przed 1917) – część obozu jenieckiego 1939-41]]

Obozy specjalne mieściły się w byłych klasztorach prawosławnych, co zapewne było wygodne dla władz radzieckichsowieckich z powodów organizacyjnych i finansowych, ale miało to też wydźwięk symboliczny ze względu na państwowy [[wojujący ateizm]] i bliski już ostateczny los jeńców – pogląd taki nie jest obcy współczesnym Rosjanom. Warunki przetrzymywania w obozach zostały udokumentowane w bogatej literaturze stworzonej przez pewną liczbę jeńców, którzy uniknęli zagłady w [[Zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]]. Traktowanie było na ogół poprawne i w zasadzie, pomimo tego, że ZSRR nie był stroną konwencji genewskiej – zgodne z nią. Jeńcy nie byli zmuszani do pracy niewolniczej, mogli posiadać rzeczy osobiste i pieniądze, nie była zabroniona korespondencja listowna, telegraficzna, jak też przesyłanie środków pieniężnych i paczek. Wyższych oficerów umieszczano w lepszych – w odniesieniu do pozostałych – warunkach, ogólnie wyżywienie i zakwaterowanie było zadowalające, choć literatura wspomnieniowa najmniej przychylnie ocenia warunki obozu starobielskiego. Jednocześnie wśród jeńców prowadzono nasiloną pracę propagandową w postaci pogadanek, dostarczania prasy radzieckiejsowieckiej, demonstracji filmów, jak też werbunek agentury. Surowo zabroniona była jakakolwiek samodzielna działalność jeńców, a szczególnie religijna, co w kontekście przetrzymywania ich w klasztorach było wielką szykaną. Tym niemniej uwięzieni organizowali ustne żurnale, odprawiali praktyki religijne – co ujawnione natychmiast podlegało karcerowi.

[[Plik:Ostaszkow01.jpg|250px|right|thumb|[[Pustelnia Niłowo-Stołobieńska]] – klasztor na wyspie na jeziorze Seliger (widok sprzed 1917) – obóz Ostaszków]]

==== Działalność [[NKWD]] i selekcja jeńców ====

Pełnomocnicy prowadzili drobiazgowe dochodzenia – każdy z jeńców miał założoną teczkę osobową, podlegał często wielokrotnym przesłuchiwaniom. Śledztwo miało na celu wykrycie osób cennych lub groźnych dla władz radzieckichsowieckich – powodowało to aresztowanie i wywiezienie do dalszego postępowania w więzieniach, często było to wewnętrzne wiezienie NKWD na Łubiance w Moskwie. Jednocześnie celem śledztw było ujawnienie oficerów gotowych do współpracy – agenturalnej w obozach lub efemerycznej w przyszłości, jak organizowanie jednostek wojskowych, mogących być nazywanymi Polską Armią Czerwoną. Z tego powodu pełnomocnicy mieli ostateczne uprawnienia decyzyjne w kwestii aresztowań i przemieszczeń międzyobozowych, włącznie z prawem wykreślania z list nadesłanych z Moskwy do tzw. rozładowania obozów na wiosnę 1940 r. Działalność ta spowodowała zaistnienie pewnej liczby jeńców ocalałych ze [[Zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]]. Byli oni wywożeni przez obóz juchnowski do docelowego obozu griazowieckiego na podstawie list V Wydziału (wywiad) Zarządu Głównego Bezpieczeństwa Państwowego. Pod koniec marca 1940 r. Wydział ów przedstawił listę jeńców, których nie należy zabijać. Listę tę jeszcze później uzupełniano i zlecano wycofywania z transportów śmierci. Dotyczyło to na przykład prof. Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie [[Stanisław Swianiewicz|Stanisława Swianiewicza]], specjalisty z dziedziny gospodarki zarówno Niemiec, jak i ZSRR. 29 kwietnia zabrano go, w ostatniej chwili, z wagonu na małej stacji Gniezdowo, skąd jeńców przewożono samochodami na miejsce kaźni do Katynia. Został umieszczony w więzieniu w Smoleńsku, a później na [[Łubianka (Moskwa)|Łubiance]] w Moskwie.

W odmienny sposób uratował się [[Józef Czapski]], który znalazł się na dodatkowej liście 47 osób odesłanych do obozu w Juchnowie, wskutek interwencji ambasady Niemiec, na prośbę hrabiego Ferdinanda du Chastel. Interwencje ambasady Niemiec spowodowały jeszcze szereg innych ocaleń, np. ks. prof. [[Kamil Kantak| Kamila Kantaka]] (z powodu posiadania obywatelstwa [[Wolne Miasto Gdańsk|Wolnego Miasta Gdańska]]), ale też oficerów skrajnie wrogich do ustroju radzieckiegosowieckiego. [[NKWD]] uwzględniało również podobne akcje ze strony ambasady litewskiej.

Część ocalałych stanowili oficerowie, którzy podjęli współpracę agenturalną lub skłaniali się do współpracy jawnej w przyszłości. Była to grupa skupiona wokół ppłk. [[Zygmunt Berling|Z. Berlinga]] (deklarowali współpracę na warunkach jednoczesnej lojalności wobec rządu emigracyjnego) i ppłk. M. Morawskiego (uważali za możliwe powstanie w wyniku wojny Związku Europejskich Republik Socjalistycznych). Innym przypadkiem jest ocalenie gen. Wołkowickiego, związane z jego służbą w carskiej Marynarce Wojennej, gdy będąc miczmanem sprzeciwił się kapitulacji podczas bitwy w cieśninie [[Cuszima]] ([[1905]] r.) – opisywał to w swoim dziele o tej bitwie pisarz-batalista [[Aleksiej Nowikow-Priboj]]. Po przewiezieniu gen. Wołkowickiego do obozu griazowieckiego skupili się wokół niego oficerowie, stroniący od dwóch wyżej wymienionych grup.

Przez długi czas podawano 448 osób jako liczbę ocalałych. Ostatecznie, po udostępnieniu w Rosji dokumentów z Centrum Przechowywania Kolekcji Dokumentów Historycznych (''Центр хранения историко-документальных коллекций'''<ref>Centrum zostało w 1999 r. włączone do Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego (''Российский государственный военный архив'').</ref>), wiadomo, że do obozu griazowieckiego ''via'' juchnowski wybrano 395 osób, z czego:

Ocaleli też oficerowie aresztowani w obozach i wywiezieni do więzienia [[NKWD]] na [[Łubianka (Moskwa)|Łubiance]] w [[Moskwa|Moskwie]], m.in. gen. [[Czesław Jarnuszkiewicz]], ks. mjr Franciszek Tyczkowski. Natomiast do momentu dotarcia do archiwum radzieckich były podawane w literaturze również błędne informacje, np. że ocalał jako wywieziony na Łubiankę pełniący obowiązki naczelnego rabina WP [[Baruch Steinberg]] (figurujący w ewidencjach radzieckichsowieckich jako ''Boruch''), który faktycznie zginął w Katyniu.

==== "Rozładowanie"„Rozładowanie” obozów ====

[[Plik:Katyn massacre 2.jpg|250pxthumb|right|thumbupright|Zwłoki majora [[Adam Solski|Adama Solskiego]] z [[57 Pułk Piechoty Wielkopolskiej|57 Pułku Piechoty]] opodczas ekshumacji w 1943 roku<ref>Józef Mackiewicz: ''Sprawa mordu katyńskiego.'' Londyn 2009, strs. 125 oraz fotografia IX po str. 160. ISBN 978-0-907652-65-6.</ref>]]

Do marca 1940 r. liczba przetrzymywanych w obozach jenieckich podlegała cały czas niewielkim zmianom. Spowodowane były one przybywaniem dodatkowych jeńców z obozów pracy, zidentyfikowanych tam podczas kolejnych kontroli jako oficerowie bądź policjanci, a także kierowaniem jeńców do szpitali, więzień, bądź wywożeniem z obozów "w„w nieznanym kierunku"kierunku” (na ogół do [[Moskwa|Moskwy]]) oraz zgonami.

W momencie przystąpienia do wykonania decyzji Biura Politycznego KC WKP (b) z [[5 marca]] [[1940]], stan obozów specjalnych wynosił 14 736 osób.

Jeńcy, którzy w wyniku opisywanych przyczyn uniknęli zagłady, zostali skupieni w obozie griazowieckim, i według stanu na [[23 lipca]] [[1940]] było ich 394 – 1 generał (Wołkowicki), 8 pułkowników, 16 podpułkowników, 9 majorów, 18 kapitanów oraz 342 młodszych oficerów, policjantów i cywili. Komendantem obozu był w tym czasie st. lejt. bp. Wasilij Jakowliewicz Wołkow. Poprzez próby nakłonienia do czynnej współpracy, doczekali się oni tzw. amnestii, uwolnienia i utworzenia [[Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1941-1942)|Armii Andersa]].

Przyjmując za cezury zbrodnię katyńską oraz tzw. amnestię, można uznać za taką grupę jeńców ocalałych w [[1940]] r. oraz przemieszczonych z republik nadbałtyckich. Wojskowi z tej grupy w większości doczekali tworzenia [[Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1941-1942)|Armii Andersa]].

=== Jeńcy "griazowieccy"„griazowieccy” ===

Na jesieni [[1940]] r. oficerów więzionych w obozie griazowieckim i skłonnych do jakiejś współpracy – płk. Leona Michalewskiego, płk. Stanisława Kűnstlera, ppłk Z. Berlinga, ppłk Leon Bukojemskiego, ppłk Mariana Morawskiego, ppłk. Leon Tyszyńskiego, [[Eustachy Górczyński|płk. Eustachego Gorczyńskiego]], mjr. Józefa Lisa – przewieziono (9 października) wagonem pasażerskim do Moskwy na Łubiankę. Było to związane z powstałym wtedy planem Berii utworzenia polskiej dywizji pod dowództwem Berlinga. 13 października odbyła się rozmowa z [[Wsiewołod Mierkułow|Mierkułowem]], w trakcie której na stwierdzenie Berlinga "„''Mamy kadrę w obozach Starobielska i Kozielska''"” padła znamienna odpowiedź "Nie„Nie, ci nie. Zrobiliśmy z nimi wielką pomyłkę (Мы сделали с ними большую ошибку)"”. Oficerów 31 października przeniesiono na daczę nr 20 w Małachowce, określoną przez nich jako [[Willa rozkoszy w Małachówce|"willa„willa rozkoszy"rozkoszy”]] – dołączyli do nich tam ppłk. Kazimierz Dudziński, kpt. Kazimierz Rosen-Zawadzki, ppor. Stanisław Szczypiorski, por. Roman Imach, por. Tadeusz Wicherkiewicz, podch. Franciszek Kukuliński. Ostatecznie rozmowy nie były kontynuowane ze względu na sprzeciw [[Józef Stalin|Stalina]], obawiającego się sprowokowania Niemców.

Początek wojny [[III Rzesza|III Rzeszy]] z ZSRR [[22 czerwca]] [[1941]] r. wywołał zagrożenie przejęcia niektórych obozów przez wojska niemieckie, w związku z tym przeprowadzono ewakuację obozu lwowskiego do Starobielska, a potem ewakuowano obóz kozielski (Kozielsk II) i juchnowski do Griazowca. Ewakuacja obozu lwowskiego dotyczyła największej liczby przetrzymywanych – ok. 14 tysięcy (w tym Polaków ok. 11 tysięcy) – i zakończyła się tzw. ubytkiem od 1300 do 1900 osób<ref>Ciesielski St., i in., ''Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich'', Ośrodek KARTA, Warszawa 2002, wydanie II, poprawione, ISBN 83-88288-31-8, rozdz. "REPRESJE„REPRESJE 1939-41.Jeńcy wojenni"wojenni”, [http://www.indeks.karta.org.pl/represje_sowieckie_3.html dostępne w Internecie], dostęp 2006-12-01, 14:30.</ref> w wyniku śmierci (zamordowani w drodze przez konwój i zabici w trakcie bombardowań), ciężkiego zranienia, jak też pozostawienia po drodze i nielicznych ucieczek.

Wybuch wojny ZSRR z III Rzeszą spowodował zwrot w stosunkach polsko-radzieckichsowieckich, co doprowadziło do zawarcia [[układ Sikorski-Majski|układu Sikorski-Majski]] i w konsekwencji do wydania 12 sierpnia [[1941]] przez [[Prezydium Rady Najwyższej ZSRR]] dekretu o [[Amnestia dla obywateli polskich w ZSRR|amnestii dla obywateli polskich]]. Przewidywał on zwolnienie jeńców wojennych i internowanych oraz innych kategorii represjonowanych etnicznych Polaków. Zgodnie z informacjami [[NKWD]] dotyczyło to 26&nbsp;160 (byłych) jeńców, a w sumie 381&nbsp;220 (byłych) obywateli polskich.

Wykonywanie dekretu spowodowało sukcesywnie przemieszczanie amnestionowanych do wyznaczonych na zbiorcze [[obozy NKWD dla jeńców polskich|obozów "poamnestyjnych"„poamnestyjnych”]] – griazowieckiego, jużskiego i suzdalskiego, natomiast część z takich osób już się znajdowała w obozie starobielskiem. Jednocześnie władze radzieckiesowieckie zwolniły z więzień przetrzymywanych w nich wyższych dowódców i umożliwiły rozpoczęcie formowania [[Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1941-1942)|Armii Andersa]]. Praktycznie natychmiast zetknięto się z niezrozumiałą wówczas nieobecnością wśród zgłaszających się jeńców, więzionych wiosną 1940 roku w trzech obozach specjalnych: kozielskim, ostaszkowskim i starobielskim.

Utworzenie na terytorium ZSRR polskich, w dużym stopniu niezależnych, struktur wojskowych oraz cywilnych (aparat ambasady kierowanej przez prof. [[Stanisław Kot|St. Kota]]) umożliwiło rozpoczęcie prób samodzielnego wyjaśnienia wymienionej wyżej nieobecności ok. 14 tysięcy oficerów. Na spotkaniu [[3 grudnia]] [[1941]] r. z gen. [[Władysław Sikorski|W. Sikorskim]] i gen. Andersem, Stalin oświadczył, że nie ma już przetrzymywanych oficerów, a zaginieni zapewne uciekli do Mandżurii (!). Sprawą tą jako pełnomocnik zajmował się rotm. [[Józef Czapski]], wcześniej więziony w obozie starobielskim, juchnowskim i griazowieckim. W styczniu 1942 r. był przyjmowany w [[Orenburg|Czkałowie]] ([[Orenburg|Orienburg]]) przez szefa [[Gułag|GUŁAG]]-u]] (według Czapskiego generała) Nasiedkina i naczelnika NKWD obwodu czkałowskiego kap. bp. [[Iwan Bzyrin|Iwana Wasiliewicza Bzyrina]]. Obaj nie udzielili żadnych informacji i zalecili rozmowy na szczeblu centralnym, z zastępcą Berii, Mierkułowem lub Fiedotowem. W związku z tym gen. Anders wydelegował Czapskiego do Kujbyszewa i Moskwy z osobistym listem do pełnomocnika Państwowego Komitetu Obrony (PKO) komisarza bp. 3 rangi Gieorgija Siergiejewicza Żukowa i prośbą o pomoc w wyjaśnieniu sprawy lub współdziałanie w dotarciu kompetentnych osób. W Moskwie Czapski został pod nieobecność Żukowa przyjęty przez zastępcę szefa kontrwywiadu komisarza bp. 3 rangi (gen.) [[Leonid Rajchman|Leonida Fiodorowicza Rajchmana]] (ówczesną daną część hierarchii [[NKWD]] W. Abarinow podał tak: Bieria-Mierkułow-Krugłow-Fiedotow-Rajchman, Żukow jako pełnomocnik PKO Rajchmanowi nie podlegał, ale kierował w [[NKWD]] wydziałem nadzorowanym przez niego). Również i to spotkanie zakończyło się niczym. W [[1990]] r. z Rajchmanem, krótko przed jego śmiercią, rozmawiał W. Abarinow. Rajchman kategorycznie zaprzeczył faktowi rozmowy szczegółowo opisanej we wspomnieniach Czapskiego, ponadto stwierdził, iż nazwisko Czapski słyszy po raz pierwszy w życiu.

Na spotkaniu 18 marca [[1942]] r. z gen. Andersem i płk. [[Leopold Okulicki|L. Okulickim]], Stalin po raz pierwszy wysunął niejasny pomysł, że zaginieni mogą być w obozach na terenach wówczas okupowanych przez Niemcy.

W kwietniu 1942 r. do władz polskich w [[Kirow]]ie (obecnie i poprzednio [[Wiatka]]) dotarł prof. [[Stanisław Swianiewicz|prof. Swianiewicz]] i złożył obszerny raport. Wkrótce Armia gen. Andersa została wyprowadzona do Iranu i poszukiwania ustały.

Pojęcie takie jest umowne, gdyż obejmuje członków [[Armia Krajowa|Armii Krajowej]], rozbrajanych i pozbawianych wolności w różny sposób – często podstępem – w czasie i po wkroczeniu [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] na tereny Polski przedwojennej w latach [[1944]] – [[1945]]1944–1945, do formalnego rozwiązania Armii Krajowej [[19 stycznia]] [[1945]] r. Największymi grupami takich jeńców byli żołnierze i oficerowie pojmani po rozbrojeniu [[27 Wołyńska Dywizja Piechoty|27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK]] i zajęciu (wspólnym) [[Wilno|Wilna]] (17-19 lipca 1944 r. – 7924 osoby) oraz [[Lwów|Lwowa]] (od 31 lipca 1944 r. – ujęto znacznie mniej osób niż w Wilnie). Rozbrojeni i aresztowani członkowie AK byli traktowani w sposób zróżnicowany – szeregowych zwalniano lub przymusowo wcielano do Armii Czerwonej, niekiedy wszystkich zmuszano do wstąpienia do [[Zygmunt Berling|armii Berlinga]], a oficerów najczęściej wywożono w głąb [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], jak np. dowódcę AK na Wileńszczyźnie, ppłk. [[Aleksander Krzyżanowski|Aleksandra Krzyżanowskiego]], generała Tumidajskiego z Lublina czy gen. Filipkowskiego ze Lwowa. Można jeszcze, choć miało to miejsce w kwietniu 1945 r., doliczyć tutaj, ze względu na identyczny haniebny sposób ujęcia pod oficerskie słowo honoru, działaczy niepodległościowych, z generałami Okulickim, Jankowskim i Jasiutowiczem na czele, porwanych, wywiezionych do Moskwy i sądzonych w operetkowym [[Proces szesnastu|Procesie szesnastu]].

Według ocen Ośrodka "Karta"„Karta” w latach 1944-1945 aresztowano ok. 16&nbsp;000 członków podziemia niepodległościowego, a więc nie tylko z AK.

Ujęci członkowie AK najczęściej nie byli traktowani jako jeńcy, chociaż występowali wobec władz radzieckichsowieckich w sposób zorganizowany, a w ramach realizacji [[akcja Burza|akcji "Burza"„Burza”]], współdziałali zbrojnie z lokalnymi dowódcami Armii Czerwonej jako miejscowi sojusznicy. Często byli później sądzeni jako sabotażyści, sojusznicy Niemców, ale też jako wrogowie władzy radzieckiejsowieckiej. Osadzani byli w [[Obozy NKWD dla jeńców polskich|wielu obozach NKWD]], mających charakter obozów wojskowych (przy skłanianiu do wstępowania do Armii Czerwonej), jenieckich lub pracy przymusowej. Większość przetrzymywanych była wkrótce zwalniana i w ramach repatriacji powracała do Polski, gdzie w przeważającej części poddawano ich ponownie represjom.

W [[1984]] roku jeńcy z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie odznaczeni zostali [[Gwiazda Wytrwałości|Gwiazdą Wytrwałości]]<ref>[[Stefan Melak]], Gwiazda Wytrwałości, usqe ad finem, Warszawa 1997.</ref>.

* [http://www.indeksrepresjonowanych.pl/ Indeks represjonowanych '''Ośrodka Karta''' -– przekazany w maju 2013 r. do IPN]

* [http://admin.smolensk.ru/history/katyn/ Мемориальный Комплекс "Катынь"„Катынь” -– официальный сайт]

* Ciesielski S. i in., ''Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich'', Ośrodek KARTA, Warszawa 2002, wyd. II poprawione, ISBN 83-88288-31-8.

* Niwiński P., ''Przed Warszawą było Wilno'', [[Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej|Biuletyn IPN]], nr 8-9, 2004 r., strs. 45

[[Kategoria:Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej od 1939|! ]]