Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku): Różnice pomiędzy wersjami

'''Jeńcy polscy w niewoli sowieckiejradzieckiej''' (od 1939 r.) – więzieni w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] począwszy od 1939 żołnierze i oficerowie regularnych jednostek zbrojnych [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]], [[Policja Państwowa|Policji Państwowej]] oraz zrównanych z nimi zbrojnych organizacji, głównie podporządkowanych [[składy rządów polskich|rządowi RP na emigracji]]. Więzionych można rozpatrywać w trzech grupach, ze względu na odmienną genezę ich pojawienia się. Jednocześnie losy jeńców należy rozpatrywać jako jedną ze składowych wieloletnich [[Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939-1946|represji sowieckichradzieckich przeciwko narodowi polskiemu]].

Polscy funkcjonariusze mundurowi zostali rozbrojeni i zatrzymani przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] i [[NKWD]] w wyniku uzgodnionej z hitlerowską [[III Rzesza|III Rzeszą]] [[Agresja ZSRR na Polskę|agresji sowieckiejradzieckiej 17 września 1939 r.]] i aneksji wschodnich obszarów Polski przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Wkraczające oddziały [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] zatrzymały po sporadycznych walkach, niekiedy podstępem, ale głównie – w wyniku krytykowanej później dyrektywy ogólnej polskiego Wodza Naczelnego, marszałka [[Edward Śmigły-Rydz|Rydza-Śmigłego]] – bez oporu, ok. ćwierć miliona żołnierzy, w tym od 10 do 18 tys. oficerów (dane liczbowe tutaj i dalej są przytaczane głównie na podstawie publikacji [[Ośrodek Karta|Ośrodka KARTA]] ''Indeks represjonowanych'' wydanej w 2002 r. pod redakcją profesorów St. Ciesielskiego, W. Materskiego i A. Paczkowskiego – dane z tej publikacji są przez część środowisk i badaczy kwestionowane).

Określenie ''jeńcy wojenni'' było stosowane przez władze sowieckieradzieckie siłą rzeczy, pomimo tego, że status taki nie miał mocnych podstaw prawnych – ZSRR nie wypowiedział wojny II Rzeczypospolitej, formalnie obowiązywał pakt o nieagresji z 25 sierpnia 1932 r., a znaczna część polskich jednostek mundurowych poddała się oddziałom Armii Czerwonej dobrowolnie. Fakt ten był dostrzegany w ZSRR, i pod koniec lata 1940 r., w związku z przejęciem polskich wojskowych przetrzymywanych w zaanektowanych krajach nadbałtyckich, zobowiązano do stosowania nazwy ''internowani'' i zakazano używania określenia ''jeńcy''.

W niedługim czasie władze sowieckieradzieckie, po osiągnięciu zaproponowanego przez Ł. Berię 11 października porozumienia z władzami III Rzeszy i zgromadzeniu w obozach w [[Putywl]]u i [[Kozielsk]]u wyselekcjonowanych jeńców, przekazały im pomiędzy 24 października i 23 listopada 42 492 osoby, mające miejsce zamieszkania na terenach zagrabionych przez Niemcy (m.in. poetę [[Konstanty Ildefons Gałczyński|K. I. Gałczyńskiego]] – te z nich, które zostały osadzone w [[jeńcy polscy w niewoli niemieckiej|niemieckich obozach jenieckich]] wojnę przeżyły; jednocześnie Niemcy przekazali swojemu sojusznikowi 13 757 jeńców) ze względu na symetryczny powód. Z tej grupy tylko oficerów i policjantów osadzono w obozach – przy czym nie jest znana ich liczba, a pozostałych odesłano prawdopodobnie w całości do domów. Było to związane ze stosowaną zasadą, iż szeregowców i podoficerów, mieszkańców anektowanych ziem II Rzeczypospolitej, określanych jako Zachodnia Białoruś i Zachodnia Ukraina, uwalniano. W okresie od 7 do 18 października postąpiono tak z 42 400 osobami. Jednocześnie części kwalifikujących się do zwolnienia takich jeńców nie zwolniono, a na podstawie rozkazu Ł. Berii z 25 września zatrzymano ok. 25 tysięcy osób, w celu użycia ich do pracy przymusowej na tzw. budowie NKWD nr 1 (obóz rówieński).

Po uwzględnieniu tych akcji generalny bilans jeńców, przetrzymywanych w obozach sowieckichradzieckich, kształtował się na poziomie 40 tysięcy osób. W liczbie tej nie mieści się ok. tysiąca kadrowych oficerów Wojska Polskiego, aresztowanych rozkazem Berii na przełomie 1939 i 1940 r. i umieszczonych wśród ok. 7305 osób w więzieniach tzw. Białorusi Zachodniej i Ukrainy Zachodniej, a więc bez statusu jeńca wojennego.

Obozy specjalne mieściły się w byłych klasztorach prawosławnych, co zapewne było wygodne dla władz sowieckichradzieckich z powodów organizacyjnych i finansowych, ale miało to też wydźwięk symboliczny ze względu na państwowy [[wojujący ateizm]] i bliski już ostateczny los jeńców – pogląd taki nie jest obcy współczesnym Rosjanom. Warunki przetrzymywania w obozach zostały udokumentowane w bogatej literaturze stworzonej przez pewną liczbę jeńców, którzy uniknęli zagłady w [[Zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]]. Traktowanie było na ogół poprawne i w zasadzie, pomimo tego, że ZSRR nie był stroną konwencji genewskiej – zgodne z nią. Jeńcy nie byli zmuszani do pracy niewolniczej, mogli posiadać rzeczy osobiste i pieniądze, nie była zabroniona korespondencja listowna, telegraficzna, jak też przesyłanie środków pieniężnych i paczek. Wyższych oficerów umieszczano w lepszych – w odniesieniu do pozostałych – warunkach, ogólnie wyżywienie i zakwaterowanie było zadowalające, choć literatura wspomnieniowa najmniej przychylnie ocenia warunki obozu starobielskiego. Jednocześnie wśród jeńców prowadzono nasiloną pracę propagandową w postaci pogadanek, dostarczania prasy sowieckiejradzieckiej, demonstracji filmów, jak też werbunek agentury. Surowo zabroniona była jakakolwiek samodzielna działalność jeńców, a szczególnie religijna, co w kontekście przetrzymywania ich w klasztorach było wielką szykaną. Tym niemniej uwięzieni organizowali ustne żurnale, odprawiali praktyki religijne – co ujawnione natychmiast podlegało karcerowi.

Pełnomocnicy prowadzili drobiazgowe dochodzenia – każdy z jeńców miał założoną teczkę osobową, podlegał często wielokrotnym przesłuchiwaniom. Śledztwo miało na celu wykrycie osób cennych lub groźnych dla władz sowieckichradzieckich – powodowało to aresztowanie i wywiezienie do dalszego postępowania w więzieniach, często było to wewnętrzne wiezieniewięzienie NKWD na Łubiance w Moskwie. Jednocześnie celem śledztw było ujawnienie oficerów gotowych do współpracy – agenturalnej w obozach lub efemerycznej w przyszłości, jak organizowanie jednostek wojskowych, mogących być nazywanymi Polską Armią Czerwoną. Z tego powodu pełnomocnicy mieli ostateczne uprawnienia decyzyjne w kwestii aresztowań i przemieszczeń międzyobozowych, włącznie z prawem wykreślania z list nadesłanych z Moskwy do tzw. rozładowania obozów na wiosnę 1940 r. Działalność ta spowodowała zaistnienie pewnej liczby jeńców ocalałych ze [[Zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]]. Byli oni wywożeni przez obóz juchnowski do docelowego obozu griazowieckiego na podstawie list V Wydziału (wywiad) Zarządu Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego. Pod koniec marca 1940 r. Wydział ów przedstawił listę jeńców, których nie należy zabijać. Listę tę jeszcze później uzupełniano i zlecano wycofywania z transportów śmierci. Dotyczyło to na przykład prof. Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie [[Stanisław Swianiewicz|Stanisława Swianiewicza]], specjalisty z dziedziny gospodarki zarówno Niemiec, jak i ZSRR. 29 kwietnia zabrano go, w ostatniej chwili, z wagonu na małej stacji Gniezdowo, skąd jeńców przewożono samochodami na miejsce kaźni do Katynia. Został umieszczony w więzieniu w Smoleńsku, a później na [[Łubianka (Moskwa)|Łubiance]] w Moskwie.

W odmienny sposób uratował się [[Józef Czapski]], który znalazł się na dodatkowej liście 47 osób odesłanych do obozu w Juchnowie, wskutek interwencji ambasady Niemiec, na prośbę hrabiego Ferdinanda du Chastel. Interwencje ambasady Niemiec spowodowały jeszcze szereg innych ocaleń, np. ks. prof. [[Kamil Kantak|Kamila Kantaka]] (z powodu posiadania obywatelstwa [[Wolne Miasto Gdańsk|Wolnego Miasta Gdańska]]), ale też oficerów skrajnie wrogich do ustroju sowieckiegoradzieckiego. [[NKWD]] uwzględniało również podobne akcje ze strony ambasady litewskiej.

Ocaleli też oficerowie aresztowani w obozach i wywiezieni do więzienia [[NKWD]] na [[Łubianka (Moskwa)|Łubiance]] w [[Moskwa|Moskwie]], m.in. gen. [[Czesław Jarnuszkiewicz]], ks. mjr Franciszek Tyczkowski. Natomiast do momentu dotarcia do archiwum radzieckich były podawane w literaturze również błędne informacje, np. że ocalał jako wywieziony na Łubiankę pełniący obowiązki naczelnego rabina WP [[Baruch Steinberg]] (figurujący w ewidencjach sowieckichradzieckich jako ''Boruch''), który faktycznie zginął w Katyniu.

[[Plik:Katyn massacre 2.jpg|thumb|upright|Zwłoki majora [[Adam Solski|Adama Solskiego]] z [[57 Pułk Piechoty Wielkopolskiej|57 Pułku Piechoty]] opodczaspodczas ekshumacji w 1943 roku<ref>Józef Mackiewicz: ''Sprawa mordu katyńskiego.'' Londyn 2009, s. 125 oraz fotografia IX po str. 160. ISBN 978-0-907652-65-6.</ref>]]

Wykonywanie dekretu spowodowało sukcesywnie przemieszczanie amnestionowanych do wyznaczonych na zbiorcze [[obozy NKWD dla jeńców polskich|obozów „poamnestyjnych”]] – griazowieckiego, jużskiego i suzdalskiego, natomiast część z takich osób już się znajdowała w obozie starobielskiem. Jednocześnie władze sowieckieradzieckie zwolniły z więzień przetrzymywanych w nich wyższych dowódców i umożliwiły rozpoczęcie formowania [[Polskie Siły Zbrojne w ZSRR (1941-1942)|Armii Andersa]]. Praktycznie natychmiast zetknięto się z niezrozumiałą wówczas nieobecnością wśród zgłaszających się jeńców, więzionych wiosną 1940 roku w trzech obozach specjalnych: kozielskim, ostaszkowskim i starobielskim.

Ujęci członkowie AK najczęściej nie byli traktowani jako jeńcy, chociaż występowali wobec władz sowieckichradzieckich w sposób zorganizowany, a w ramach realizacji [[akcja Burza|akcji „Burza”]], współdziałali zbrojnie z lokalnymi dowódcami Armii Czerwonej jako miejscowi sojusznicy. Często byli później sądzeni jako sabotażyści, sojusznicy Niemców, ale też jako wrogowie władzy sowieckiejradzieckiej. Osadzani byli w [[Obozy NKWD dla jeńców polskich|wielu obozach NKWD]], mających charakter obozów wojskowych (przy skłanianiu do wstępowania do Armii Czerwonej), jenieckich lub pracy przymusowej. Większość przetrzymywanych była wkrótce zwalniana i w ramach repatriacji powracała do Polski, gdzie w przeważającej części poddawano ich ponownie represjom.