|
|www =
}}
'''Brama Wyżynna''', dawniej także "Brama Wysoka" ([[język niemiecki|niem.]] ''das Hohe Tor'') – [[renesans]]owa brama miejska w [[Gdańsk]]u, obecnie przy głównej trasie samochodowej (ulice [[Ulica Okopowa w Gdańsku|Okopowa]] i [[Wały Jagiellońskie w Gdańsku|Wały Jagiellońskie]]). Do 1895 znajdowała się w ciągu [[XVI wiek|szesnastowiecznych]] fortyfikacji, pomiędzy Bastionem św. Elżbiety i Bastionem Karowym oraz stanowiła główną bramę wjazdową do miasta, otwierającą ciąg tzw. [[Droga Królewska (Gdańsk)|Drogi Królewskiej]].
== Kwestia autorstwa i daty budowy ==
{{dopracować|sekcja|zweryfikować}}
Bramę zbudował do 1588 [[Willem van den Blocke]]. W dwudziestowiecznej literaturze rozpowszechnił się pogląd, że Bramę Wyżynną wybudował w latach 1574-1576 [[Hans Kramer]], a następnie w latach 1587-1588 miała ona zostać oblicowana [[Piaskowiec|piaskowcem]] (rustykowana) przez W. van den Blocke'a. Franciszek Krzysiak wykazał, że jest to nieporozumienie – w rzeczywistości Kramer wybudował jedynie tzw. bramę wewnętrzną, która istniała do 1878, a następnie została wyburzona.
<gallery perrow=4>
Plik:Piwnice Bramy Wyżynnej w Gdańsku (6).JPG|<center>Piwnice bramy
Plik:Brama Wyżynna w Gdańsku – schody na pierwsze piętro.JPG|<center>Klatka schodowa
Plik:Danzig Hohe Thor (1885).JPG|Brama z fosą i bastionami na planie z 1885 roku
</gallery>
== Forma i wystrój budowli ==
Masywna forma bramy nawiązywała do bram miejskich w [[Antwerpia|Antwerpii]] (''Sint-Jorispoort'' - Brama św. Jerzego z 1543-45, ''Kipdorppoort'' z 1550), opartych na wzorach [[Włochy|włoskich]]. W przyziemiu cztery zdwojone [[pilaster|pilastry]] [[Porządek toskański|toskańskie]] flankują trzy półkoliście zamknięte przeloty – środkowy, najwyższy, przeznaczony był dla ruchu kołowego, dwa boczne dla ruchu pieszego. Ta [[kondygnacja]] jest oblicowana [[rustyka|rustyką]] z piaskowca, którego ciosy ozdobione zostały głęboko rytym ornamentem roślinnym. Górna kondygnacja, która musiała zakrywać uniesioną [[brona (budownictwo)|bronę]] środkowego przelotu, ozdobiona jest [[fryz]]em heraldycznym z trzema silnie wypukłymi [[herb]]ami: pośrodku [[Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]], po prawej [[Herb Gdańska|Gdańska]], po lewej [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]]. Fryz jest podzielony płaskimi, nieklasycznymi pilastrami, które kontynuują podziały pionowe dolnej kondygnacji i znajdują przedłużenie na [[Attyka (architektura)|attyce]] w rzeźbach czterech lwów. Całość nakryta jest płaskim dachem czterospadowym.
{|style="width:268px; float:center; border:1px solid #ccc; font-size:88%; line-height:1.5em; padding:1em; margin: 1em 0 1em 2em;"
|-
|[[Plik:Gdańsk Brama Wyżynna 2012 – fasada zachodnia.jpg|240px]]
|[[Plik:Gdańsk Brama Wyżynna 2012 – fasada wschodnia.jpg|240px]]
|-
| colspan="2"|[[Relief]]y i [[łacina|łacińskie]] sentencje na [[Zachód|zachodniej]] ścianie oraz reliefy na wschodniej ścianie
|}
Na fasadzie znajdują się ponadto sentencje [[łacina|łacińskie]]:
* ''Sapientissime fiunt quae pro Republica fiunt'' – "Najmądrzej dzieje się wszystko, co się dzieje dla Rzeczypospolitej"
* ''Iustitia et Pietas duo sunt Regnorum omnium Fundamenta'' – "Sprawiedliwość i pobożność to dwie podstawy wszystkich królestw", lub też jeśli przeczytamy tylko dolną linię – ''Rum omnium Fundamenta'' – "Rum podstawą wszystkiego", co uznawane jest za typowy ówczesny gdański humor.
* ''Civitatib.(us) haec optanda bona maxime Pax Libertas et Concordia'' – Dobra najbardziej dla państw pożądane to pokój, wolność, zgoda
Napisy, cyfry i herby były dawniej obficie [[Złocenie|złocone]].
Na [[elewacja|elewacji]] [[Wschód|wschodniej]], zwróconej ku [[Katownia w Gdańsku|Katowni]], znajduje się płaskorzeźbiony herb [[Cesarstwo Niemieckie|Cesarstwa Niemieckiego]], dodany w 1884.
Przed bramą znajdował się most zwodzony (właściwie trzy kładki: środkowa szeroka i dwie boczne, węższe), przerzucony nad [[fosa|fosą]].
== Historia budowli ==
Projekt budowlany został zatwierdzony przez Radę Miasta w 1586. Ukończona w 1588, przez 290 lat brama istniała w niezmienionej formie. W 1861 fasada została poddana pracom restauracyjnym (ich śladem jest data umieszczona w kilku miejscach). W 1878 postanowiono zwiększyć przepustowość przejazdu - brama wewnętrzna została wyburzona, a po obu stronach bramy van den Blocke'a wybito w wałach dodatkowe przejazdy. Ponadto most zwodzony nad fosą zastąpiono stałą groblą. W 1884 oblicowano całość bramy rustyką (która wcześniej istniała tylko na elewacji [[Zachód|zachodniej]]) i dodano fryz z herbem na wschodniej elewacji. W 1895 wały zostały całkowicie zniesione, a fosa zasypana. Do wolno stojącego budynku bramy przeniesiono w 1903 [[kordegarda|odwach]] i w związku z tym zamknięto przejazdy. Po [[Demilitaryzacja|demilitaryzacji]] Gdańska w 1920 pomieszczenia po odwachu zajęło biuro podróży ''Norddeutscher Lloyd''. W 1945 uszkodzony został głównie wystrój rzeźbiarski bramy. Naprawy i konserwacje prowadzono w 1946, 1949/50 i 1964/65. Dopiero w 1966 zrekonstruowano brakującą figurę lwa w zwieńczeniu. Pomieszczenia użytkowało Polskie Biuro Podróży "Orbis". W 1952 ponownie otwarto przejazd, pozostawiając zamknięte przejścia boczne, w których mieściła się m. in. informacja turystyczna. W 2002 brama została przejęta przez [[Muzeum Historyczne Miasta Gdańska]], a 22 maja [[2012]] otwarto w niej Pomorskie Centrum Informacji Turystycznej.
<gallery perrow=4>
Plik:Greth Hohes Tor.jpg|Brama Wyżynna w 1855 roku, przed przebudową otoczenia, które istniało w tej formie prawie 300 lat, rys. Julius Greth
Plik:Brama Wyżynna 1876.JPG|Brama z mostem w 1876 roku
Plik:Danzig Hohes Tor.JPG|Brama Wyżynna jako siedziba [[Kordegarda|odwachu]] (fasada zachodnia), pocz. [[XX wiek]]u
</gallery>
== Literatura ==
* F. Krzysiak, ''Brama Wyżynna w Gdańsku'', Rocznik Gdański, tom LVII, 1997, zesz. 1, s. 197-212.
* [[Andrzej Januszajtis]] i [[Zbigniew Jujka]], ''Z uśmiechem przez Gdańsk'', Gdańsk 2003.
* ''Katalog zabytków sztuki, Miasto Gdańsk, część 1: Główne Miasto'', Warszawa 2006, ISBN 83-89101-47-5-6
* Jacek Friedrich, ''Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w.'', Gdańsk 1995, ISBN 83-7017-606-2
{{przypisy}}
{{Zabytki Gdańska wzdłuż Drogi Królewskiej}}
{{Bramy w Gdańsku}}
== brama ==
[[Kategoria:Mury miejskie w Gdańsku]]
[[Kategoria:Bramy w Gdańsku|Wyżynna]]
| 