Wikipedia

Jan I Olbracht: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Znaczniki: usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor
PG (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
159 897 edycji
m Wycofano edycje użytkownika 83.19.141.17 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Masti.
Linia 50:
[[Plik:Nagrobek Jana Olbrachta, Michał Stachowicz.jpg|thumb|220px|Nagrobek Jana Olbrachta w Kaplicy Bożego Ciała na Wawelu]]
[[Plik:Jan Fredro saving King Jan Olbracht on Bukovina.PNG|thumb|220px|[[Jan Fredro (wojewoda ruski)|Jan Fredro]] ratuje króla Jana Olbrachta na Bukowinie, dzieło [[Juliusz Kossak|Juliusza Kossaka]]]]
 
'''Jan I Olbracht''' ('''Albrecht'''), [[język litewski|lit.]] ''Janas Olbrachtas (Albrechtas)'', [[język białoruski|biał.]] Ян I Ольбрахт (ur. [[27 grudnia]] [[1459]] w [[Kraków|Krakowie]], zm. [[17 czerwca]] [[1501]] w [[Toruń|Toruniu]]) – [[Władcy Polski|król Polski]] w latach [[1492]]–[[1501]], [[Książęta głogowsko-żagańscy|książę głogowski]] [[1491]]–[[1498]].
 
Był trzecim synem, a czwartym z kolei dzieckiem [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierza Jagiellończyka]] i jego żony [[Elżbieta Rakuszanka|Elżbiety Rakuszanki]] z [[Habsburgowie|Habsburgów]], której zawdzięczał prawdopodobnie drugie imię – Olbracht, chciała ona uczcić w ten sposób pamięć swego ojca, króla [[Niemcy|Niemiec]], [[Czechy|Czech]] i [[Węgry|Węgier]], [[Albrecht II Habsburg|Albrechta II Habsburga]].
 
== Młodość i droga do tronu ==
=== Dzieciństwo i początki kariery politycznej ===
Od [[1467]] roku, tak jak pozostali bracia, królewicz zdobywał wiedzę pod okiem [[Jan Długosz|Jana Długosza]]. Na postępowanie młodego Jana Olbrachta wpłynął także przebywający w stolicy, [[włochy|włoski]] [[humanizm|humanista]], [[Filip Kallimach]], który zaprzyjaźnił się z nim. Wielokrotnie udowadniał swój talent podczas nauki, opanował [[Łacina|łacinę]]. Poznał dorobek przemijającego średniowiecza oraz wczesnego [[renesans]]u. Edukację zakończył około [[1474]] roku i rozpoczął aktywność w polityce u boku ojca, z którym uczestniczył w objazdach kraju i sejmach. W latach [[1486]]–[[1490]] pełnił funkcję [[Namiestnik (przywódca)|namiestnika]] królewskiego na [[Województwo ruskie|Rusi]], gdzie odznaczył się, pokonując w [[1487]] roku [[Tatarzy|Tatarów]] [[Bitwa pod Kopystrzynem|pod Kopystrzynem]]. Rozpoczął on tworzenie tzw. [[obrona potoczna|obrony potocznej]] kresów południowo-wschodnich [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]] przed Tatarami i [[Turcy osmańscy|Turkami]].
 
=== Walki o tron węgierski ===
Po śmierci [[Maciej Korwin|Macieja Korwina]], króla [[Węgry|Węgier]], o tron węgierski współzawodniczyli Jan Olbracht oraz jego brat [[Władysław II Jagiellończyk|Władysław]], król [[Czechy|Czech]]. Zarówno Kazimierz Jagiellończyk, jak i [[szlachta]] węgierska woleli na tronie zdolnego Olbrachta, niż uległego i chwiejnego Władysława, popieranego przez [[magnat]]erię. [[7 czerwca]] [[1490]] roku został on obwołany przez szlachtę na sejmie elekcyjnym w [[Rokos]] królem Węgier. Mimo to magnateria zakwestionowała [[Wolna elekcja|elekcję]] i obrała królem Władysława, co doprowadziło do wojny domowej pomiędzy braćmi. Działania wojenne prowadzono na terenie dzisiejszej [[Słowacja|Słowacji]]. Na mocy pokoju w [[Koszyce|Koszycach]] z lutego [[1491]] roku Jan Olbracht miał zrezygnować ze starań o tron węgierski, w zamian za co miał otrzymać od brata [[księstwo głogowskie]], [[Oleśnica|Oleśnicę]] i [[Opawa|Opawę]] na [[Śląsk]]u. Mimo to królewicz pozostał na Węgrzech i na wieść o chorobie Władysława w połowie 1491 roku zerwał pokój i wznowił walki. Zlekceważył nawet sprzeciw ojca, który nakazał mu powrót do Polski. Ostatecznie został rozgromiony w [[Bitwa pod Preszowem|bitwie pod Preszowem]] (styczeń [[1492]]). Po zdobyciu miasta Jan Olbracht dostał się do niewoli Władysława. Brat przyjął go jednak gościnnie, a w końcu odesłał do Polski. Mimo wszystko Władysław pozostawił Olbrachtowi obiecany w Koszycach [[Głogów]], który ten utrzymał do roku [[1498]], gdy przekazał [[księstwo]] bratu, [[Zygmunt I Stary|Zygmuntowi]].
 
== Panowanie ([[1492]]–[[1501]]) ==
=== Wybór na króla Polski ===
Po przegranej wojnie z Władysławem o Węgry Jan Olbracht nie musiał długo czekać na nową szansę na objęcie władzy królewskiej, gdyż [[7 czerwca]] [[1492]] roku zmarł Kazimierz IV Jagiellończyk. Na swojego następcę na [[Litwa|Litwie]] wyznaczył jego brata, [[Aleksander Jagiellończyk|Aleksandra]], a Polakom „zalecił” Jana Olbrachta. Ponieważ Polska, w przeciwieństwie do Litwy nie była monarchią dziedziczną [[Jagiellonowie|Jagiellonów]], więc Kazimierz nie mógł wyznaczyć swojego następcy w Polsce. O koronę po ojcu starali się także bracia Jana, Władysław i Zygmunt, oraz książę mazowiecki [[Janusz II]]. Część szlachty była gotowa opowiedzieć się za wielkim księciem litewskim Aleksandrem, ale ten, wraz z najmłodszym bratem [[Fryderyk Jagiellończyk|Fryderykiem]] oraz królową matką, popierał Jana Olbrachta. Władysław czesko-węgierski, główny kontrkandydat Olbrachta, nie rozpoczął aktywniejszych starań o koronę polską. Ostatecznie [[27 sierpnia]] Jan Olbracht został niemal jednogłośnie wybrany królem Polski (na zakończenie sejmu w Piotrkowie). [[23 września]] odbyła się koronacja w Krakowie nowego monarchy, którą poprowadził [[Biskupi gnieźnieńscy|arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski]] [[Zbigniew Oleśnicki (prymas)|Zbigniew Oleśnicki]]. Ponieważ władcą Litwy został Aleksander do śmierci Olbrachta formalnie zerwana została [[unia polsko-litewska]], lecz oba państwa pozostawały w sojuszu.
 
=== Polityka wewnętrzna ===
==== Początki parlamentu polskiego ====
Za pierwszych Jagiellonów coraz większą rolę w zarządzaniu państwem odgrywała [[rada królewska]], powoływana przez króla. Zaś od połowy [[XV wiek]]u znaczną część władzy przejęły ogólnopolskie zjazdy szlachty i dzielnicowe sejmiki. Ostatecznie Rada Królewska za panowania Olbrachta przekształciła się w [[Senat (I Rzeczpospolita)|Senat]], a ogólnopolski zjazd stanu szlacheckiego, złożony z przedstawicieli [[Sejmiki ziemskie|sejmików]], w [[Izba Poselska (I Rzeczpospolita)|izbę poselską]] [[sejm walny|Sejmu]]. Poczynając od [[XV wiek]]u Rzeczpospolita stała się szlachecką monarchią parlamentarną. Za pierwsze posiedzenie dwuizbowego [[parlament]]u polskiego uznaje się sejm z roku [[1493]], który miał miejsce w Piotrkowie (18 stycznia). Szlachta, zwłaszcza bogatsza i magnaci, stała się odtąd stanem panującym, skupiając w swych rękach ziemię, przywileje i urzędy. Zgodnie z Sejmem radomskim z [[1504]] roku administrację państwową stanowili [[Marszałek wielki koronny|marszałek koronny]] i [[Marszałek nadworny koronny|nadworny]], [[Podskarbi wielki koronny|podskarbi]], [[Kanclerz wielki koronny|kanclerz]] i [[podkanclerzy]] oraz [[starosta|starostowie]], reprezentujący lokalną szlachtę.
 
==== [[Przywilej|Przywileje szlacheckie]] i polityka wobec Kościoła ====
Zaraz po objęciu tronu Jan potwierdził wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, w zamian uzyskując wysokie podatki przeznaczone na obronę państwa. Poszerzając przywileje, jakie jego ojciec nadał szlachcie w statutach nieszawskich, Jan I Olbracht ogłosił w [[1496]] roku tzw. [[Statuty piotrkowskie (XV wiek)|statuty piotrkowskie]], które zwalniały szlachtę od cła, ograniczały wychodźstwo [[Chłopi|chłopów]] do jednego rocznie na wieś oraz zabraniały nabywania przez mieszczan majątków ziemskich i piastowania urzędów państwowych. Duchownym bez szlachectwa zakazano zasiadania w [[kapituła]]ch i piastowania wysokich stanowisk kościelnych. Nieherbowym ograniczono także prawo do zajmowania katedr akademickich. Działając na korzyść [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] zaskarbił sobie ich przychylność.
 
Jan Olbracht ograniczył także rolę Kościoła w państwie, dotąd bardzo uprzywilejowaną. Zakazał m.in. sprzedaży oraz darowizn dóbr ziemskich na rzecz [[zakon]]ów i duchowieństwa świeckiego.
 
==== [[Mazowsze]] i [[księstwo zatorskie]] ====
W [[1494]] roku Janowi Olbrachtowi udało się wykupić położone między [[województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)|ziemią krakowską]] a [[księstwo oświęcimskie|oświęcimską]] księstwo zatorskie za 80 tysięcy złotych węgierskich. Po śmierci [[Książęta oświęcimscy#Księstwo zatorskie|księcia zatorskiego]] [[Jan V zatorski|Jana V]] miało być ono [[Inkorporacja terytorium|inkorporowane]] do Korony.
 
Oprócz tego, po śmierci ostatniego [[książęta płoccy|księcia]] [[Janusz II|Janusza II]] w [[1495]] do Polski włączono [[księstwo płockie]].
 
=== Polityka zagraniczna ===
==== Wojna z Turkami i jej następstwa ====
{{Osobny artykuł|Wojna polsko-turecka 1485-1503}}
Sprawa turecka była za panowania Jana Olbrachta główną kwestią polityki zagranicznej. Król planował wielką wyprawę zbrojną do [[Hospodarstwo Mołdawskie|Mołdawii]] w celu odbicia od Turków ważnych czarnomorskich portów: [[Kilia (miasto)|Kilii]] i [[Białogród nad Dniestrem|Białogrodu]], przywrócenia polskiego zwierzchnictwa nad Mołdawią, pomszczenia [[bitwa pod Warną|klęski warneńskiej]], a być może także osadzenie młodszego brata króla, Zygmunta, na tronie [[hospodar]]skim. W [[1497]] roku 40 tys. [[pospolite ruszenie|pospolitego ruszenia]] ruszyło na południowy wschód. Mimo że od [[1387]] roku Mołdawia była lennem Polski, jej hospodar, [[Stefan III Wielki]], opowiedział się po stronie [[Imperium Osmańskie|Turcji]]. Oblężenie [[Suczawa|Suczawy]] nie powiodło się i wyprawa zakończyła się wielkimi stratami polskich wojsk w [[bitwa pod Koźminem|bitwie pod Koźminem]], w której Turcy, Tatarzy i [[Wołosi]] wybili ok. 5 tysięcy polskiego rycerstwa, zaskoczonego w czasie odwrotu w wąwozie. Klęskę na wieki utrwaliło mocno przesadzone powiedzenie: ''Za króla Olbrachta wyginęła szlachta''.
 
Jeszcze gorsze od wojennej klęski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej następstwie zawiązał się cały szereg przymierzy i koalicji państw ościennych przeciwko [[Korona Królestwa Polskiego|Królestwu Polskiemu]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiemu Księstwu Litewskiemu]]. W walkach przeciwko wojskom koronnym Wołochów wsparła Turcja, a nawet [[Węgry]], rządzone przez brata króla, [[Władysław II Jagiellończyk|Władysława II]]. Wiosną [[1498]] roku [[Tatarzy]] najechali południowo-wschodnie terytoria [[Litwa|Litwy]], a [[Władcy Rosji|wielki książę moskiewski]] [[Iwan III Srogi]] próbował opanować [[Kijów]] i [[Smoleńsk]], w [[1500]] rozgramiając armię polsko-litewską w [[bitwa nad Wiedroszą|bitwie nad Wiedroszą]]. Natomiast cesarz rzymski, [[Maksymilian I Habsburg]], przejął część [[Śląsk]]a z [[Głogów|Głogowem]] i zażądał zwrócenia [[zakon krzyżacki|zakonowi krzyżackiemu]] [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]], w związku z czym wielki mistrz krzyżacki odmówił złożenia należnego hołdu królowi polskiemu. Wówczas, wiosną [[1501]] roku, Olbracht zarządził koncentrację wojsk koronnych w [[Toruń|Toruniu]] gdzie sam pojechał, ale złożony ciężką chorobą zakaźną (najprawdopodobniej [[Kiła|syfilisem]]) zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku. Sprawa odmowy hołdu lennego została rozwiązana przez następcę Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka.
 
== Śmierć ==
Jan I Olbracht zmarł [[17 czerwca]] [[1501]] w [[Toruń|Toruniu]], jego zwłoki złożono uroczyście w katedrze wawelskiej, a serce wmurowano w jedną z kolumn [[Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu|Bazyliki św. Jana]] w Toruniu. Nie ożenił się, ani nie zostawił po sobie żadnego potomka. Po śmierci króla Jana Olbrachta tron po nim przejął jego młodszy brat, [[Aleksander Jagiellończyk|Aleksander]] (panował [[1501]]–[[1506]]).
 
== Charakterystyka króla według Macieja z Miechowa ==
''Był wysokiego wzrostu, oczu piwnych, na twarzy z pewnym wyrzutem i wysiękiem. (...) W ruchach szybki, często u boku z mieczykiem przypasanym występował, namiętnościom i chuciom jako człowiek wojskowy folgował.''
 
== Genealogia ==
<!-- To drzewo genealogiczne zostało wygenerowane skryptem. Jeżeli potrzebujesz podobne, skontaktuj się z wikipedystami: WarX lub Wiktoryn. --><!-- Przodkowie -->
{| width="100%" style="text-align:center; vertical-align:middle;" cellspacing="0" cellpadding="0"
| colspan="2"| [[Władysław II Jagiełło|Władysław II<br />Jagiełło]]<br />ur. ok. 1351<br />zm. 1 VI 1434
| colspan="2"|
| colspan="2"| [[Zofia Holszańska|Zofia<br />Holszańska]]<br />ur. ok. 1405<br />zm. 21 IX 1461
| colspan="2"|
| colspan="2"| [[Albrecht II Habsburg|Albrecht II<br />Habsburg]]<br />ur. 16 VIII 1397<br />zm. 27 X 1439
| colspan="2"|
| colspan="2"| [[Elżbieta Luksemburska (1409-1442)|Elżbieta<br />Luksemburska]]<ref>Córka [[Zygmunt Luksemburski|Zygmunta Luksemburskiego]].</ref><br />ur. 1409<br />zm. 1442
|-
| style="border-right:1px black solid;"| &nbsp;
| colspan="4" style="border-bottom:1px black solid; border-right:1px black solid;"| &nbsp;
| colspan="4" style= ""| &nbsp;
| colspan="4" style="border-bottom:1px black solid; border-left:1px black solid;"| &nbsp;
| style="border-left:1px black solid;"| &nbsp;
|-
| colspan="3"| &nbsp;
| colspan="8" style="border-left:1px black solid; border-right:1px black solid;"| &nbsp;
| colspan="3"| &nbsp;
|-
| colspan="2"| &nbsp;
| colspan="2"| [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz IV<br />Jagiellończyk]]<br />ur. 30 XI 1427<br />zm. 7 VI 1492
| colspan="6"|
| colspan="2"| [[Elżbieta Rakuszanka|Elżbieta<br />Rakuszanka]]<br />ur. 1436<br />zm. 30 VIII 1505
| colspan="2"|
|-
| colspan="3" style="border-right:1px black solid;"| &nbsp;
| colspan="8" style="border-bottom:1px black solid;"| &nbsp;
| colspan="3" style="border-left:1px black solid;"| &nbsp;
|-
| colspan="7" style="border-right:1px black solid;"| &nbsp;
| colspan="7"| &nbsp;
|-
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
| width="7.14%"|
|}
<!-- Żony i dzieci -->
{| style="width:100%; text-align:center; vertical-align:top;" cellspacing="0" cellpadding="0"
|- style="vertical-align:top;"
| colspan="2"|
| colspan="2"|
| colspan="2" style="vertical-align:middle;"| '''Jan I<br />Olbracht'''<br />ur. 27 XII 1459<br />zm. 17 VI 1501
| colspan="2"|
| colspan="2"|
|-
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
|-
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
| style="width:10%;"|
|}
 
<!-- nie kasuj tego szablonu --><!-- koniec drzewa genealogicznego -->
 
== Ciekawostki ==
* Jan Olbracht posiadał najliczniejszy, spośród jagiellońskich, dwór, miał aż 1 600 konnych dworzan.
* Za króla ukształtował się ostatecznie [[sejm walny]], który odtąd stał się najwyższym organem władzy ustawodawczej.
* Na polecenie króla w [[1498]] roku wzniesiono [[Barbakan w Krakowie]], zwany Rondlem, który miał zabezpieczać miasto przed ewentualnym najazdem tureckim.
* Istnieje powiedzenie: ''„Za króla Olbrachta wyginęła szlachta”'', które odnosi się do klęski wyprawy mołdawskiej.
 
== Zobacz też ==
* [[Jagiellonowie]]
* [[historia Polski]]
* [[władcy Polski]]
 
{{Przypisy}}
 
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | autor= [[Fryderyk Papée]] | tytuł= Jan Olbracht | data=2006 | wydawca= TAiWPN Universitas | miejsce= Kraków | isbn= 83-242-0479-2}}
* [[Paweł Jasienica]], ''Polska Jagiellonów''.
* T. Biber, A. i M. Leszczyńscy, ''Poczet Władców Polski''.
 
 
{{Władcy Polski}}
{{Władcy Śląska (książęta głogowsko-żagańscy)}}
 
[[Kategoria:Jagiellonowie]]
[[Kategoria:Jan I Olbracht|!]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_I_Olbracht”