|
[[Plik:Poland Warsaw Ursus Monument of June 1976.jpg|thumb|Pomnik na placu Czerwca '76 przed Urzędem dzielnicy [[Ursus (Warszawa)|Ursus]] autorstwa [[Leszek Nadstawny|Leszka Nadstawnego]]]]
[[Plik:Radom-dyrekcja lasow panstw.jpg|thumb|[[Gmach Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu|Gmach Dyrekcji Lasów Państwowych]] w [[Radom]]iu. W 1976 roku siedziba zdobytego przez manifestantów KW PZPR.]]
'''Czerwiec 1976''' – określenie nadane fali [[strajk]]ów i [[Demonstracja|protestów]], które miały miejsce w [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] pod koniec czerwca 1976 r., po ogłoszeniu przez [[Drugi rząd Piotra Jaroszewicza|rząd]] [[Piotr Jaroszewicz|Piotra Jaroszewicza]] wprowadzenia drastycznych podwyżek [[Cena (prawo)#Ceny urzędowe|cen urzędowych]] na niektóre artykuły konsumpcyjne.
== Przyczyny ==
Podczas VII zjazdu [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]] w grudniu 1975 roku [[Edward Gierek]], zdając sobie sprawę ze złego stanu gospodarki spowodowanego nadmierną [[konsumpcja|konsumpcją]] na kredyt, powiedział: {{CytatD|(...) problem struktury cen podstawowych artykułów żywnościowych wymaga (...) dalszej analizy (...)}}
: ''(...) problem struktury cen podstawowych artykułów żywnościowych wymaga (...) dalszej analizy (...)''
Była to ukryta zapowiedź mającej nastąpić podwyżki cen. Władze PRL chciały jednak ''przygotować''„przygotować” obywateli na mające nastąpić zmiany i rozpoczęły przystosowywanie do tego zadania całego aparatu propagandowego. Miał on przedstawić podwyższenie cen jako nieunikniony krok spowodowany głównie ''wzrostem„wzrostem cen na rynkach światowych''światowych”. Od początku czerwca 1976 w prasie (lokalnej i ogólnopolskiej) pojawiały się informacje o wysokości [[bezrobocie|bezrobocia]] w [[Europa|Europie]] i [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]], kryzysie żywnościowym i wzroście cen żywności na świecie. Pojawiały się także tak kuriozalne informacje jak ta, że [[Islandia]] radzi sobie z kłopotami żywnościowymi dzięki wprowadzeniu diety rybnej („[[Trybuna Ludu]]”). [[Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej|KC PZPR]] podjął nawet decyzję o tym by nie używać określenia: ''podwyżka„podwyżka cen''cen”.
Bezpośrednią przyczyną strajków było przemówienie [[Premierzy Polski|premiera]] Piotra Jaroszewicza. Było ono transmitowane na żywo w radiu i telewizji 24 czerwca 1976 roku. W przemówieniu premiera informacja o podwyżkach nie padała wprost. Była ukryta zgodnie z wcześniejszymi zaleceniami Komitetu Centralnego. Podwyżki miały sięgnąć 70%. W komentarzach prasowych do wydrukowanego w prasie przemówienia próbowano tłumaczyć podwyżki nazywając je ''konsekwentną„konsekwentną realizacją założeń polityki pogrudniowej''pogrudniowej” oraz ''kontynuacją„kontynuacją postępu rozpoczętego na początku lat siedemdziesiątych''siedemdziesiątych”.
Ogłoszone podwyżki cen były konsekwencją stanu [[gospodarka|gospodarki]] wywołanego wieloma złożonymi czynnikami.
== Operacja Lato 76 ==
Władze [[komunizm|komunistyczne]] od początku liczyły się z masowymi wystąpieniami ludności, niezadowolonej z drakońskich podwyżek cen, o czym może świadczyć wczesne powołanie sztabu ćwiczeń Lato 76, na czele którego stanął wiceminister [[Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i AdministracjiPRL|MSW]] i szef [[Służba Bezpieczeństwa (PRL)|SB]] gen.generał [[Bogusław Stachura]]. Rozpoczęto tworzenie w komendach wojewódzkich [[Milicja Obywatelska|MO]] specjalnych grup śledczych, których zadaniem była inwigilacja potencjalnych inspiratorów wystąpień. Wprowadzono tryb przyspieszony w postępowaniu przed sądami i [[Kolegiumkolegium do spraw wykroczeń|kolegiami ds.do spraw wykroczeń]], przygotowano wolne miejsca w aresztach[[areszt]]ach.
23 czerwca 1976, w przeddzień wystąpienia Jaroszewicza podniesiono gotowość bojową jednostek podległych MSW, rozpoczęła się właściwa faza Operacji Lato 1976.
== Przebieg ==
{{Zobacz kategorię|Uczestnicy wydarzeń Czerwca 1976}}
* 24 czerwca – transmisja na żywo przemówienia premiera [[Piotr Jaroszewicz|Piotra Jaroszewicza ]] i ogłoszenie podwyżek ( ''nowych„nowych cen''cen”). ▼
* 25 czerwca – treść przemówienia pojawia się w prasie. Strajkuje 97 zakładów, m.in. w [[Radom]]iu, [[Ursus (Warszawa)|Ursusie]] i [[Płock]]u. Rząd PRL ukrył przed opinią publiczną fakt wybuchu zamieszek, nazywając je „drobnymi, chuligańskimi wybrykami”. Mimo to, szybko wycofał się z zapowiadanych podwyżek, w lęku przed rozszerzeniem się protestów na cały kraj i zaproponował rozpoczęcie „szerokich konsultacji społecznych na temat podwyżek cen i trudnościach w zaopatrzeniu”. Równolegle przeprowadzono szybką, brutalną pacyfikację strajków, nadal utrzymując że były to tylko chuligańskie wybryki. W Radomiu okradziono i zdemolowano ponad 100 sklepów. W Ursusie rozkręcono szyny na międzynarodowej linii kolejowej. Oddziały Milicji były celowo nie wyposażone w broń palną. Edward Gierek wydał zalecenia traktujące użycie milicji przeciwko robotnikom jako ostateczność. Tak też się stało, zwlekano z użyciem [[Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej|ZOMO ]] do chwili, aż podpalono KW i grabież sklepów stała się faktem<ref name="Rolicki">Rolicki Janusz, ''Edward Gierek – Przerwana dekada'' (wywiad rzeka), Wyd. Fakt, Warszawa 1990.</ref>. ▼▲* 24 czerwca – transmisja na żywo przemówienia premiera [[Piotr Jaroszewicz|Piotra Jaroszewicza]] i ogłoszenie podwyżek (''nowych cen'').
▲* 25 czerwca – treść przemówienia pojawia się w prasie. Strajkuje 97 zakładów, m.in. w [[Radom]]iu, [[Ursus (Warszawa)|Ursusie]] i [[Płock]]u. Rząd PRL ukrył przed opinią publiczną fakt wybuchu zamieszek, nazywając je „drobnymi, chuligańskimi wybrykami”. Mimo to, szybko wycofał się z zapowiadanych podwyżek, w lęku przed rozszerzeniem się protestów na cały kraj i zaproponował rozpoczęcie „szerokich konsultacji społecznych na temat podwyżek cen i trudnościach w zaopatrzeniu”. Równolegle przeprowadzono szybką, brutalną pacyfikację strajków, nadal utrzymując że były to tylko chuligańskie wybryki. W Radomiu okradziono i zdemolowano ponad 100 sklepów. W Ursusie rozkręcono szyny na międzynarodowej linii kolejowej. Oddziały Milicji były celowo nie wyposażone w broń palną. Edward Gierek wydał zalecenia traktujące użycie milicji przeciwko robotnikom jako ostateczność. Tak też się stało, zwlekano z użyciem ZOMO do chwili, aż podpalono KW i grabież sklepów stała się faktem<ref name="Rolicki">Rolicki Janusz, ''Edward Gierek – Przerwana dekada'' (wywiad rzeka), Wyd. Fakt, Warszawa 1990.</ref>.
{{osobny artykuł|Wydarzenia radomskie}}
* 26-3026–30 czerwca – wydarzenia radomskie – rozszerzenie się strajków na wszystkie zakłady państwowe w Radomiu w odpowiedzi na brutalne pacyfikacje i aresztowania organizatorów pierwszych strajków. Władze lokalne ogłaszają stan wyjątkowy i czasowo zamykają wszystkie zakłady. W efekcie na ulice wychodzą zrewoltowane tłumy mieszkańców miasta, łącznie kilkadziesiąt tysięcy ludzi, które dokonują m.in. podpalenia budynku komitetu wojewódzkiego [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]]. Miasto zostaje całkowicie spacyfikowane przez liczne oddziały [[Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej|ZOMO]], z użyciem gazu łzawiącego i armatek wodnych. Skala aresztowań osiąga znaczne rozmiary. Aresztowanych poddaje się m.in. torturom polegającym na przechodzeniu przez szpaler milicjantów tłukących aresztanta pałkami, znanej jako [[ścieżka zdrowia (tortury)|„ścieżka zdrowia”]]. [[Edward Gierek]] dowiedziawszy się o tego typu praktykach nakazał natychmiastowe ich zaprzestanie<ref name="Rolicki" />. Równolegle, w całym kraju narasta oficjalna propaganda nazywająca uparcie protestującą ludność miasta – chuliganami i wichrzycielami, organizowane są „spontaniczne” wiece protestacyjne przeciw działaniom „radomskich warchołów”.
Według raportu sporządzonego przez MSW na potrzeby [[MinisterstwoBiuro SprawPolityczne WewnętrznychKC i AdministracjiPZPR|MSW]] na potrzeby Biura Politycznego]] na terenie 12 województw zastrajkowało 112 zakładów, w strajkach uczestniczyło ponad 80 tysięcy osób (w tym 20 800 w Radomiu i 14 200 w Ursusie)<ref>[[Ryszard Terlecki]], ''Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944-1990'', Kraków 2007, s. 231.</ref>. Dramatyczny los spotkał także robotników, którzy protestowali w mniejszych zakładach pracy na prowincji. Tutaj najczęściej nie docierali emisariusze KOR[[Komitet Obrony Robotników|Komitetu Obrony Robotników]], o represjonowanych nie mówiło siesię w rozgłośni [[Radio Wolna Europa|Wolna Europa]], a częsciowaczęściowa rehabilitacja nastąpiła dopiero w 1981 r. lub później<ref>{{Cytuj | autor = [[Mariusz Patelski]] | tytuł = Protesty czerwcowe 1976 r.roku w województwie opolskim. Zapomniany strajk w ZEM Namsłów, | data = 2016 | wydawca = Namislavia}}</ref>.
== Wydarzenia późniejsze ==
[[Plik:Kartka cukier 1kg 07-76.jpg|thumb|Pierwsza „gierkowska” [[kartki (reglamentacja towarów)|kartka]] na cukier z lipca 1976]]
[[Plik:Kartki-cukier-77.JPG|thumb|„Degradacja” wyglądu kartek na cukier (styczeń 1977)]]
* w [[Radom]]iuRadomiu, [[Ursus (Warszawa)|Ursusie ]] i [[Płock]]uPłocku: liczne aresztowania, zwolnienia z pracy, „wilcze„[[Wilczy bilety”bilet|wilcze bilety]]” (nieoficjalny zakaz podejmowania pracy) robotników podejrzewanych o aktywny udział w kradzieżach. Straty w Radomiu sięgały 150 milionów złotych. ▼
▲* w [[Radom]]iu, [[Ursus (Warszawa)|Ursusie]] i [[Płock]]u: liczne aresztowania, zwolnienia z pracy, „wilcze bilety” (nieoficjalny zakaz podejmowania pracy) robotników podejrzewanych o aktywny udział w kradzieżach. Straty w Radomiu sięgały 150 milionów złotych.
* lipiec 1976 – wprowadzenie [[kartki (reglamentacja towarów)|kartek]] na [[cukier spożywczy|cukier]]
* 18 sierpnia 1976 umiera – prawdopodobnie skatowany przez [[Służba Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych|SB]] – ksiądz [[Roman Kotlarz]] – przywódca duchowy robotników radomskich
* aktywizacja środowisk opozycyjnych:
** [[List czternastu|List 14]] – oficjalny protest środowiska prawników na akcje pacyfikacyjne przeprowadzane z naruszeniem prawa – (inicjator: [[Jan Olszewski]]).
** 23 września – założenie [[Komitet Obrony Robotników|Komitetu Obrony Robotników]], który organizował pomoc prawną i materialną dla aresztowanych robotników i ich rodzin, a następnie rozszerzył swoją działalność na szeroko rozumiane akcje opozycji takie jak organizowanie podziemnych wydawnictw, organizowanie spotkań dyskusyjnych, prowadzenie „Uniwersytetu Robotniczego” itp. – (inicjatorzy: [[Antoni Macierewicz]], [[Jacek Kuroń]], [[Jan Józef Lipski]]).
** 25 marca 1977 – powstanie [[Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela|ROPCiORuchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela]].
* 1 sierpnia 1977 – [[Ursus (Warszawa)|Ursus]] został włączony do [[Warszawa|Warszawy]], stając się częścią dzielnicy [[Ochota]].
Rząd PRL wycofał się wkrótce z podwyżek wprowadzając rekompensaty proporcjonalne do wysokości płac, co dodatkowo napędziło [[inflacja|inflację]] i przyspieszyło nadchodzące problemy gospodarcze.
W rok po protestach [[Rada Państwa (Polska)|Rada Państwa]] wprowadziła w drodze dekretu uchwalonego 19 lipca 1977 r. (Dz.U. nr 24 poz. 102))<ref>{{Dziennik Ustaw | rok = 1977 | numer = 24 | pozycja = 102 | Dekret z dnia 19 lipca 1977 r. o amnestii.}}.</ref> [[amnestiaAmnestie w Polsce|amnestię]].
== Zobacz też ==
* [[Poznański Czerwiec|Poznański Czerwiec 56]] – [[Poznań1956]]
* [[Odwilż gomułkowska|Październik 1956]]
* [[Marzec 1968]]
* [[Grudzień 1970|Grudzień 70]] – [[Gdynia]], [[Gdańsk]] i [[Szczecin]]
* [[wydarzeniaStrajki radomskielubelskie 1980]]
* [[Sierpień 1980]]
* [[Strajki lubelskie 1980|Lipiec 80]] – [[Świdnik]], [[Lublin]]
* [[Sierpień 1980|Sierpień 80]] – [[Gdańsk]], [[Elbląg]] i [[Szczecin]]
{{Przypisy}}
== Bibliografia ==
* [[Paweł Sasanka,]]: ''Czerwiec 1976. Geneza – przebieg – konsekwencje'', Warszawa 2006.
* [[Sebastian Piątkowski,]]: ''Radom – zarys dziejów miasta'', Radom 2000, ISBN 83-914912-0-X.
[[Kategoria:1976 w Polsce]]
| 