Literatura islandzka: Różnice pomiędzy wersjami

'''Literatura islandzka''' – piśmiennictwo związane z narodem [[Islandia|Islandii]]. Nigdy nie była ona w centrum życia kulturalnego [[Europa|Europy]], jednak miała duży na nią wpływ. Do [[VII wiek]]uwieku n.e. zupełnie nie zamieszkana, z czasem otworzyła się na osadnictwo. Początkowo zasiedlali ją wyłącznie irlandzcy [[Zakon mniszy|mnisi]], poszukujący tam odosobnienia i odpowiedniego miejsca do [[modlitwa|modlitwy]]. W drugiej połowie [[IX wiek]]uwieku na Islandię zaczęli przybywać [[Norwegia|norwescy]] [[wikingowie]], w większości [[jarl]]owie, uciekający przed despotycznymi rządami [[Harald Pięknowłosy|Haralda Pięknowłosego]]. Od tej daty historia Islandii nieodłącznie związała się z historią krajów skandynawskich. I właśnie tam, na najdalszej wyspie, zrodziła się literatura staroskandynawska.

Najstarszą informację o języku islandzkim znaleziono w [[XII wiek|XII]]-wiecznym manuskrypcie ''Pierwsza rozprawa gramatyczna'' (isl. ''Fyrsta málfræðiritgerðin'') . Jej autor nazywa język islandzki mianem ''yar tunga'', dla odróżnienia od duńskiego określanego jako ''dönsk tunga''. Od połowy XII w język islandzki jest językiem literackim. Zmiany, którym język ten uległ od [[XIII wiek]]uwieku, są tak nieznaczne, że stare [[Saga (literatura)|sagi]] z tego wieku są zupełnie zrozumiałe dla współczesnych Islandczyków. Różnice [[dialektyka|dialektyczne]] są bardzo niewielkie zarówno w starym, klasycznym języku, jak w dzisiejszym potocznym. Współcześni Islandczycy mogą się stosunkowo łatwo porozumiewać z innymi Skandynawami.

Najstarszym pomnikiem literatury islandzkiej jest ''[[Edda starsza]]'', czyli ''Edda poetycka'', której oryginalne manuskrypty znaleziono dopiero w [[XVII wiek]]uwieku. Jest to nadzwyczaj cenny zbiór pieśni [[mit]]ycznych i [[bohater|heroicznych]], napisanych przez nieznanych z imienia autorów między rokiem [[900]] a [[1050]]. Wspólną cechą tych pieśni jest nadzwyczajna prostota języka i [[aliteracja]], która była jednym z ulubionych środków artystycznych literatury tamtych czasów. Drugą, młodszą eddą, jest ''[[Edda młodsza|Edda prozatorska]]'', czyli ''Edda Snorriego'', napisana przez [[Snorri Sturluson|Snorriego Sturlusona]] ([[1179]]–[[1241]]1179–1241). Jest ona czymś w rodzaju podręcznika dla poetów i zawiera liczne cytaty i odwołania do ''Eddy poetyckiej''. Snorri Sturluson, ceniony przez jemu współczesnych jako poeta i polityk, okazał się też niezwykle wartościowym historykiem. Jego największym dziełem historycznym jest ''Konungabók'', zwana też (od początkowego wersu) ''[[Heimskringla]]''; są to żywoty królów norweskich od [[Olaf I Tryggvason|Olafa Tryggvasona]] do [[Sigurd I Krzyżowiec|Sigurda Krzyżowca]]. Mowy, które Snorri wkłada w usta swych bohaterów, przypominają dramatycznością i patosem mowy [[Tukidydes]]a. Siostrzeniec Snorriego, [[Sturla Thordarson]] ([[1214]]–[[1284]]1214–1284) napisał ''Islendinga saga'', będącą opisem walk domowych w XIII wieku. Walk, które zakończyły się podbojem Islandii przez królów norweskich.

Doskonale złożony wiersz pozostawał w pamięci na zawsze i rozchodził się jak Islandia długa i szeroka<ref>„Saga o Gunnlaugu Weżowym Jezyku”, Apolonia Załuska – Strömberg.</ref>.

Najcenniejszą częścią starszej literatury islandzkiej są sagi (isl. ''saga'', l.poj.; ''sögur'', l.mn.) – epickie opowieści o bohaterach, pisane [[proza|prozą]], lecz według bardzo ścisłych reguł. Sagi dzielimy na mityczne, historyczne, romantyczne i dydaktyczne. Do najpiękniejszych należy ''[[Saga o Njalu]]'' (''Njáls saga'' lub ''Brennu-Njáls saga''). Jej bohaterem jest dobry prawnik Nial i zły Mord, treścią zaś – historia trzech rozwodów. Jedną z bardzo nielicznych humorystycznych jest ''Banda mannia saga'' (1050–[[1060]]1050–1060). Są to dzieje walki sprytnego plebejusza z potężnymi rodami patrycjuszowskimi.

Liczne sagi prozą rozwinęły się z rodowych podań islandzkich. ''Íslendingasögur'' (Historie islandzkie) odznaczają się dużym realizmem i zarazem artyzmem [[stylizacja|stylizacji]]. Sagi, takie jak ''[[Saga o Egilu]]'' (''Egils saga'' lub ''Egils saga Skallagrímssonar'') lub wspomniana już saga mądrego Njala, należą do najwybitniejszych utworów skandynawskiej literatury powszechnej. Również dawne pieśni bohaterskie i baśnie fantastyczne przerabiano w sagi pseudohistoryczne (''Fornaldarsögur'' – Historie z przeszłości). W końcu sagi przejęły niektóre formy i wątki kontynentalnej [[poezja rycerska|poezji rycerskiej]] pochodzenia niemieckiego lub francuskiego (''Riddarasaga''), co uwidoczniło się zwłaszcza na dworze [[Haakon Dobry|Haakona Dobrego]] i doprowadziło do "zlania„zlania się"się” obu gatunków. W drugiej połowie XIII wieku pojawiły się w literaturze skandynawskiej takie opowiadania rycerskie jak ''Tri-stramssaga'', ''Percevalssaga'', ''Karlamagnu-sarsaga''.

Do najwybitniejszych pisarzy islandzkich należy Ari Thorgilsson ([[1067]]–[[1148]]1067–1148), któremu zawdzięczamy wiadomości o przedchrześcijańskiej historii Islandii. Napisał on dwa wielkie dzieła: ''[[Landnámabók]]'' (''Księga kolonizacji'') i ''[[Íslendingabók]]'' (''Księga o Islandczykach''). ''[[Konungabók]]'' (''Księga Królów''), zawierające dzieje królów norweskich od początku dynastii [[Ynglingowie|Ynglingów]] do śmierci Haralda Sigurdssona. Najciekawsze dzieło Thorgilssona, ''[[Landnámabók]]'', składa się z 5 części. W pierwszej podaje krótką historię odkrycia Islandii, w następnych [[genealogia|genealogię]] i historię pierwszych osadników, wraz z dokładnym opisem miejscowości, w których osiedli. Do dziś dzieło to stanowi podstawę dla genealogicznych poszukiwań wielu rodzin islandzkich.

W poezji późniejszego [[średniowiecze|średniowiecza]] pierwsze miejsce zajmują tzw. "rimur"„rimur” – rymowane i aliterujące [[ballada|ballady]], wzorowane pod względem treści na starych francuskich romansach. Najlepsze wydał Einar Fostri pod tytułem ''Skida rima'' (ok. [[1430]]). Rimur duchowne zwano diktur; są to przeważnie podania z życia świętych. Najpiękniejszą z tych ballad jest ''Lilia'', żywot Matki Boskiej, napisany przez Eysteina Asgrimssona, mnicha z Holyfell w połowie [[XIV wiek|XIV]] w.

Wraz z podbojem Islandii przez Norwegię zaczyna się długotrwały okres zupełnego upadku literatury islandzkiej. Pierwsze oznaki odrodzenia literatura islandzka zawdzięcza [[reformacja|reformacji]]. Duże znaczenie dla rozwoju literatury prawniczej ma kodeks autorstwa Ulfjotra, spisany w [[930]] roku. W XVII wieku manuskrypt tego tekstu znany był pod nazwą ''Gragas'' (szara gęś).

W [[1584]] roku wychodzi staraniem biskupa Gudbranda pierwszy pełny przekład Pisma Świętego. Wybitnym poetą był [[Hallgrímur Pétursson|Hallgrimur Petursson]] ([[1614]]–[[1674]]1614–1674), twórca śpiewnych i nadzwyczaj popularnych ''Hymnów'' ([[1666]]).

Świetną tradycję średniowiecznych poetów islandzkich wznawia w [[XIX wiek]]uwieku [[Sigurdur Breidfjórd]] ([[1798]]–[[1846]]1798–1846). [[Hjalmar Jónsson]] ([[1796]]–[[1875]]1796–1875) pisze satyry. [[Páll Ólafsson|Pall Ólafsson]] ([[1827]]–[[1906]]1827–1906) jest najbardziej popularnym nowożytnym poetą islandzkim, autorem niezliczonych ''Pieśni'' w stylu staroislandzkim. [[Þorsteinn Erlingsson]] ([[1858]]–[[1914]]1858–1914) napisał wielki poemat epiczny "Jórundr"„Jórundr” o duńskim awanturniku Jórgensenie, który przez czas krótki był królem Islandii, a także kilka ballad. Ze względu na bogaty i silny język Erlingsson jest uważany za jednego z najwybitniejszych poetów skandynawskich przełomu XIX i [[XX wiek]]uwieku. Bardziej uległa europejskiemu romantyzmowi szkoła [[Jónas Hallgrimson|Jónasa Hallgrimsona]] ([[1807]]–[[1845]]1807–1845), z której wyszedł wielki poeta miłości i przyrody, [[Steingrimur Thorsteinsson]] ([[1830]]–[[1913]]1830–1913), tłumacz ''Tysiąca i jednej nocy'', ''Śakuntali'' i Shakespeare'aShakespeare’a. Pod wpływem [[Georg Brandes|Brandesa]] ([[1842]]–[[1927]]1842–1927) powstała szkoła współczesna, starająca się staroislandzką tradycję związać z najnowszymi kierunkami europejskimi. [[Hannes Hafsteinn]] ([[1861]]–[[1922]]1861–1922) w pięknych balladach i licznych erotykach wprowadza do poezji islandzkiej nowe, nieznane wcześniej elementy. [[Jon Thoroddsen]] ([[1819]]–[[1868]]1819–1868) jest największym i najpoczytniejszym powieściopisarzem islandzkim XIX wieku, a [[Gestur Palsson]] ([[1852]]–[[1891]]1852–1891) najwybitniejszym nowelistą. [[Gunnar Gunnarsson]] należy do najlepiej znanych pisarzy skandynawskich. [[Gudmundur Magnusson]] odtwarza znakomicie życie ludu islandzkiego.

W XIX wieku dramat islandzki jest dopiero w powijakach: pierwszy stały teatr na Islandii założono dopiero pod koniec XIX wieku. Przedwcześnie zmarły [[Johann Sigurjonsson]] ([[1880]]–[[1919]]1880–1919) stworzył parę dobrych dramatów.

Tradycja islandzkich sag, ożywiona w XIX wieku, stała się pożywką również dla literatury współczesnej. Dwudziestowieczna literatura islandzka urzekła współczesnego czytelnika, wychowanego w kulcie tradycji śródziemnomorskich, niezwykłym klimatem, ogromną refleksyjnością i bezpretensjonalnością. W [[1955]] roku [[Halldór Kiljan Laxness|Halldór Laxness]] otrzymał [[Nagroda Nobla|Nagrodę Nobla]], która zwróciła uwagę całego świata na niezwykłą, egzotyczną kulturę Islandii.