|
'''Dyskurs''' ([[łacina|łac.]] ''discursus'' – bieganie wwte różnych kierunkach,i pospieszanie dokądś, dyskusjawewte) – pojęcie wywodzące się z [[językoznawstwo|językoznawstwa]], jakoi oznaczające formaformę organizacji [[język (mowa)|języka]]. Z grubsza rzecz biorąc należy traktować je jako uogólnienie pojęcia [[Konwersacja|konwersacji]]. Dyskursy mogą przebiegać w różnych modalnościach (mówionej, pisanej, wizualnej) i w różnych kontekstach (politycznym, prasowym, społecznym, edukacyjnym itd.). Dyskurs może dotyczyć również znaczeń komunikowanych przez przedmioty materialne lub przez organizację przestrzeni społecznej.
== Historia pojęciaDefinicja ==
Popularność pojęcia doprowadziła do rozmycia jego definicji. Polskie znaczenie słownikowe, według którego dyskurs to "''dyskusja na tematy naukowe''" lub ''"wywód przeprowadzony na zasadzie ściśle logicznego wnioskowania''"<ref>{{Cytuj|tytuł=Słownik Języka Polskiego|url=http://sjp.pwn.pl/szukaj/dyskurs.html}}</ref>, rozmija się mocno ze znaczeniem naukowym. Lepiej oddaje je słownik angielski: dyskurs jest "''komunikowaniem myśli za pomocą słów''" bądź "''formalną dyskusją na jakiś temat w mowie lub piśmie''"<ref>{{Cytuj|tytuł=Dictionary.com|url=http://www.dictionary.com/browse/discourse}}</ref>.
Od lat 80. pojęcie dyskursu jest jednym z kluczowych w [[nauki społeczne|naukach społecznych]], w szczególności w [[socjologia|socjologii]] (określa się je, jako ''"zwrot ku retoryce"'' lub ''"nową dyskursywność nauk społecznych"''). Określenia te oznaczają sposób uprawiania nauk społecznych, w którym przedmiotem badania jest [[język (mowa)|język]].
W najszerszym '''fachowym''' sensie dyskurs to ''"każde użycie języka wychodzące poza zdanie"''<ref>{{Cytuj|autor=M. Stubbs|tytuł=Discourse Analysis|data=1981|miejsce=Oxford|wydawca=Blackwell|s=1}}</ref> lub "''każdy aspekt praktycznego użycia języka''"<ref>{{Cytuj|autor=R. Fasold|tytuł=Sociolinguistics of Language|data=1990|miejsce=Oxford|wydawca=Blackwell|s=65}}</ref>. Pełniejsza definicja może brzmieć na przykład tak:<blockquote>"Dyskurs" (...) odnosi się do języka w użyciu rozumianego jako społecznie usytowany proces. (...) [Dyskurs pełni] konstruktywną i dynamiczną rolę (...) w porządkowaniu obszarów wiedzy i powiązanych z nimi społecznych oraz instytucjonalnych praktyk. W tym sensie dyskurs jest sposobem mówienia o światach, pisania o światach i oddziaływania na światy, [sposobem zespolonym z] praktykami społecznymi zachodzącymi wewnątrz tychże światów.<ref>{{Cytuj|autor=C. N. Candlin|redaktor=B.-L. Gunnarsson; P. Linell; B. Nordberg|rozdział=General editor's preface|tytuł=The Construction of Professional Discourse|data=1997|miejsce=London|wydawca=Longman|s=ix}}</ref></blockquote>W praktyce każdy badacz od nowa definiuje pojęcie dyskursu zgodnie ze swoimi celami badawczymi i wskazuje, do której z wielu szkół rozumienia pojęcia będzie się odwoływał.
Popularność pojęcia ''"dyskursu"'' doprowadziła do rozszerzenia jego definicji. W najszerszym określeniu dyskurs, to ''"każde użycie języka dłuższe niż zdanie lub wszelki proces użycia języka"''. Taka interpretacja nie jest stosowana w nauce. W praktyce każdy badacz od nowa definiuje pojęcie dyskursu, zgodnie ze swoimi celami badawczymi i wskazuje, do której z wielu szkół rozumienia pojęcia będzie się odwoływał.
=== Interpretacje ===
[[Językoznawstwo|Językoznawca]] będzie zazwyczaj [[Analiza dyskursu|analizował dyskurs]] w innym celu niż badacz zajmujący się [[Nauki społeczne|naukami społecznymi]]. Dla tego pierwszego dyskurs jest po prostu próbką autentycznego języka będącego w użyciu, którą przeanalizować można na poziomiach [[Fonologia|fonologicznym]], [[Syntaktyka (językoznawstwo)|składniowym]], [[Pragmatyka|pragmatycznym]] itd. Tak rozumiana analiza dyskursu stanie się więc poniekąd częścią [[Lingwistyka korpusowa|lingwistyki korpusowej]].
* [[językoznawstwo]] – najwyższa forma organizacji (każda wypowiedź dłuższa niż zdanie). [[Krytyczna analiza dyskursu|Analiza dyskursu]] włącza w swój zakres analizę na poziomach [[fonologia|fonologicznym]] i [[Syntaktyka (językoznawstwo)|syntaktycznym]].
* [[narratologia]] – wszystkie elementy tekstu, szczególnie te, które nie są elementami [[fabuła|fabuły]], bądź nie składają się na fabułę (w szczególności chodzi o warstwę językową tekstu).
* [[nauki społeczne]] – pojęcie dyskursu przyjmuje dwa zasadnicze znaczenia:
** kategorii przeciwstawnej ''językowi'' (zwłaszcza pojmowanemu według kategorii strukturalistycznych, tzn. jako połączenia [[leksykon]]u i zasad [[gramatyka|gramatycznych]]) i oznaczająca funkcjonowanie językowe występujące w naturalnym kontekście.
** kategorii wyodrębniającej zbiór istniejących w sferze publicznej wypowiedzi według zadanego kryterium tematycznego, np.: ''dyskurs medialny, dyskurs prasowy, dyskurs [[gender]], itp.
Tymczasem w naukach społecznych oraz w naukach humanistycznych pojęcie dyskursu odnosi się również do formalnego sposobu myślenia wyrażanego przy pomocy języka. Dyskurs wyznacza granicę tego, co da się powiedzieć na dany temat. Warunkuje także nasze tego tematu postrzeganie. Na przykład partyzantów możemy nazywać "bojownikami o wolność" lub, w skrajnie odmiennym ujęciu, "terrorystami". Natomiast kolejne wydania wpływowego ''[[Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych|Diagnostycznego i statystycznego podręcznika zaburzeń psychicznych]]'' kształtują dyskurs medyczny związany z chorobami psychicznymi.
=== Rzeczywistość jako dyskurs ===
Dyskurs jest dziedziną, w której badacz uznaje [[Tautologia (językoznawstwo)|tautologiczność]], czyli rzeczywistość, w której przyszło nam żyć i która ma charakter dyskursywny. [[Etymologia]] pojęcia sięga do pojęcia ''discursus'', oznaczającego tyle, co ''rozmowa, mowa, przemówienie''. Rzeczywistość dyskursywna jest rzeczywistością wytwarzaną na kształt rozmowy (dyskusja). W niektórych ujęciach dyskursywnych zmienia się samo ujęcie rozmowy.
Istotą świadomości jest jej wewnętrzna dialogiczność, dyskusja tocząca się pomiędzy wchodzącymi w jej skład strukturami. To umożliwia rozszerzenie pojęcia dyskursu (nie jest tylko pojęciem określającym rozmowę dwóch odrębnych osobowości). Z takim samym powodzeniem może być stosowane do wszelkiego rodzaju [[akt]]ów [[Negocjacje|negocjowania]] znaczeń [[przekaz]]ów komunikacyjnych, niezależnie od pośrednictwa [[Środek komunikacji|medium]], także niezależnie od tego, czy w naturze tych przekazów leży [[sprzężenie zwrotne]], będące kluczowym warunkiem rozmowy.
Dla przedstawicieli nauk społecznych – antropologa, politologa, religioznawcy, socjologa – kluczowy będzie związek pomiędzy dyskursem a [[Struktura społeczna|społeczną strukturą]] i [[Sprawczość|sprawczością]]. Tutaj w analizie dyskursu pojawi się mniej lub bardziej wyraźny pierwiastek [[Krytyczna analiza dyskursu|krytyczny]]. Przykładem takiego podejścia są prace [[Michel Foucault|Michela Foucaulta]], który przez pryzmat dyskursu opisywał relację między [[Wiedza|wiedzą]] a [[Władza|władzą]].
Zakreślona w ten sposób wstępna definicja dyskursu wychodzi poza dwie podstawowe kategorie komunikacji, tj. [[Mowa (językoznawstwo)|mowy]] i [[pismo|pisma]]. Dyskurs może odtąd dotyczyć również znaczeń ''komunikowanych'' przez przedmioty materialne, organizację przestrzeni społecznej.
== Dyskurs jako ''parole'' ==
Rozumienie rzeczywistości, jako konstrukcji powstałej w procesie negocjowania znaczeń oznacza, że traci ona swój uniwersalistyczny charakter (stając się tym samym kategorią uwarunkowaną historycznie i kulturowo). Ujmując rzecz w kategoriach [[pragmatyzm|pragmatysty]] [[Richard Rorty|Richarda Rortyego]], jest tworem nie tyle odkrywanym, co stwarzanym. ''"Rzeczywiste" to tyle, co ważne dla danej społeczności, uznane za takie w wyniku przebiegu procesu jej rozwoju społecznego"''. Istnienie danej formy rzeczywistości znajduje swe ugruntowanie w formie istnienia języka, przekraczającej zasób słownictwa (leksykon) oraz sposób konstruowania poprawnych wypowiedzi ([[gramatyka|gramatykę]]) i rozszerzoną o aspekt trzeci, społeczną praktykę posługiwania się językiem ([[pragmatyka|pragmatykę]]).
Dyskurs rozumiany , jako proces negocjowania , nieuchronnie odnosi nassię do pojęcia języka , jako do podstawowego czynnika umożliwiającego [[przekaz ]] komunikacyjny. WprowadzonyWe wprowadzonym przez [[Ferdinand de Saussure|Ferdinanda de Saussure'a]] klasycznyklasycznym podziałpodziale zjawisk językowych na ''[[langue]]'' (język) i ''[[parole (językoznawstwo)|parole]]'' (mowę), czyli odpowiednio na "''system sterujący produkcją wypowiedzi językowych "'' oraz "''zbiór wyprodukowanych w ten sposób wypowiedzi "'', zainteresowanie dyskursywistów będzie się lokowałodotyczyło przede wszystkim po stronie '' "parole "''. '' "Parole "'' , to [[system ]], który przejawia się w praktyce życia społecznego, i którego znaczenie przez tę praktykę jest wyznaczane. ▼
Powołując się na koncepcję dyskursywnego rozumienia języka wprowadzoną przez [[Paul Ricoeur|Paula Ricoeura]], '' "parole "-'' (dyskurs ) charakteryzowanecharakteryzowany jest poprzez następujące cechy: ▼Nie bez znaczenia jest oparta o prawdę [[parezja]]styczność wypowiedzi.
* "dyskurs'''Dyskurs zachodzi zawsze w porządku czasowym "''', tzn. ma charakter zdarzeniowy – procesy dyskursywne, w przeciwieństwie do abstrakcyjnego i pozaczasowego ''langue '', zawsze dziejąskładają się kiedyś i odznaczają się wewnętrzną strukturąz następujących po sobie wypowiedzi, z którychgdzie znaczenie każdejposzczególnych z następnejnich wypływa z wcześniejszych. ▼* "procesy'''Procesy dyskursywne są procesami zindywidualizowanymi "''', tzn.czyli dyskurs jest zawsze czyimś dyskursem, wypowiadanym lub odczytywanym przez kogoś (tożsamość autorów i interpretatora komunikatu jest istotna dla prawidłowego odczytania jego znaczenia). ''Langue '' jest systemem ponadosobowym, przynależącym bardziej do społeczności, niż do konkretnej jednostki. ▼* "dyskurs'''Dyskurs zawsze zawiera w sobie odniesienie do zewnętrznych warunków, w których się odbywa " –''', istnieje zawsze w zdefiniowanym określonym świecie i w znaczącymokreślonym momencie czasowym. ''Langue '' nie posiada odniesienia do świata zewnętrznego. ▼* "tylko'''Tylko dyskurs może mieć charakter znaczący " (przekazywać treści) .''' – ''Langue '' istnieje tylkowyłącznie jako kod, platforma dla komunikacji. Poza użyciem w dyskursie nie ma jednak żadnego samodzielnego sensu. ▼
Konstytuowane przez ''parole '' znaczenie nie może więc nigdy być ograniczane do wewnętrznych własności zdania użytego podczas wypowiedzi. Znaczenie konstytuuje się w splocie dwóch elementów: artykułowanym na gruncie ''langue'' zdaniu oraz okolicznościach (kontekście), w którym zdanie to zostało wypowiedziane. Tak wyartykułowane znaczenie może być traktowane jako zdarzenie dyskursywne.▼== Język ''dyskursywistów'' ==
▲Dyskurs rozumiany, jako proces negocjowania, nieuchronnie odnosi nas do pojęcia języka, jako podstawowego czynnika umożliwiającego [[przekaz]] komunikacyjny. Wprowadzony przez [[Ferdinand de Saussure|Ferdinanda de Saussure'a]] klasyczny podział zjawisk językowych na ''[[langue]]'' (język) i ''[[parole (językoznawstwo)|parole]]'' (mowę), czyli na ''system sterujący produkcją wypowiedzi językowych'' oraz ''zbiór wyprodukowanych w ten sposób wypowiedzi'', zainteresowanie dyskursywistów będzie się lokowało przede wszystkim po stronie ''"parole"''. ''"Parole"'', to [[system]], który przejawia się w praktyce życia społecznego, i którego znaczenie przez tę praktykę jest wyznaczane.
Pisząc o analizie dyskursu politycznego, [[Teun van Dijk]] (autorytetpisze wo dziedziniedyskursie analizy dyskursu)politycznym, pisze:że ''"analiza dyskursu politycznego(...) jest poprawna i empirycznie istotna, tylko wtedy, gdy udaje jej się połączyć właściwości struktur dyskursywnych z właściwościami procesów politycznych"''. Ograniczenie się wyłącznieanalizy do poziomu tekstu jest poważnym błędem [[metodologia|metodologicznym]] , przynajmniej w obrębie nauk społecznych. ▼▲Powołując się na koncepcję dyskursywnego rozumienia języka wprowadzoną przez [[Paul Ricoeur|Paula Ricoeura]], ''"parole"'' (dyskurs) charakteryzowane jest poprzez następujące cechy:
▲* "dyskurs zachodzi zawsze w porządku czasowym", tzn. ma charakter zdarzeniowy – procesy dyskursywne, w przeciwieństwie do abstrakcyjnego i pozaczasowego langue, zawsze dzieją się kiedyś i odznaczają się wewnętrzną strukturą następujących po sobie wypowiedzi, z których znaczenie każdej następnej wypływa z wcześniejszych.
▲* "procesy dyskursywne są procesami zindywidualizowanymi", tzn. dyskurs jest zawsze czyimś dyskursem, wypowiadanym lub odczytywanym przez kogoś (tożsamość autorów i interpretatora komunikatu jest istotna dla prawidłowego odczytania jego znaczenia). Langue jest systemem ponadosobowym, przynależącym bardziej do społeczności, niż do konkretnej jednostki.
▲* "dyskurs zawsze zawiera w sobie odniesienie do zewnętrznych warunków, w których się odbywa" – istnieje zawsze w zdefiniowanym określonym świecie i w znaczącym momencie czasowym. Langue nie posiada odniesienia do świata zewnętrznego.
▲* "tylko dyskurs może mieć charakter znaczący" (przekazywać treści) – Langue istnieje tylko jako kod, platforma dla komunikacji. Poza użyciem w dyskursie nie ma jednak żadnego samodzielnego sensu.
▲Konstytuowane przez parole znaczenie nie może więc nigdy być ograniczane do wewnętrznych własności zdania użytego podczas wypowiedzi. Znaczenie konstytuuje się w splocie dwóch elementów:
* artykułowanym na gruncie langue zdaniu
* okolicznościach (kontekście), w którym zdanie to zostało wypowiadane.
Tak wyartykułowane znaczenie może być traktowane jako zdarzenie dyskursywne.
▲Pisząc o analizie dyskursu politycznego, [[Teun van Dijk]] (autorytet w dziedzinie analizy dyskursu), pisze: ''"analiza dyskursu politycznego jest poprawna i empirycznie istotna, tylko wtedy, gdy udaje jej się połączyć właściwości struktur dyskursywnych z właściwościami procesów politycznych"''. Ograniczenie się wyłącznie do poziomu tekstu jest poważnym błędem [[metodologia|metodologicznym]].
== Dyskurs polityczny ==
[[Operacjonalizacja problemu badawczego|Operacjonalizacja]] pojęcia dyskursu skłania do pytania o rangę uczestników procesu dyskursywnego oraz o reguły, którymi się kierują. Takie spojrzenie na dyskurs wiedzie nas ku sferze władzy i tym samym do zagadnień [[Polityka|politycznych]].
Z rozważań dotyczących dyskursywnego pojmowania języka oraz rzeczywistości, otrzymujemy definicję dyskursu, jako ''"zbioru zdarzeń komunikacyjnych mających na celu wspólne negocjowanie znaczeń przez uczestniczących w nich aktorów społecznych, przy czym znaczenie budowane jest tu poprzez wzajemne oddziaływanie produkowanej w komunikacji wypowiedzi oraz otaczającego ją kontekstu"''.
* [[Operacjonalizacja procesu badawczego|operacjonalizacja]] pojęcia, skłania do pytania o status uczestniczących w procesach dyskursywnych aktorów oraz o reguły które znajdują zastosowanie przy przyjmowaniu proponowanych przez nich znaczeń za uprzywilejowane. Tak zdefiniowany dyskurs, nieuchronnie odnosi nas do sfery władzy, a co za tym idzie także polityki i odniesienie takie nie jest przypadkowe.
* [[Michael Billig]], jeden z najważniejszych obok Teuna van Dijka współczesnych badaczy dyskursu, źródeł swojej dyscypliny upatruje w [[Grecja|greckiej]] tradycji [[retoryka|retorycznej]] i skupieniu przez nią uwagi na [[perswazja|perswazyjnym]] charakterze języka, tzn. wpływowi jaki dana wypowiedź wywierała na jej odbiorcy: ''"O każdej rzeczy istnieją dwa przeciwstawne zdania. Słabszy pogląd uczynić silniejszym"''. ▼
Przyczyna zainteresowania dyskursem politycznym, leży w szczególnej roli, jaką spełniapełni on w formowaniu rzeczywistości społecznej i [[cement]]owaniucementowaniu zachodzących w niej praktyk komunikacyjnych w powiązaniu z występującymi w jej obrębie nierównościami i dysproporcjami sił . Jako główne nurty refleksji nad dyskursem politycznym należymożemy wymienićprzytoczyć myśliwspomnianą wyżej myśl [[Michel Foucault|Michela Foucault]]<nowiki/>a, idee socjologii refleksyjnej [[Pierre Bourdieu|Pierre'a Bourdieu]] oraz szkołęnurt CDA[[Krytyczna –analiza dyskursu|krytycznej analizy dyskursu ([[Siegfried Jäger]]).
Do ich podstawowych cech należą:
* osadzanie analiz języka w kontekście społecznym, kulturowym i historycznym
* przekonanie o represyjnym charakterze języka i odbijaniu się w nim społecznych relacji władzy, język stanowi jedno z mediów odtwarzających porządek społeczny
* szczególne zwrócenie uwagi na rolę „normatywnego” dyskursu polityki, odpowiedź na pytania: jakie instytucje kontrolują dostęp do forum publicznego; w jakich ramach mieszczą się wypowiedzi uznawane za dopuszczalne, niosące znaczenie w ramach polityki; jak na forum publicznym reprezentowane są poszczególne grupy interesu
* wyrażanie ocen analizowanych zjawisk oraz działanie na rzecz ich zmiany.
▲* [[Michael Billig]], jeden z najważniejszych obok [[Teun van Dijk|Teuna van Dijka ]] współczesnych badaczy dyskursu, źródeł swojej dyscypliny upatruje w [[Grecja|greckiej]] tradycji [[retoryka|retorycznej]] i skupieniu przez nią uwagi nawykorzystującej [[perswazja| perswazyjnymperswazyjny]] charakterzecharakter języka , tzn. wpływowi jaki dana wypowiedź wywierała na jej odbiorcy: ''"O każdej rzeczy istnieją dwa przeciwstawne zdania. Słabszy pogląd uczynić silniejszym"''.
== Badania prowadzone w Polsce ==
W Polsce głównie socjologia oraz [[Językoznawstwo|lingwistyka]] podjęła [[refleksja|refleksję]] nad pojęciem dyskursu. W ramach lingwistyki warto wymienić badania w Instytucie Lingwistyki Stosowanej [[Uniwersytet Warszawski|UW]] (Prof. Anna Duszak) oraz analizy Prof. Miczki z [[Uniwersytet Śląski|Uniwersytetu Śląskiego]]. W naukach prawnych szczególnie interesujące są prace J. Stelmacha.
== Zobacz też ==
* [[Analiza dyskursu]]
* [[Krytyczna analiza dyskursu]]
[[Kategoria:Komunikacja językowa]]
[[Kategoria:Epistemologia]]
[[Kategoria:Filozofia języka]]
[[Kategoria:Filozofia współczesna]]
[[Kategoria:Metodologia nauk historycznych]]
| 