Historia Chin: Różnice pomiędzy wersjami

W 1905 walkę o wyzwolenie Chin podjęła [[Tongmenghui|Liga Związkowa]] założona w 1905 przez [[Sun Jat-sen]]a{{odn|Fairbank|2003|s=216}}. Sformułował on w 1907 program Ligi w postaci 3 zasad: [[nacjonalizm]]u (obalenie dynastii Qing), ludowładztwa (ustanowienie republiki) i dobrobytu ludu (zrównanie w prawach do ziemi). 1 grudnia 1907 roku Jat-sen poprowadził do walki wojska rewolucyjne, które starły się z lojalistami Qing na ''przełęczy Przyjaźni'' (granica [[Kuangsi|Guangxi]] i [[Wietnam]]u)<ref name="Salma Nasution">Khoo, Salma Nasution. (2008). Sun Yat Sen in Penang. Areca publishing. {{ISBN |983-42834-8-2}}, {{ISBN |978-983-42834-8-3}}.</ref>. Powstanie zostało stłumione po siedmiu dniach<ref name="Salma Nasution"/><ref>Tang Jiaxuan. [2011] (2011). Heavy Storm and Gentle Breeze: A Memoir of China's Diplomacy. HarperCollins publishing. {{ISBN |0-06-206725-7}}, {{ISBN |978-0-06-206725-8}}.</ref>.

W 1907 roku wybuchły kolejne cztery antymandżurskie powstania, w tym rebelię w [[Chaozhou]], powstanie siedmiu kobiet nad jeziorem Huzhou i powstanie w Qinzhou<ref name="Yan, Qinghuang">Yan, Qinghuang. (2008). The Chinese in Southeast Asia and beyond: socioeconomic and political dimensions. World Scientific publishing. {{ISBN |981-279-047-0}}, {{ISBN |978-981-279-047-7}}. s. 182–187</ref>. W 1908 roku miały miejsce dwa kolejne powstania - powstanie Hekou i w Qinlian<ref name="Yan, Qinghuang"/>.

Brak przygotowania działaczy demokratycznych do przejęcia władzy po upadku dynastii Qing zmusił ich do kompromisu. 21 grudnia Sun przyjechał do Szanghaju, a następnie w trakcie spotkania w [[Nankin]]ie został wybrany na tymczasowego prezydenta<ref>Lane, Roger deWardt. (2008). Encyclopedia Small Silver Coins. {{ISBN |0-615-24479-3}}, {{ISBN |978-0-615-24479-2}}.</ref>. Jat-sen zrzekł się prezydentury w lutym 1912 na rzecz będącego cesarskim ministrem generała [[Yuan Shikai]]a{{odn|Fairbank|2003|s=260}} w ten sposób doszło do podziału władzy między rewolucjonistów a dawnych zwolenników cesarza.

W marcu 1912 uchwalono w [[Nankin]]ie tymczasową konstytucję republiki. W sierpniu tego samego roku Sun Jat-sen założył partię polityczną [[Kuomintang]]{{odn|Fairbank|2003|s=232}}, w której skład weszła [[Tongmenghui|Liga Związkowa]] i inne [[liberalizm|liberalne]] ugrupowania. Wybory 1912-1913 okazały się dla Kuomintangu wielkim sukcesem, partia zdobyła 296 z 596 mandatów w izbie niższej i 123 z 274 w wyższej<ref>Fu, Zhengyuan. (1993). Autocratic tradition and Chinese politics(Cambridge University Press. {{ISBN |0-521-44228-1}}, {{ISBN |978-0-521-44228-2}}). s. 153–154</ref><ref>Ch'ien Tuan-sheng. ''The Government and Politics of China 1912–1949''. Harvard University Press, 1950; rpr. Stanford University Press. {{ISBN |0-8047-0551-8}}, {{ISBN |978-0-8047-0551-6}}. s. 83–91</ref>. W listopadzie 1912 Yuan Shikai zdelegalizował Kuomintang, rozwiązał parlament i wprowadził dyktaturę. Z polecenia Yuana zamordowany został twórca Kuomintangu [[Song Jiaoren]]. Wydarzenie to doprowadziło do wybuchu walki o władzę pomiędzy Sunem i Yuanem. W kraju doszło do drugiej rewolucji, w trakcie której Sun i wojska wierne Kuomintangowi próbowały obalić reżim Yuana<ref>Ernest Young, "Politics in the Aftermath of Revolution," in John King Fairbank, ed., The Cambridge History of China: Republican China 1912–1949, Part 1 (Cambridge University Press, 1983; {{ISBN |0-521-23541-3}}, {{ISBN |978-0-521-23541-9}}), s. 228</ref>.

W 1915 roku Yuan ogłosił przywrócenie w Chinach ustroju monarchicznego, a sam koronował się na cesarza. Sun wziął udział w wojnie między siłami republiki a wojskami cesarskimi (1915-1916), w trakcie której związał się z republikańskim Ruchem Obrony Konstytucji. Oprócz tego wspomógł rebelię Bai Langa skierowaną przeciwko rządom Yuana. Walki zewnętrzne zapoczątkowały w Chinach tzw. [[era militarystów|erę militarystów]], w trakcie której rzeczywistą władzę w wielu rejonach Chin objęli lokalni watażkowie. W 1915 roku Sun napisał do [[Druga Międzynarodówka|II Międzynarodówki]], aby ta wysłała do Chin zespół specjalistów który pomógłby w zjednoczeniu Chin i utworzeniu w nich pierwszej na świecie [[państwo socjalistyczne|republiki socjalistycznej]]<ref>South China morning post. ''Sun Yat-sen's durable and malleable legacy''. 26 kwietnia 2011</ref>. W tym okresie pojawiło się wiele rozbieżnych propozycji przyszłości Chin, w okresie politycznego chaosu nowym prezydentem republiki ogłoszono jednocześnie Suna i [[Xu Shichang]]a<ref>South China morning post. ''1913–1922''. 9 stycznia 2003</ref>. W rezultacie walk wewnętrznych południowe Chiny pozostawały pod silnymi wpływami Kuomintangu, natomiast na północy faktyczną władzą podzieliło się kilku generałów, z których największymi siłami dysponowali [[Zhang Zuolin]] i [[Sun Chuanfang]]. W latach 1912-1927 roku w południowych Chin działały trzy rządy - Tymczasowy Rząd Nankiński (1912), wojskowy rząd w Kantonie (1921-1925) i Rząd w Kantonie (a następnie w Wuhanie, 1925-1927)<ref>Kirby, William C. (2000). State and economy in republican China: a handbook for scholars, volume 1. Harvard publishing. {{ISBN |0-674-00368-3}}, {{ISBN |978-0-674-00368-2}}. s. 59</ref>. Rządy w południowych Chinach działały w opozycji do rządu pekińskiego na północy<ref>Bergère & Lloyd: 273</ref>. Na północy Kuomintang został zdelegalizowany przez Yuana, a tymczasowym zamiennikiem partii byłą Chińska Partia Rewolucyjna.

Kuomintang został restaurowany 10 października 1919 roku, gdy Sun utworzył nowe ugrupowanie legitymujące się tą nazwą<ref>Ch'ien Tuan-sheng. The Government and Politics of China 1912–1949. Harvard University Press, 1950; rpr. Stanford University Press. {{ISBN |0-8047-0551-8}}, {{ISBN |978-0-8047-0551-6}}. s. 83–91</ref>. Sunowi udało się przekonać wojska prowincji [[Junnan|Yunnan]] i Guangxi do przejścia na jego stronę i z ich pomocą w 1921 roku odzyskać Kanton. W 1923 r. Sun sam mianował się generalissimusem nowych władz<ref>Bergère & Lloyd: 273</ref>.

Sun po bezskutecznych próbach uzyskania pomocy zarówno od mocarstw zachodnich jak i od Japonii zwrócił się ku [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Radziecki dyplomata [[Adolf Joffe]] odwiedził go w Szanghaju w 1922 i w 1923 r. Podczas ostatniego z tych spotkań ustalono, że system komunistyczny nie jest odpowiedni dla Chin, ponadto ZSRR zrzekł się jakichkolwiek roszczeń w stosunku do Mongolii Zewnętrznej. Umowa między rządem Suna a ZSRR została spisana w ''Manifeście Sun-Joffe'' ze stycznia 1923<ref>Tung, William L. [1968] (1968). The political institutions of modern China. Springer publishing. 1968 {{ISBN |90-247-0552-5}}, {{ISBN |9789024705528}}. s. 92</ref>. W kraju zaczęły się organizować kółka marksistowskie, z których w 1921 powstała [[Komunistyczna Partia Chin]]. W październiku 1923 r. [[Michaił Borodin]], przedstawiciel [[Międzynarodówka Komunistyczna|Kominternu]], przyjechał do Szanghaju i zdobył zaufanie Sun Jat-sena. Na początku 1924 r. Sunowi udało się zreorganizować i scalić Kuomintang w hierarchiczną strukturę, wzorowaną na partii bolszewickiej. Z mocy jego polecenia delegaci Kuomintangu wybrali do jego Komitetu Wykonawczego trzech przedstawicieli komunistów i zgodzili się na powołanie akademii wojskowej (na czele której stanął [[Czang Kaj-szek]])<ref>Gao. James Zheng. [2009] (2009). Historical dictionary of modern China (1800–1949). Scarecrow press. {{ISBN |0-8108-4930-5}}, {{ISBN |978-0-8108-4930-3}}. s. 251</ref>.

Oba powstania są uważane za początek [[II rewolucyjna wojna domowa|II rewolucyjnej wojny domowej]] (1927-1937). Powstanie w Nanchangu uznaje się za początek formowania Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej. W następstwie powstań w prowincjach środkowych i południowych Chin powstały liczne tereny pod wyłączną władzą KPCh. Stały się one bazami rewolucyjnymi. Największą z nich stała się w 1931 [[Chińska Republika Rad]] z Centralnym Robotniczo-Chłopskim Rządem Demokratycznym w prowincji [[Jiangxi]]. Wojska kuomintangowskie na rozkaz Czang Kaj-szeka próbowały zlikwidować bazy komunistów w czasie tzw. kampanii okrążających w latach 1930-1934. Cztery pierwsze zostały odparte, w czasie piątej przewaga wojsk Kuomintangu była tak znaczna, że komuniści zdecydowali się opuścić swe bazy. W czasie [[Długi Marsz|Wielkiego Marszu]] przedarli się do prowincji [[Shaanxi]], gdzie utworzyli nową bazę w okolicy miasta Yan’an<ref>Barnouin, Barbara i Yu Changgen. ''Zhou Enlai: A Political Life''. Hong Kong: Chinese University of Hong Kong, 2006. {{ISBN |962-996-280-2}}. 2011. s.62</ref>.

Po [[Kapitulacja Japonii|kapitulacji Japonii]] 2 września 1945 doszło wskutek mediacji amerykańskiego generała [[George Marshall|George'a Marshalla]] do porozumienia KPCh z Kuomintangiem w sprawie utworzenia rządu koalicyjnego w październiku 1945. Czang Kaj-szek podjął jednak działania zbrojne przeciwko siłom komunistycznym, co zapoczątkowało [[III Rewolucyjna Wojna Domowa|III rewolucyjną wojnę domową]] (1946-1949). Początkowo wojska Kuomintangu odnosiły sukcesy, ale w lipcu 1947 komuniści przeszli do zwycięskiej ofensywy. W zajętym Pekinie Mao Zedong proklamował 1 października 1949 utworzenie [[Chińska Republika Ludowa|Chińskiej Republiki Ludowej]]. Do końca 1949 Chiny zostały opanowane przez siły komunistyczne. Czang Kaj-szek i rząd kuomintangowski znaleźli schronienie na wyspie [[Tajwan (wyspa)|Formoza]], kontynuując Republikę Chińską<ref>Cook, Chris Cook. Stevenson, John. (2005). ''The Routledge Companion to World History Since 1914''. Routledge. {{ISBN |0-415-34584-7}}. s. 376.</ref>.

Po zwycięstwie nad Kuomintangiem KPCh przystąpiła do tworzenia tymczasowych władz państwa. Najwyższym organem władzy państwowej o kompetencjach ustawodawczych została Centralna Ludowa Rada Rządowa z przewodniczącym Mao Zedongiem. Powołana przez nią Rada Administracji z przewodniczącym [[Zhou Enlai]]em pełniła funkcje rządu. Władzę w terenie sprawował [[Wojskowy Komitet Kontroli]] przekształcony w [[Wojskowa Rada Administracyjna|Wojskową Radę Administracyjną]]. W latach 1950-1952 przeprowadzono w Chinach reformę rolną, dzieląc między 300 mln chłopów 47 mln ha ziemi (na terenach kontrolowanych przez Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą reformę rolną przeprowadzano od 1946). W trakcie reformy prześladowano tzw. obszarników i kułaków (wielu z nich zginęło). W pozostałych działach gospodarki (banki, przemysł, transport, handel) znacjonalizowano własność japońskiej, niemieckiej, biurokracji kuomintangowskiej i (w czasie wojny koreańskiej) towarzystw zagranicznych. Nie znacjonalizowano własności burżuazji chińskiej. W 1950 Chiny zawarły z ZSRR 30-letni układ o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy. W latach 1950-1953 Chiny włączyły się do wojny koreańskiej, udzielając pomocy [[Korea Północna|Korei Północnej]]<ref>Burkitt, Laurie; Scobell, Andrew; Wortzel, Larry M. (July 2003). The lessons of history: The Chinese people's Liberation Army at 75. Strategic Studies Institute. s. 340–341. {{ISBN |1-58487-126-1}}.</ref>. W 1950 wojska chińskie wkroczyły do [[Tybet (region)|Tybetu]]{{odn|Margolin|1999|s=510}}. W 1951 Mao Zedong ruszył z dwiema kolejnymi kampaniami mającymi oczyścić obszary miejskie z [[korupcja|korupcji]]. O ile pierwsza kampania skupiła się na rządzie i urzędnikach partyjnych, kolejna została skierowana przeciwko elementom kapitalistycznym<ref>John Fairbank and Merle Goldman, ''China: A New History'', (Cambridge: The Belknap Press of Harvard University Press, 2002), 349.</ref>. Na przełomie 1953 i 1954 KC KPCh opracował założenia polityki tzw. okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. W ciągu 15-18 lat zamierzano przeprowadzić wstępną [[industrializacja|industrializację]] kraju oraz kolektywizację rolnictwa, nacjonalizację przemysłu i handlu.

W październiku 1950 r. Mao podjął decyzję o wysłaniu Ludowej Armii Ochotniczej do [[Korea|Korei]] gdzie stoczyła ona walki z siłami [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]<ref>Burkitt, Laurie; Scobell, Andrew; Wortzel, Larry M. (July 2003). The lessons of history: The Chinese people's Liberation Army at 75. Strategic Studies Institute. s. 340–341. {{ISBN |1-58487-126-1}}.</ref>.

Na przełomie 1959 i 1960 nastąpiła zmiana chińskiej polityki zagranicznej. Współpraca pomiędzy Chinami a ZSRR i państwami bloku sowieckiego, z powodu rywalizacji KPCh i KPZR o prymat w światowym ruchu komunistycznym, została zawieszona. Przyczyną rozłamu między ChRL a ZSRR był m.in. konflikt pomiędzy Mao Zedongiem a [[Nikita Chruszczow|Nikitą Chruszczowem]]. Mao uważał nowego lidera ZSRR za tego, który zatracił rewolucyjne ideały<ref>Gaddis 2005, s. 142</ref>. Z drugiej strony Chruszczow, w kontekście stosunku do wojny jądrowej, określił Mao jako "szaleńca na tronie"<ref>Kempe, Frederick (2011). Berlin 1961. Penguin Group (USA). s. 42. {{ISBN |0-399-15729-8}}.</ref>. Od 1958 oba mocarstwa nie szczędziły sobie krytyki. Sowieci oskarżali Chińczyków o nacjonalizm, a Chińczycy Rosjan – o [[rewizjonizm]]. Chiny skrytykowały m.in. wznowienie przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Jugosławią]], rozwiązanie [[Kominform]]u i doktrynę [[pokojowe współistnienie|pokojowego współistnienia]]. W atmosferze narastającego konfliktu ZSRR zerwał w 1959 porozumienie o dostawie do Chin technologii wojskowych i broni atomowej. Chińczycy natomiast odmówili zgody na budowę na swoim terytorium radzieckiej rozgłośni radiowej i odrzucili plany utworzenia wspólnej marynarki wojennej<ref>{{cytuj książkę | tytuł = Encyklopedia Historyczna Świata. Tom X| wydawca = Wydawnictwo Opres| miejsce = Kraków| rok = 2002| strony = 143| isbn = 83-85909-72-9}}</ref>. Rozłam został ostatecznie przypieczętowany w lecie 1960. Wówczas rząd Chin usunął z kraju wszystkich radzieckich ekspertów<ref name=Polit230>{{cytuj książkę |nazwisko = Polit| imię = Jakub| tytuł = Chiny| wydawca = Wydawnictwo Trio| miejsce = Warszawa| rok = 2004| strony = 230-231| isbn = 83-88542-68-0}}</ref>. Na naradzie partii komunistycznych i robotniczych świata w Moskwie w 1960 delegacja KPCh potępiła politykę "pokojowego współistnienia". Jeszcze w tym samym roku Chińczycy opublikowali zbiór ''Niech żyje leninizm'', który rozkolportowany został też poza granicami Chin. Ukazanie się tej pracy uważane jest za początek chińskich prób zdobycia hegemonii w ruchu komunistycznym. Od 1960 Chińczycy rozpoczęli swoją ofensywę, próbując wykorzystywać do tego przeróżne okazje, a przede wszystkim agitując na rzecz maoizmu na forach takich organizacji, jak: [[Światowa Federacja Związków Zawodowych]], [[Światowa Federacja Młodzieży Demokratycznej]] czy Światowa Federacja Kobiet{{odn|Janicki|1981|s=150}}. Do pierwszej konfrontacji maoistów z pozostałymi przedstawicielami ruchów komunistycznych doszło w listopadzie 1960 na naradzie 81 partii robotniczych i komunistycznych. Delegaci z Chin zakwestionowali tezy o możliwości pokojowej budowy socjalizmu i strategię innych partii{{odn|Janicki|1981|s=150}}.

{{cytuj książkę |autor=Durga Das|autor link= |inni= Wstęp [[Zakir Hussain (polityk)|Zakir Husain]]|tytuł= Indie. Od Curzona do Nehru i później|url=|wydanie= 1|wydawca= India EU Council|miejsce= Warszawa|rok= 2009|strony= 376-383|rozdział= IV.18. Chiny zdradzają Nehru|id = |isbn= 978-83-9289-490-2|oclc= |doi= |cytat= |data dostępu =}}</ref>. Do normalizacji wzajemnych relacji doszło ponownie w okresie rządów [[Indira Gandhi|Indiry Gandhi]] i trzy letnich rządów Partii Ludowej (1977-1980). Relacje między krajami ponownie ochłodziły się gdy w 1975 roku [[Sikkim]] został włączony w skład Indii<ref>Yogendra Kumar Malik (1988). India: The Years of Indira Gandhi. Brill Publishers. {{ISBN |978-90-04-08681-4}}. s. 120-121</ref> co zostało potępione przez Chiny<ref>Bajpai, G. S. (1999). China's Shadow Over Sikkim: The Politics of Intimidation. Lancer Publishers. p. 210. {{ISBN |978-1-897829-52-3}}.</ref>.

Korzystnie na konflikcie z Indiami wpłynęły relacje Chin z [[Pakistan]]em, szczególnie w okresie w okresie rządów prezydenta Ayub Khana i [[Zulfikar Ali Bhutto|Zulfikara Ali Bhutto]] jako ministra spraw zagranicznych. Bhutto popierał [[polityka jednych Chin|politykę jednych Chin]]<ref>Suraiya, Jug (14 maja 2011). "Dealing with a Superpower by Zulfiqar Ali Bhutto". Bombay Times. The Times Group of India</ref> - Pakistan uznawał ChRL, choć wiele państw w tym okresie za prawowity rząd chiński uznawało rząd Kuomintangu. Gdy w 1964, państwa bloku wschodniego i wielu sojuszników bloku na świecie zerwało stosunki z ChRL ze względu na różnice ideologiczne, Pakistan dalej utrzymywał z Chinami dobre kontakty. Popierał Pekin w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i próbował budować mosty między Chinami a Stanami Zjednoczonymi. Bhutto złożył oficjalną wizytę w Pekinie i spotkał się z Mao. Bhutto pomógł Ayubowi wynegocjować z rządem chińskim umowy handlowe i wojskowe. W zamian Chińczycy zgodzili się pomóc Pakistanowi w realizacji projektów militarnych i przemysłowych<ref>Government Officials (1962). Zulfiqar Ali Bhutto's historic visit to China (Television Production). Beijing, People's Republic of China: Government of China and Pakistan</ref>. 2 marca 1963 Bhutto podpisał traktat graniczny z Chinami. Na jego podstawie Chiny zyskały 750 km² Kaszmiru, którego włączenia do swojego państwa domagały się Indie. Gdy w latach 70. Bhutto przejął władzę najpierw jako prezydent, a następnie jako premier, relacje Pakistanu z Chinami zostały poprawione jeszcze znaczniej<ref>Malik, Ahmad Rashid (2009). Pakistan-Japan Relations: Continuity §Convergence and Divergence (1971–1977). United States, Canada, and Pakistan: Routledge Publications. s. 145–190. {{ISBN |0-203-89149-X}}.</ref>.

* Czyngis-Chan, John Man, Amber 2006 {{ISBN |83-241-2607-4}}

* Kubiłaj-Chan, John Man, Amber 2007 {{ISBN |83-241-2767-4}}

* Chiny. Leksykon, Edward Kajdański, Książka i Wiedza 2005 {{ISBN |83-05-13407-5}}

* Zapomniana rewolucja, Lucio Russo, Universitas 2005 {{ISBN |83-242-0451-2}}

* Nowożytna historia Chin, red. Roman Sławiński, Księgarnia Akademicka 2005 {{ISBN |83-7188-837-6}}

* Chińskie elity polityczne w XX wieku, Łukasz Gacek, Księgarnia Akademicka 2009 {{ISBN |83-7188-130-5}}