Wikipedia

Skorpiony: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
uzup., uźródł.
Linia 4:
|TSN = 82713
|zoolog = [[Pierre André Latreille|Latreille]], 1817
|okres istnienia = {{Okres istnienia grupy organizmów 2|silurian|present}}
|grafika = Skorpion.jpg
|opis grafiki = Skorpion
Linia 17:
}}
{{Wikicytaty|dopełniacz=związanych ze skorpionem}}
[[plik:ScorpionPSF-scorpion Tagged (PSF)tagged.png|thumb|Budowa zewnętrzna skorpiona. '''Niebieski''' – odnóża głowowe: '''P''' – [[nogogłaszczki]], '''C''' – [[szczękoczułki]]. '''Ciemnozielony''' – [[prosoma]]: '''O''' – oczy. '''Jasnozielony''' – odnóża kroczne: '''Ta''' – stopa, '''Ti''' – goleń, '''Fe''' – udo, '''Co''' – biodro. '''Żółty''' – [[przedodwłok]]. '''Różowy''' – [[zaodwłok]]. '''T''' (czerwony) – [[telson]]]]
'''Skorpiony''' (Scorpiones) – [[rząd (biologia)|rząd]] [[pajęczaki|pajęczaków]] (Arachnida) o wielkości od 13 do nawet ponad 200 mm ([[skorpion cesarski]]), zamieszkujących zarówno obszary tropikalne (od lasów deszczowych po tereny pustynne), jak i wysokogórskie tereny okresowo przykrywane śniegiem. Skorpiony charakteryzują się obecnością kolca jadowego na ostatnim segmencie [[odwłok]]u.
 
Mają zdolność [[Sen zimowy|hibernacji]] (gatunki spotykane w Alpach) oraz [[estywacja|estywacji]] (gatunki tropikalne), znoszą też [[Radioaktywność|promieniowanie]] w dawce śmiertelnej dla człowieka. Doskonale orientują się w ciemnościach - specjalne szczecinki na kleszczach rejestrują drgania powietrza (wychwytują na przykład uderzenia owadzich skrzydeł), odnóżami potrafią wykrywać drgania podłoża.
Linia 25:
 
== Budowa ==
Współczesne skorpiony osiągają długość ciała od 8,49 mm u dorosłych samców ''[[Typhlochactas mitchelli]]''{{u|uwagaS}}{{r|Sissom}} do ponad 200 mm u [[skorpion cesarski|skorpiona cesarskiego]]{{r|Rubio}}, ''[[Hadogenes troglodytes]]''{{r|Blaszak}} i niektórych z rodzaju ''[[Heterometrus]]''. W [[Księga rekordów Guinnessa|Księdze rekordów Guinnessa]] jako największego współczesnego skorpiona odnotowano ''[[Heterometrus swammerdami]]'' o długości około 23 cm{{r|Rubio}}. Długość wymarłych ''[[Brontoscorpio anglicus]]'' i ''[[Praearcturus gigas]]'' oszacowano na blisko metr{{r|SissominPolis}}. Masa współczesnych gatunków dochodzi do 50 g u ciężarnych samic skorpiona cesarskiego{{r|Blaszak}}.
W ciele skorpiona można wyróżnić dwie części: [[głowotułów]] i odwłok, na który składają się: przedodwłok i zaodwłok.
 
;Głowotułów:
W ciele skorpiona można wyróżnić dwie [[tagma|tagmy]]: [[prosoma|prosomę]] (głowotułów) i [[opistosoma|opistosomę]] (odwłok), przy czym na tą ostatnią składają się [[przedodwłok|mesosoma]] (przedodwłok) i [[zaodwłok|metasoma]] (zaodwłok){{r|Hjelle|Blaszak}}. Pokrywający ciało [[oskórek]] składa się z wielu warstw, w tym warstwy hialinowej, która fluoryzuje na zielono pod wpływem promieniowania UV – efekt ten zachowuje się również w skamieniałościach{{r|Blaszak}}. W wielu miejscach oskórka (np. na szczypcach nogogłaszczków) zanjdują podłużne wyniosłości zwane kilami lub żeberkami (''carinae''){{r|Hjelle}}.
[[Szczękoczułki]] skorpionów są trójczłonowe i zakończone szczypcami, za to [[nogogłaszczki]] są bardzo duże i zakończone potężnymi, ostro zakończonymi kleszczami. Na grzbietowej stronie głowotułowia występuje od 0 do 6 par oczu (jedne z najczulszych narządów światłoczułych w zwierzęcym świecie), za dnia chronionych specjalnym barwnikiem zatrzymującym światło.
 
;Przedodwłok:
=== Prosoma ===
U dorosłych skorpionów obserwuje się przedodwłok 7-segmentowy. Na pierwszym segmencie, pośrodku od strony brzusznej (u podstawy grzebieni) znajduje się [[wieczko płciowe]], pod którym znajdują się ujścia otworów płciowych. Grzebienie są zmodyfikowanymi nogami, przekształconymi w narządy zmysłów.
Prosomę buduje [[akron]] i 6 segmentów ciała (od III do VIII{{u|uwagaH}}). Z wierzchu jest całkowicie nakryta [[karapaks stawonogi|karapaksem]]. Mniej więcej pośrodku grzbietowej części karapaksu znajduje się para oczu środkowych, a wzdłuż jego krawędzi przednio-bocznych rozmieszczone oczy boczne – po każdej stronie jest ich od 0 do 6 i niekiedy po jednej stronie jest o jedno oko więcej niż po drugiej{{r|Hjelle}}. Niektóre taksony wymarłe miały oczy boczne złożone{{r|Dunlopetal08}}, u współczesnych wszystkie są pojedyncze{{r|Hjelle}}. Spód prosomy, pomiędzy odnóżami, przykrywa [[sternum]] o różnorodnym kształcie{{r|Hjelle}}.
;Odnóża kroczne:
 
Umiejscowione wyłącznie na głowotułowiu, w liczbie 4 par, zakończone pazurkami. Na biodrach IV pary znajdują się ujścia [[cewka Malpighiego|cewek Malpighiego]].
Na pierwszym segmencie prosomy osadzone są trójczłonowe i zakończone szczypcami [[szczękoczułki]], a na kolejnym sześcioczłonowe i również zakończone szczypcami [[nogogłaszczki]]. Kolejne człony nogogłaszczków to: [[biodro]], [[krętarz stawonogów|krętarz]], [[udo]], [[rzepka]], [[goleń]] i [[stopa (anatomia)|stopa]]. Goleń tworzy nasadę szczypców oraz ich nieruchomy palec, natomiast stopa to palec ruchomy{{r|Hjelle|Blaszak}}. Nogogłaszczki służą chwytaniu ofiary, obronie, walce między samcami oraz przytrzymywaniu samicy, a dzięki licznym [[trichobotria|trichobotriom]] pełnią też funkcje zmysłowe{{r|Blaszak}}.
;Zaodwłok
 
Metasoma składająca się z pięciu segmentów, oraz [[telson]]a z kolcem jadowym, który nie jest rozważany jako regularny segment. Na końcu V segmentu znajduje się [[odbyt]]. Telson zawiera [[pęcherzyk]] zawierający porcję [[Jad|jadu]] (wytwarzanego przez dwa [[Gruczoł|gruczoły]] jadowe), który paraliżuje układ nerwowy ofiary.
Cztery pary odnóży krocznych osadzone są na segmentach od V do VIII, każda składa się z biodra, krętarza, uda, rzepki, goleni i dwuczłonowej stopy (pierwszy jej człon to ''basitarsus'') zwieńczonej [[apotel]]em, który wyposażony jest w pazurek środkowy (''dactylus'') i dwa boczne (''ungues''){{r|Hjelle}}. [[Endyt]]y bioder dwóch początkowych par (''gnathocoxae'') służą żuciu i wraz z biodrami nogogłaszczków i szczękoczułkami budują przedsionek gębowy{{r|Blaszak}}. Na biodrach IV pary znajdują się ujścia [[cewka Malpighiego|cewek Malpighiego]].
 
=== Opistosoma ===
Dziewiąty segment ciała występuje tylko w [[rozwój zarodkowy|rozwoju zarodkowych]]. Później opistosoma jest złożona z dwunastu segmentów{{r|Blaszak}}.
 
Przedodwłok jest szerszy i (z wyjątkiem embrionów) 7-segmentowy, a ostatni jego segment zwęża się ku węższemu zaodwłokowi. Każdy segment przedodwłoku ma na stronie grzbietowej płytkę zwaną [[tergum]], a segmenty od trzeciego do siódmego mają też płytki na stronie brzusznej – [[sternum|sternity]]. Na pierwszym segmencie, pośrodku od strony brzusznej (u podstawy grzebieni) znajduje się parzyste [[wieczko płciowe]], pod którym znajdują się ujścia otworów płciowych{{r|Hjelle|Blaszak}}. Na drugim segmencie przeodwłoka znajduje się para [[grzebienie (anatomia)|grzebieni]], które są narządami zmysłów charakterystycznymi tylko dla skorpionów. Każdy składa się z 3 blaszek (lamelli) krawędziowych i różnej liczby blaszek środkowych (czasem nieobecnych) i zębów{{r|Hjelle}}. Położone na nich włoski pełnią funkcję [[mechanoreceptor|mechano]]– i [[chemoreceptor]]ów. Na segmentach od trzeciego do szóstego znajdują się połączone z [[płucotchawki|płucami blaszkowatymi]] [[przetchlinka|przetchlinki]]. Zarówno wieczka, grzebienie jak i płuca są przekształconymi odnóżami{{r|Blaszak}}.
 
Zaodwłok składająca się z pięciu segmentów, oraz [[telson]]a, który nie jest rozważany jako regularny segment. Na końcu V segmentu znajduje się [[odbyt]]. Telson dzieli się na bulwowaty ''vesiculus'' i igłowaty kolec jadowy (''aculeus''){{r|Hjelle}}. W wnętrzu telsonu znajduje się para [[gruczoł jadowy|gruczołów jadowych]], uchodzących wspólnie na kolcu{{r|Blaszak}}.
 
== Rozród ==
W przeciwieństwie do większości pajęczaków skorpiony są [[żyworodność|żyworodne]]<ref>{{Cytuj książkę | autor = S. Toft, P.G. Henriksen, N. Scharff (red.) | tytuł = European Arachnology 2000: 19th European Colloquium of Arachnology, Aarhus, Denmark, 17-22.07.2000 | data = 2002 | wydawca = Aarhus University Press | miejsce = Aarhus | isbn = 87-7934-001-6 | autor r = W.R. Lourenco | rozdział = Reproduction in scorpions, with special reference to parthenogenesis | adres rozdziału = http://www.european-arachnology.org/proceedings/19th/Lourenco.PDF | strony = 71–85 }}</ref>, a samica opiekuje się młodymi (do 30) nosząc je na grzbiecie aż do pierwszego linienia, opisywanego przez hodowców skrótem L1. Następuje wtedy usamodzielnienie młodych i zaprzestanie konsumowania zdobyczy matki.
 
{{Okres istnienia grupy organizmów|lewa granica=400}}
 
== Systematyka ==
Jako pierwszy analizy kladystycznej wyższych rangą taksonów skorpionów dokonał w 1989 roku Stockwell w swojej rozprawie doktorskiej, która nie została jednak opublikowana{{r|FetSoleglad05}}. Szczegółową analizę filogenetyczną Orthosternina, jedynego współczesnego infrarzędu, opublikowali w 2003 roku Soleglad i Fet, proponując nową klasyfikację tej grupy. Klasyfikacja ta była później modyfikowana na podstawie kolejnych analiz{{r|FetSoleglad03}}. W 2005 Prendini i Wheeler skrytykowali pracę Soleglada i Feta i wprowadzili liczne zmiany w systematyce, jednak bez przeprowadzania własnych badań{{r|PrendiniWheeler}}. Krok ten jeszcze w tym samym roku skrytykowali Fet i Soleglad, przywracając poprzedni układ{{r|FetSoleglad05}}. W 2011 ukazało się specjalne wydanie „[[Zootaxa]]” poświęcone bioróżnorodności zwierząt, w którym autorem rozdziału o skorpionach został Prendini. Oparł on klasyfikację grup wymarłych na pracy Feta i innych z 2000, a Orthosternina na wspomnianej pracy jego i Wheelera{{r|Prendini}}.
Według Fet & Soleglad (2005)<ref>{{Cytuj książkę | autor = Fet, V. & M. E. Soleglad | tytuł = Contributions to scorpion systematics. I. On recent changes in high-level taxonomy. | data = 2005 | wydawca = Euscorpius 31:1-13}}</ref>, część skorpionologów jednak uznaje pracę Prendni & Wheeler (2005)<ref>{{Cytuj książkę | autor = Prendni, L. & W. C. Wheeler | tytuł = Scorpion higher phylogeny and classification, taxonomic anarchy, and standards for peer review in online publishing. | data = 2005 | wydawca = Cladistics 21(5):446-494.}}</ref>. Różnice między tymi dwoma punktami widzenia są znaczne, najbezpieczniej jednak używać systematyki przedstawionej w ostatnio wydanej publikacji:
 
Systematyka skorpionów według Prendiniego (2011){{r|Prendini}}:
* ''[[Akravidae]]'' Levy, 2007
 
* ''[[Bothriuridae]]'' Simon, 1880
* podrząd: †[[Branchioscorpionina]]
* ''[[Buthidae]]'' C.L. Koch, 1837
** infrarząd: †[[Bilobosternina]]
* ''[[Caraboctonidae]]'' Kraepelin, 1905
*** nadrodzina: †[[Branchioscorpionoidea]]
* ''[[Chactidae]]'' Pocock, 1893
** infrarząd: †[[Holosternina]]
* ''[[Chaerilidae]]'' Pocock, 1893
*** nadrodzina: †[[Acanthoscorpionoidea]]
* ''[[Euscorpiidae]]'' Laurie, 1896
*** nadrodzina: †[[Allopalaeophonoidea]]
* ''[[Hemiscorpiidae]]'' Pocock, 1893
*** nadrodzina: †[[Archaeoctonoidea]]
* ''[[Iuridae]]'' Thorell, 1876
*** nadrodzina: †[[Eoctonoidea]]
* ''[[Pseudochactidae]]'' Gromov, 1998
*** nadrodzina: †[[Gigantoscorpionoidea]]
* ''[[Scorpionidae]]'' Latreille, 1802
*** nadrodzina: †[[Mesophonoidea]]
* ''[[Superstitioniidae]]'' Stahnke, 1940
*** nadrodzina: †[[Palaeoscorpioidea]]
* ''[[Troglotayosicidae]]'' Lourenço, 1998
*** nadrodzina: †[[Spongiophonoidea]]
* ''[[Typhlochactidae]]'' Mitchell, 1971
*** nadrodzina: †[[Stoermeroscorpionoidea]]
* ''[[Vaejovidae]]'' Thorell, 1876
** infrarząd: †[[Lobosternina]]
*** nadrodzina: †[[Isobuthoidea]]
*** nadrodzina: †[[Loboarchaeoctonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Palaeophonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Paraisobuthoidea]]
*** nadrodzina: †[[Pseudobuthiscorpioidea]]
** infrarząd: †[[Meristosternina]]
*** nadrodzina: †[[Cyclophthalmoidea]]
*** nadrodzina: †[[Palaeobuthoidea]]
*** nadrodzina: †[[Tiphoscorpionoidea]]
* podrząd: [[Neoscorpionina]]
** infrarząd: [[Orthosternina]]
*** rodziny: [[Akravidae]], †[[Archaeobuthidae]], [[Bothriuridae]], [[Buthidae]], [[Chactidae]], [[Chaerilidae]], †[[Chaerilobuthidae]], [[Diplocentridae]], [[Euscorpiidae]], [[Hemiscorpiidae]], [[Heteroscorpionidae]], [[Hormuridae]], [[Iuridae]], †[[Palaeoeuscorpiidae]], †[[Palaeopisthacanthidae]], [[Pseudochactidae]], [[Scorpionidae]], [[Scorpiopidae]], [[Superstitioniidae]], [[Troglotayosicidae]], [[Typhlochactidae]], [[Urodacidae]], [[Vaejovidae]]
 
Systematyka Orthosterni według Feta i Soleglada (2005){{r|FetSoleglad05}}:
 
* infrarząd: [[Orthosterni]]
** ''parvordo'': [[Chaerilida]]
*** nadrodzina: [[Chaeriloidea]]
**** rodzina: [[Chaerilidae]]
** ''parvordo'': [[Iurida]]
*** nadrodzina: [[Chactoidea]]
**** rodziny: [[Chactidae]], [[Euscorpiidae]], [[Superstitioniidae]], [[Vaejovidae]]
*** nadrodzina: [[Iuroidea]]
**** rodziny: [[Caraboctonidae]], [[Iuridae]]
*** nadrodzina: [[Scorpionoidea]]
**** rodziny: [[Bothriuridae]], [[Hemiscorpiidae]], †[[Protoischnuridae]], [[Scorpionidae]]
*** nadrodzina: ''[[incertae sedis]]''
**** rodzina: †[[Palaeoeuscorpiidae]]
** ''parvordo'': ''incertae sedis''
*** rodziny: †[[Archaeobuthidae]], †[[Palaeopisthacanthidae]], †[[Protobuthidae]]
 
Systematyka skorpionów według BioLib.cz (2016){{r|biolib}}:
* podrząd: [[Neoscorpionina]]
** infrarząd: [[Orthosterni]]
*** nadrodzina: [[Bothriuroidea]]
**** rodzina: [[Bothriuridae]]
*** nadrodzina: [[Buthoidea]]
**** rodziny: [[Buthidae]], [[Microcharmidae]]
*** nadrodzina: †[[Centromachoidea]]
**** rodzina: †[[Centromachidae]]
*** nadrodzina: [[Chactoidea]]
**** rodziny: [[Chactidae]], [[Euscorpiidae]], [[Scorpiopidae]], [[Superstitioniidae]], [[Troglotayosicidae]]
*** nadrodzina: [[Chaeriloidea]]
**** rodziny: [[Chaerilidae]], [[Pseudochactidae]]
*** nadrodzina: [[Scorpionoidea]]
**** rodziny: [[Diplocentridae]], [[Hadogenidae]], [[Hemiscorpiidae]], [[Heteroscorpionidae]], [[Liochelidae]], [[Lisposomidae]], [[Scorpionidae]], [[Urodacidae]]
*** nadrodzina: [[Vaejovoidea]]
**** rodziny: [[Iuridae]], [[Vaejovidae]]
*** nadrodzina: ''incertae sedis''
**** rodzina: †[[Palaeopisthacanthidae]]
** infrarząd: †[[Palaeosterni]]
* podrząd: †[[Mesoscorpionina]]
* podrząd: †[[Branchioscorpionina]]
** infrarząd: †[[Bilobosternina]]
*** nadrodzina: †[[Branchioscorpionoidea]]
** infrarząd: †[[Holosternina]]
*** nadrodzina: †[[Acanthoscorpionoidea]]
*** nadrodzina: †[[Allopalaeophonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Archaeoctonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Eoctonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Gigantoscorpionoidea]]
*** nadrodzina: †[[Mesophonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Palaeoscorpioidea]]
*** nadrodzina: †[[Spongiophonoidea]]
*** nadrodzina: †[[Stoermeroscorpionoidea]]
** infrarząd: †[[Lobosternina]]
*** nadrodzina: †[[Isobuthoidea]]
** infrarząd: †[[Mesosternina]]
*** nadrodzina: †[[Cyclophthalmoidea]]
*** nadrodzina: †[[Palaeobuthoidea]]
* podrząd: ''incertae sedis''
** rodzaj: ''[[Acanthoscorpio]]''
 
== Ciekawostki ==
* W czasach prehistorycznych występowały skorpiony o znacznych rozmiarach, np. ''[[Brontoscorpio anglicus]]'' o długości 1 metra.
* Pancerz skorpionów emituje zielone światło pod wpływem promieniowania UV.
* Skorpion może wytrzymać nawet rok bez pożywienia.
* W krajach północnoafrykańskich, gdzie skorpiony są dość powszechne, mieszkańcy zabezpieczają swoje domy przed tymi zwierzętami układając dookoła domu krąg z gładkich płytek. Skorpiony nie potrafią bowiem pokonywać gładkich powierzchni<ref name="21wiek">21. Wiek, wydanie wrzesień 2009, ISSN 1896-4117, str. 10</ref>.
 
{{Uwagi|uwagi=
<ref group="uwaga" name="uwagaS">Możliwe, że ''[[Typhlochactas sylvstris]]'' jest mniejszy. Wymiary jedynego znanego okazu tego gatunku określono na 11,05 mm, jednak mogą być zawyżone wskutek wliczenia w długość rozdętych błon międzysegmentalnych</ref>
<ref group="uwaga" name="uwagaH">Segmenty I i II nie występują, jednak odpowiadające im odcinki układu nerwowego wchodzą w skład zwoju prosomalnego</ref>
}}
 
{{Przypisy|przypisy=
<ref name="biolib">{{Cytuj stronę | url = http://www.biolib.cz/en/taxontree/id16784/ | tytuł = order scorpions Scorpiones C. L. Koch, 1837 | praca = BioLib.cz | data dostępu = 2016-07-08}}</ref>
<ref name="Blaszak">{{Cytuj książkę | tytuł = Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 1. Szczękoczułkopodobne, skorupiaki | inni = Czesław Błaszak (red. nauk.) | rozdział = rząd: skorpiony – Scorpionida | autor r = Marek Żabka | data = 2011 | wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN]] | miejsce = Warszawa | isbn = 978-83-01-16568-0 | strony =}}</ref>
<ref name="Dunlopetal08">{{Cytuj pismo | autor = J.A. Dunlop, O.E. Tetlie, L. Prendini | tytuł = Reinterpretation of the silurian scorpion Proscorpius osborni (Whitfield): integrating data from palaeozoic and recent scorpions | czasopismo = Palaeontology | wolumin = 51 | strony = 303–320 | data = 2008}}</ref>
<ref name="FetSoleglad03">{{Cytuj pismo | autor = M. E. Soleglad, V. Fet | tytuł = High-level systematics and phylogeny of the extant scorpions | czasopismo = Euscorpius | wolumin = 11 | strony = 1–175 | data = 2003}}</ref>
<ref name=FetSoleglad05>{{Cytuj pismo | autor = V. Fet, M. E. Soleglad | tytuł = Contributions to scorpion systematics. I. On recent changes in high-level taxonomy | data = 2005 | czasopismo = Euscorpius | wolumin = 31 | strony = 1-13 | url = http://www.science.marshall.edu/fet/Euscorpius/p2005_31.pdf}}</ref>
<ref name="Hjelle">{{Cytuj książkę | autor r = John T. Hjelle | rozdział = Anatomy and Morphology | autor = Gary A. Polis | tytuł = Biology of Scorpions | wydawca = Stanford University Press | miejsce = Stanford, Kalifornia | data = 1990}}</ref>
<ref name=Prendini>{{Cytuj | redaktor = Z.-Q. Zhang | rozdział = Order Scorpiones C.L. Koch, 1850 | autor r = L. Prendini | tytuł = Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness | czasopismo = Zootaxa | wydanie = 3148 | s = 115–117 | data = 2011 | url = http://www.mapress.com/zootaxa/2011/f/zt03148p117.pdf}}</ref>
<ref name=PrendiniWheeler>{{Cytuj pismo | autor = L. Prendni, W. C. Wheeler | tytuł = Scorpion higher phylogeny and classification, taxonomic anarchy, and standards for peer review in online publishing | data = 2005 | czasopismo = Cladistics | wolumin = 21 | wydanie = 5 | strony = 446-494}}</ref>
<ref name="Rubio">{{Cytuj książkę | autor = Manny Rubio | tytuł = Scorpions: Everything About Purchase, Care, Feeding, and Housing | wydawca = Barron's | data = 2000 | strony = 26–27 | isbn = 978-0-7641-1224-9}}</ref>
<ref name="Sissom">{{Cytuj pismo | autor = W. David Sissom | tytuł = Typhlochactas mitchelli, a new species of eyeless, montane forest litter scorpio n from northeastern Oaxaca, Mexico (Chactidae, Superstitioninae, Typhlochactini) | czasopismo = Journal of Arachnology | wolumin = 16 | strony = 365-371 | data = 1988 | url = http://www.americanarachnology.org/JoA_free/JoA_v16_n3/JoA_v16_p365.pdf}}</ref>
<ref name="SissominPolis">{{Cytuj książkę | autor r = W. David Sissom | rozdział = Systematics, Biogeography and Paleontology | autor = Gary A. Polis | tytuł = Biology of Scorpions | wydawca = Stanford University Press | miejsce = Stanford, Kalifornia | data = 1990}}</ref>
}}
 
== Linki zewnętrzne ==
Linia 70 ⟶ 166:
* [http://scorpiones.pl Polski serwis o skorpionach] {{lang|pl}}
 
[[Kategoria:Skorpiony| ]]
{{przypisy}}
 
[[Kategoria:Skorpiony|!]]
[[Kategoria:Zwierzęta jadowite]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Skorpiony”