Pieniny: Różnice pomiędzy wersjami

|obrazek=Trzy PieninyKorony (panorama)z Czerwonego Klasztoru.jpg

[[Plik:Pieniny map.png|thumb|upright=1.1|Mapa Pienin z cieniowaną rzeźbą terenu]]

[[Plik:Pieniny -z górskiePalenicy polanya1.jpg|thumb|Pienińskieupright=1.1|Pieniny łąkiz [[Palenica (Pieniny)|Palenicy]]]]

[[Plik:Pieniny z Palenicy a1a12.jpg|thumb|upright=1.1|Pieniny, – widok zod [[Palenicawschodniej (Pieniny)|Palenicy]]strony]]

[[Plik:PieninyPoland a12Niedzica - castle.jpg|thumb|Pieniny – widok odupright=1.1|Zamek wschodniejw stronyNiedzicy]]

[[Plik:PrzełomPieniny Pieniński a1a5.jpg|thumb|Widok naupright=1.1|[[Pieniny przełomCzorsztyńskie]] Dunajcai zTrzy SokolicyKorony]]

[[Plik:Poland Niedzica Pieniny- castleSosnaReliktowa.jpg|thumb|Zamekupright=1.1|Sosna wreliktowa Niedzicyna [[Sokolica (Pieniny)|Sokolicy]]]]

[[Plik:TrzyPieniny Koronyz iBekidu Facimiech a1Sądeckiego.jpg|thumb|Trzyupright=1.1|Pieniny Koronyz iBeskidu FacimiechSądeckiego]]

[[Plik:PieninyLesnica a5a6.jpg|thumb|upright=1.1|[[Sokolica (Pieniny)|Sokolica]], [[Sama CzorsztyńskieJedna]] i Trzydolina Leśnego KoronyPotoku]]

[[Plik:Pieniny-SosnaReliktowaPrzełom Białki a4.jpg|thumb|Sosnaupright=1.1|Przełom reliktowaBiałki nai [[Sokolica (Pieniny)|SokolicyKramnica]]]]

'''Pieniny''' ([[Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski|514.12]]) – [[pasmo górskie]] w [[Łańcuch górski|łańcuchu]] [[Karpaty|Karpat]], położone w południowej [[Polska|Polsce]] i północnej [[Słowacja|Słowacji]], stanowiącebędące najwyższą częśćczęścią długiego, porozdzielanego pasa [[Formacja skalna|skałek]] [[wapień|wapiennych]] ([[Pieniński Pas Skałkowy]]).

Od południa Pieniny graniczą z pasmem [[Magura Spiska|Magury Spiskiej]], od północy z [[Gorce|Gorcami]] i [[Beskid Sądecki|Beskidem Sądeckim]], na zachodzie zaś – z [[Kotlina Orawsko-Nowotarska|Kotliną Orawsko-Nowotarską]] oraz [[Pogórze Spisko-Gubałowskie|Pogórzem Spisko-Gubałowskim]]. Rozciągają się na długości ok. 30  km na wschód od [[przełom rzeki|przełomu]] [[Białka (dopływ Dunajca)|Białki]]. Dwa [[przełom Dunajca|przełomy Dunajca]] dzielą Pieniny na 3trzy części:

* [[Pieniny Spiskie]], między doliną [[Białka (dopływ Dunajca)|Białki]] a przełomem [[Dunajec|Dunajca]] pod [[Niedzica (województwo małopolskie)|Niedzicą]]. Najwyższy [[szczyt (geografia)|szczyt]] [[Żar (Pieniny)|Żar]] (błędnie: Branisko) – 879  m [[n.p.m.]];

* [[Pieniny Właściwe|Pieniny Środkowe]] (Pieniny Właściwe), często określane po prostu jako Pieniny, od Niedzicy do [[Przełom Dunajca|Przełomu Dunajca]] między [[Sromowce Niżne|Sromowcami Niżnymi]] a [[Szczawnica|Szczawnicą]] (w granicach Polski). Najwyższy szczyt [[Trzy Korony (szczyt)|Trzy Korony]] – 982 m n.p.m. ([[Minimalna deniwelacja względna|najwybitniejszy]] szczyt całych Pienin). TutajDo Pienin Właściwych należy też położona całkowicie po słowackiej stronie [[Grupa Golicy]], przez niektórych topografów wyodrębniana w oddzielną, czwartą część Pienin, przez wieluinnych włączana do Małych Pienin;

* [[Małe Pieniny]] – sięgające do doliny [[Poprad (rzeka)|Popradu]], najwyższy szczyt [[Wysokie Skałki|Wysoka]] (Wysokie Skałki; 1050  m n.p.m.) będąca teżjest najwyższym szczytem całych Pienin. Od Beskidu Sądeckiego oddziela je dolina [[Grajcarek|Grajcarka]] i jego dopływu – [[Biała Woda (dopływ Grajcarka)|Białej Wody]].

Geneza Pienin to najtrudniejszy problem w całej geologii Karpat. [[Melchior Neumayr]] pisał: ''„Skałki karpackie należą do najosobliwszych i najbardziej fascynujących zjawisk geologicznych całej Ziemi”'', a [[Maurice Lugeon]] w [[1903]]  r. uważał, że poznanie geologii Pienin ''„stanowi szczyty naszej nauki”''.

Według aktualnych poglądów skały budujące Pieniny powstały na dnie mórz w kilku epokach geologicznych. W górnej [[kreda (okres)|kredzie]] zostały sfałdowane i wydźwignięte. Na początku [[trzeciorzęd]]u nastąpiła druga fala ruchów tektonicznych powodująca kolejne przesunięcia [[płaszczowina|płaszczowin]]. Trzecia fala ruchów górotwórczych w okresie [[paleogen]]u i [[neogen]]u spowodowała powstanie bardzo skomplikowanej struktury tektonicznej pasa skałkowego. Równocześnie zachodząca erozja spowodowałazdarła zdarciezewnętrzny zewnętrznego płaszczapłaszcz skał i wymodelowaniewymodelowała skomplikowanejskomplikowaną rzeźbyrzeźbę terenu. Szczyty i turnie zbudowane są z odpornych na [[wietrzenie]] skał jurajskich, głównie wapieni rogowcowych, bulastych i krynoidowych. Doliny i przełęcze powstały w miękkich i podatnych na wietrzenie skałach z okresu kredy i paleogenu<ref>{{Cytuj|odn=tak|autor=Krzysztof Birkenmajer|tytuł=Przełom Dunajca w Pieninach – fenomen geologiczny|czasopismo=Pieniny – przyroda i człowiek|data=2006|wydanie=9|url=http://www.pieninypn.pl/files/img/fck/8910195/pieninskipn/File/Pieniny%20Przyroda%20i%20Czlowiek%20t.9/s009-22.pdf|issn=1230-5751|s=9–22}}</ref>. Zjawiska [[kras (geologia)|krasowe]] rozwinięte są dość słabo, jaskinie i [[wywierzysko|wywierzyska]] są nieliczne i nieduże. Natomiast rzeki i potoki są często głęboko wcięte w skały i tworzą ok. 15 wąwozów i [[przełom rzeki|przełomów]]. Najbardziej znane pienińskie wąwozy to [[Wąwóz Szopczański]] i [[Wąwóz Homole]]. Wulkanicznego pochodzenia są [[andezyt]]owe wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin: [[Wdżar]] nad [[przełęcz Snozka|przełęczą Snozka]], [[Bryjarka]] nad Szczawnicą, [[Jarmuta]] nad [[Szlachtowa|Szlachtową]].

W porównaniu z sąsiednimi regionami, Pieniny mają korzystny klimat. Zachmurzenie jest umiarkowane, stoki południowe są silnie nasłonecznione, doliny potoków są znacznie zimniejsze i chłodniejsze. Zimą i późną jesienią w kotlinach często zalegają mgły. Przeważają wiatry zachodnie (27,4%) i północno-zachodnie (19,4%), najsilniejsze są one w dolinach o charakterze przełomowym i w głębokich przełęczach. [[wiatr halny|Halny]] wieje tutaj dość słabo. Średnia roczna temperatura wynosi {{C|6,3&nbsp;°C}} w dolinach i {{C|4&nbsp;°C}} na szczytach. Skrajne temperatury zanotowano w położonym nad Dunajcem [[Czerwony Klasztor (miejscowość)|Czerwonym Klasztorze]]: {{C|+35&nbsp;°C}} i {{C|−35,8&nbsp;°C}}. Opady są dość małe, gdyż całe Pieniny położone są w tzw. [[cień opadowy|cieniu opadowym]] sąsiednich, wyższych pasm górskich, m.in. Tatr oraz Beskidów. W [[Krościenko nad Dunajcem|Krościenku]] średnioroczny opad wynosi 755 &nbsp;mm (dla porównania w [[Zakopane]]m 1100 &nbsp;mm). 40% tych opadów przypada na lato: maksimum w lipcu (Krościenko 129– 129&nbsp;mm), minimum w styczniu (Krościenko 21– 21&nbsp;mm). Wiosna jest sucha. Śnieżna pokrywa zalega przeważnie od połowy listopada do początków kwietnia, wyżej w górach do końca kwietnia.

Główną rzeką Pienin jest Dunajec i cały obszar Pienin znajduje się w jego [[zlewnia|zlewni]] (z południowo-wschodniego końca wody wpływają do Dunajca za pośrednictwem [[Poprad (rzeka)|Popradu]]). Na odcinku od [[Dębno (powiat nowotarski)|Dębna]] do [[Krościenko nad Dunajcem|Krościenka]] jego spadek wynosi 112 &nbsp;m. Średni przepływ wody na tym odcinku wynosi 23 &nbsp;m³/s. Największy przepływ ma miejsce przy wiosennych roztopach lodów, najmniejszy w zimie. [[Zapora Niedzica|Zapory w Niedzicy]] i Sromowcach Wyżnych znacznie zmniejszyły szybkość przepływu rzeki, ścinając ten spadek o 50 &nbsp;m. Sieć wodna oprócz Dunajca liczy 5 rzek ([[Grajcarek]], [[Krośnica (dopływ Dunajca)|Krośnica]], [[Lipnik (dopływ Dunajca)|Lipnik]], [[Łapszanka (dopływ Niedziczanki)|Łapszanka]], [[Niedziczanka]]) i ponad 30 większych potoków, najdłuższy z nich jest [[Leśnicki Potok]]. Potoki są krótkie, ale charakteryzują się dość dużym spadkiem (średnio 130 &nbsp;m/km), najdłuższy z nich jest [[Leśnicki Potok]]. Większość potoków wypływa ze [[źródło|źródeł]], których w polskich Pieninach występujejest około 600. Ich wydajność jest na ogół niewielka i średnia; 0,1-10 1–10&nbsp;l/s. Największa liczba tych źródeł występuje w przedziale wysokości 500-700 500–700&nbsp;m n.p.m., a w Małych Pieninach 600-800 600–800&nbsp;m. Najbardziej znane jest Stuletnie Źródło przy [[Droga Pienińska|Drodze Pienińskiej]]. Istnieje kilka źródeł z wodą mineralną ([[Szczawa (woda mineralna)|szczawy]] wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-jodkowe). Ich występowanie związane jest z procesami wulkanicznymi, które zachodziły na granicy Pienin i [[Beskidy|Beskidów]] oraz [[intruzja]]mi andezytów, obecność których obecność powoduje zgazowanie tych wód dwutlenkiem węgla. Istnieje też kilka źródeł siarkowych, dawniej 2dwa były wykorzystywane w słowackiej Śmierdzonce. Brak większych naturalnych zbiorników wody, natomiast po wybudowaniu 2dwóch zapór wodnych (w Niedzicy i w Sromowcach) powstały 2 duże, sztuczne zbiorniki wodnesztuczne: [[Jezioro Czorsztyńskie]] i [[Sromowce|Zbiornik Sromowski]].

W Pieninach występuje 1100 gatunków [[rośliny naczyniowe|roślin naczyniowych]]. Najbogatsza i najciekawsza jest [[flora]] Pienin Centralnych, w Pieninach Spiskich i Małych jest nieco bardziej ubogauboższa i silniej zmieniona w wyniku działalnościprzez człowieka. Charakterystyczne jest bogactwo siedlisk – lasów, z których część jest dobrze naświetlona, a do części, w głębokich wąwozach słońce prawie nie zagląda; łąk kośnych; skałek, z których też część jest nasłoneczniona, a część bardzo wilgotna i ciemna. Również podłoże poza wapieniami budują [[łupek|łupki]], [[mułowiec|mułowce]], [[iłowiec (skała osadowa)|iłowce]], lokalnie [[piaskowiec|piaskowce]], a w niektórych miejscach [[Skały wylewne|skały wulkaniczne]] [[skały wylewne|wylewne]] – [[andezyt]]y i [[bazalt]]y. Zdecydowało to o przetrwaniu [[relikt glacjalny|reliktów]] flory przed[[holocen|holoceńskiej]] ([[chryzantema Zawadzkiego]], [[jałowiec sabiński]], [[dębik ośmiopłatkowy]]), obecności gatunków i [[endemit|odmian endemicznych]] ([[mniszek pieniński]], [[pszonak pieniński]]), roślin wysokogórskich i [[Kserofity|kserotermicznych]] oraz swoistych zespołów muraw naskalnych na południowych zboczach.

Według danych z [[1992]] r. leśneLeśne zbiorowiska zajmują 68,5% ogólnej powierzchni Pienin (1992). Przeważa [[jodła pospolita|jodła]] (58%), licznie występuje [[buk zwyczajny|buk]] (20%). Sztucznie dawniej wprowadzony [[świerk pospolity|świerk]] występuje rzadziej (18%) i jest w odwrocie{{fakt|data=2017-07}}. Na urwiskach pienińskiego przełomu Dunajca zachowały się [[cis pospolity|cisy]], zaś na niedostępnych miejscach na stromych skałach (m.in. na [[Sokolica (Pieniny)|Sokolicy]]) przetrwały sprzed okresu [[zlodowacenie|zlodowaceń]] [[Sosna zwyczajna|sosny]], stąd też nazywa się je sosnami reliktowymi. Zachowały się zbiorowiska naturalnych jaworzyn, z ciekawostek warto wymienić występowanie. [[lipaLipa szerokolistna|lipy szerokolistnej]], która dochodzi niemal pod szczyt Trzech Koron. Występuje też [[modrzew polski]]. Duże znaczenie dla zachowania różnorodności gatunkowej odgrywają powstałe wskutek działalności ludzi polany pienińskie; aby nie dopuścić do ich zarośnięcia lasem wieleczęść z nich jest systematycznie koszonychkoszona.

Wśród 61 gatunków [[ssaki|ssaków]] przeważają drobne [[gryzonie]] i [[nietoperze]]. Duże ssaki, zez względu napowodu niewielkiniewielkiego rozmiarrozmiaru pasma oraz zabudowę utrudniającą migrację z innych pasm górskich, występują stosunkowo rzadko. ŻyjąSą tutajnatomiast [[dzik]]i, [[sarna|sarny]] i [[jeleń|jelenie]], w dolinie Dunajca [[Wydra europejska|wydry]], natomiasta populację [[ryś euroazjatycki|rysia]] ocenia się na kilka sztuk. [[Żbik europejski]] prawdopodobnie już nie występuje, natomiast. obserwowaneObserwowane ślady [[wilk szary|wilka]] i [[niedźwiedź brunatny|niedźwiedzia]] pochodzą od zwierząt zachodzących tutaj z innych obszarów, np. Magury Spiskiej.

Ogromne waloryWalory przyrodnicze Pienin doceniano od dawna. Już w [[1751]] roku badała je ekipa naukowców z Wiednia, a liczba późniejszych wybitnych badaczy Pienin przekracza 100 nazwisk. W [[1932]], mimo trudnej sytuacji [[Skarb Państwa|Skarbu Państwa]], dokończono wykupu terenów od prywatnych właścicieli (po wygórowanych stawkach) i na obszarze najciekawszej i najcenniejszej pod względem przyrodniczym środkowej części Pienin utworzono [[Pieniński Park Narodowy]] (wówczas było to tylko 423 &nbsp;ha). Niemal równocześnie również po stronie słowackiej utworzono [[Pieniński Park Narodowy (Słowacja)|PIENAPpark narodowy]] (PIENAP). Jeszcze przed wojną rząd polski kontynuowałprowadził dalszy wykup terenów pod park, a po wojnie w jego obszar parku włączone zostały znaczne obszary, które nadal pozostają własnością prywatną, ale gospodarka na nich odbywa się pod kontrolą parku. Są stopniowo wykupywane przez park. W Małych Pieninach istniejejest kilka [[rezerwat przyrody|rezerwatów przyrody]]. Nieznany jest wpływ na [[ekosystem]] Pienin [[zaporaZapora wodnaNiedzica|zapory wodnej w]] [[Niedzica (województwo małopolskie)|Niedzicy]].

Pieniny, zwłaszcza ich środkowa część, są jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce. Pod względem liczby turystów zajmują w Polsce drugie po [[Tatry|Tatrach]] miejsce. [[Władysław Ludwik Anczyc|Władysław Anczyc]] w [[1864]] stwierdził: ''„Kto nie był w Tatrach i Pieninach, ten nie był nigdzie i nic nie widział”''. O dużej popularności turystycznej Pienin decydują walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze tych gór, dobra [[Dostępność transportowa|dostępność komunikacyjna]] oraz dobrze zorganizowana [[baza noclegowa]] i [[infrastruktura turystyczna]]. Dodatkowo na ich atrakcyjność wpływa występowanie kwaśnych, nasyconych [[dwutlenek węgla|dwutlenkiem węgla]] [[woda mineralna|wód mineralnych]] zwanych [[Szczawa (woda mineralna)|szczawami]].

Atrakcją turystyczną na skalę europejską jest spływ tratwami [[Przełom Dunajca|Przełomem Dunajca]]. Równolegle (po słowackiej stronie rzeki) biegnie też szlak pieszo-rowerowy zwany [[Droga Pienińska|Drogą Pienińską]]. Interesujące są również ruiny [[zamek w Czorsztynie|zamku w Czorsztynie]] i gotycko-renesansowy [[zamek w Niedzicy]], a także (na terenach sąsiadujących z Pieninami) drewniane kościółki w [[Grywałd]]zie, [[Dębno (powiat nowotarski)|Dębnie Podhalańskim]], kościoły w [[Krempachy|Krempachach]] i [[Frydman]]ie. Po [[Jezioro Czorsztyńskie|Zbiorniku Czorsztyńskim]] kursują dla turystów statki pasażerskie białej floty tj.kursuje statek „Harnaś”<ref>[http://www.jezioroczorsztynskie.com/oferta.html Rejsy statkiem po Jeziorze Czorsztyńskim – oferta]</ref>, wykonujący 50-minutowe rejsy widokowe, oraz statki „Halny” i „Dunajec”, przewożące turystów pomiędzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie.

: {{szlak|niebieski}} [[Czorsztyn]] – [[Majerz (Pieniny Czorsztyńskie)|Majerz]] – [[Przełęcz Osice]] – [[Sańba|Przełęcz Sańba]] – [[Macelak]] – [[Przełęcz Trzy Kopce]] – [[Łączana]] – [[Przełęcz Szopka]] – [[Trzy Korony (szczyt)|Trzy Korony]] – [[Ostry Wierch (Pieniny)|Ostry Wierch]] – [[Zamkowa Góra (Pieniny)|Zamkowa Góra]] – [[Bajków Groń]] (początek ''[[Sokola Perć|Sokolej Perci]]'') – [[Czerteż (Pieniny)|Czerteż]] – [[Czertezik]] – [[Sokolica (Pieniny)|Sokolica]] – przeprawa przez [[Dunajec]] (koniec ''Sokolej Perci'') – [[Schronisko PTTK „Orlica”]] – [[Szafranówka]] – [[Łaźne Skały]] – [[Durbaszka]] – przełęcz [[Kapralowa Wysoka]] – [[Przełęcz Rozdziela]]

#* {{Cytuj książkę |nazwisko=Kondracki |imię=Jerzy |tytuł=Geografia regionalna Polski |wydawca=Wyd. Naukowe PWN |miejsce=Warszawa |rok= 1998| |isbn=83-01-12479-2}}

#* {{Cytuj książkę|imię=Józef |nazwisko=Nyka|autor link= Józef Nyka|tytuł=Pieniny. Przewodnik. Wyd. IX |miejsce=Latchorzew |data=2006 |wydawca=Wyd. Trawers |isbn= 83-915859-4-8}}

#* {{Cytuj książkę |tytuł=Pieniński Park Narodowy. Pieniny polskie i słowackie. Mapa 1:25&nbsp;000 |miejsce=Kraków |data=2006/07 |wydawca= Wyd. Kartograficzne Polkart Anna Siwicka |isbn= 83-87873-07-1}}

#* {{Cytuj książkę |nazwisko=Strojny |imię=Władysław |tytuł=Pieniny |miejsce= Warszawa |data= 1987}}