Średniowiecze: Różnice pomiędzy wersjami

Najczęściej podawaną datą początku średniowiecza jest rok 476<ref>"„[http://dictionary.reference.com/browse/Middle%20Ages Middle Ages]"” Dictionary.com</ref>. Data ta została użyta po raz pierwszy przez Bruniego{{odn|Bruni|2001|s=xvii}}. Był to rok detronizacji ostatniego cesarza zachodniorzymskiego [[Romulus Augustulus|Romulusa Augustulusa]]{{odn|Wickham|s=86}}. Dla Europy jako całości za datę końcową średniowiecza jest często uważany rok 1500<ref>patrz np. tytuły: Watts „Making of Polities Europe 1300–1500”; Epstein „Economic History of Later Medieval Europe 1000–1500”</ref>, ale nie ma powszechnie uznawanej daty końca tej epoki. W zależności od kontekstu za koniec średniowiecza uznawane są takie wydarzenia jak pierwsza wyprawa [[Krzysztof Kolumb|Krzysztofa Kolumba]] do [[Odkrycie Ameryki|Ameryki]] (1492), [[Upadek Konstantynopola|zdobycie Konstantynopola przez Turków]] (1453) lub początek [[Reformacja|reformacji]] (1517){{odn|Davies|s=291–293}}. Angielscy historycy za koniec średniowiecza często uznają [[Bitwa pod Bosworth|bitwę pod Bosworth]] (1485)<ref>patrz tytuł: Saul „Companion to Medieval England 1066–1485”</ref>. Dla Hiszpanii powszechnie stosowane daty to śmierć króla [[Ferdynand Aragoński|Ferdynanda II Aragońskiego]] (1516), śmierć królowej [[Izabela I KastylijskaKatolicka|Izabeli I Kastylijskiej]] (1504) lub [[zdobycie Grenady]] (1492), kończące okres [[Rekonkwista|rekonkwisty]]{{odn|Kamen|2005|s=29}}.

Chrześcijaństwo było głównym czynnikiem łączącym obie części Europy, lecz podbój północnej Afryki przez Arabów utrudnił połączenia morskie między Europą Wschodnią a Europą Zachodnią. Kościół w cesarstwie bizantyńskim i Kościół na zachodzie Europy coraz bardziej różniły się od siebie pod względem języka, praktyk religijnych i liturgii. Kościół w cesarstwie bizantyńskim używał [[Język grecki|greki]] zamiast używanej na zachodzie [[Łacina|łaciny]]. Pojawiły się różnice w kwestiach teologicznych i politycznych. Już od połowy VIII wieku różnice w takich kwestiach jak [[Ikonoklazm|kult obrazów]], [[celibat]] i [[Cezaropapizm|zwierzchnictwo władzy świeckiej nad Kościołem]] pogłębiły się do tego stopnia, że różnice religijno-kulturowe były większe niż podobieństwa{{odn|Collins|1999|s=218–233}}. Ostateczny rozłam nastąpił formalnie w 1054, kiedy [[papież]] i [[patriarcha Konstantynopola]] starli się w kwestii zwierzchnictwa papieża nad Kościołem i wzajemnie się [[Ekskomunika|ekskomunikowali]]. Doprowadziło to do podziału [[Chrześcijaństwo|chrześcijaństwa]] na dwa odłamy —– zachodni [[Katolicyzm|Kościół katolicki]] i [[Cerkiew prawosławna|Kościół prawosławny]] ([[Kościoły wschodnie]]){{odn|Davies|1996|s=328–332}}.

[[Plik:Cleric-Knight-Workman.jpg|thumb|Średniowieczny, francuski [[Iluminacja książki|iluminowany]] [[rękopis|manuskrypt]] przedstawiający trzy średniowieczne [[Stan (zbiorowość społeczna)|stany społeczne]]: tych, którzy się modlą —– [[duchowieństwo]], tych, którzy walczą —– [[rycerstwo]] i tych, którzy pracują —– [[Chłopi|chłopstwo]]{{odn|Whitton|1998|s=134}}. Relacje między tymi stanami regulowały [[Ustrój lenny|stosunki lenne]] i [[poddaństwo]]{{odn|Gainty|Ward|2009|s=352}} (''Li Livres dou Sante'', XIII wiek)]]

W północnych i środkowych Włoszech oraz we [[Flandria (region)|Flandrii]] rozwój samorządnych miast pobudzał wzrost gospodarczy i stwarzał warunki do powstania nowych rodzajów stowarzyszeń handlowych. Miasta handlowe pobrzeża Bałtyku i Morza Północnego zawarły porozumienie znane jako [[Hanza|Liga Hanzeatycka]], natomiast włoskie republiki morskie takie jak [[Republika Wenecka|Wenecja]], [[Republika Genui|Genua]] i [[Republika Pizy|Piza]] rozszerzyły swoje kontakty handlowe na obszar całego Morza Śródziemnego. Te dwie grupy miast —– niemiecka i włoska —– miały odmienne podejście do zasad prowadzenia handlu. Większość niemieckich miast współpracowała w ramach Hanzy, w przeciwieństwie do miast włoskich, które prowadziły między sobą bratobójcze walki{{odn|Epstein|2009|s=81}}. W tym okresie powstały i rozwinęły się wielkie [[jarmark]]i [[Jarmarki szampańskie|w północnej Francji]], pozwalające włoskim i niemieckim kupcom na handel między sobą i z miejscowymi kupcami{{odn|Epstein|2009|s=82–83}}. Pod koniec XIII wieku powstały nowe morskie i lądowe szlaki handlowe łączące Europę z [[Daleki Wschód|Dalekim Wschodem]], opisane przez jednego z kupców, [[Marco Polo]] (zm. 1324), w jego wspomnieniach z podróży ''Opisanie świata''{{odn|Barber|1992|s=60–67}}. Oprócz nowych możliwości handlowych rozwój techniki i metod uprawy roli umożliwił wzrost plonów, który z kolei pozwolił na rozszerzenie wymiany handlowej{{odn|Backman|2003|s=160}}. Rozwijający się handel spowodował rozwój gospodarki pieniężnej i w Europie ponownie zaczęły być bite złote monety, najpierw we Włoszech, a później we Francji i w pozostałych krajach. Pojawiły się nowe rodzaje umów handlowych, pozwalające na dzielenie ryzyka między kupców. Nastąpił rozwój [[Rachunkowość|rachunkowości]], częściowo dzięki użyciu [[Reguła podwójnego zapisu|zasady ewidencjonowania operacji gospodarczych na dwóch różnych kontach, po dwóch różnych stronach]]; pojawiły się także [[Akredytywa|listy kredytowe]], umożliwiając łatwe przekazywanie pieniędzy{{odn|Barber|1992|s=74–76}}.

Studiowano zarówno prawo świeckie, jak i [[prawo kanoniczne]]. Rozwój prawa nastąpił po odkryciu w XI wieku ''[[Corpus Iuris Civilis]]'' i związanymi z nim badaniami nad [[prawo rzymskie|prawem rzymskim]]. Już w 1100 prawo rzymskie było wykładane na [[Uniwersytet Boloński|Uniwersytecie Bolońskim]]. Prawo rzymskie stopniowo przenikało też lokalne systemy prawne, wpływając na ich ujednolicanie i spisywanie. Szczególnie silnie zjawisko to wystąpiło w Niemczech, gdzie w XV w. nastąpiła pełna [[historia prawa niemieckiego#Recepcja prawa rzymskiego|recepcja prawa rzymskiego]]. Studiowano także prawo kanoniczne i około 1140 mnich [[Gracjan (prawnik)|Gracjan]], prawnik i wykładowca z Bolonii, opracował zbiór prawa kanonicznego —– ''[[Dekret Gracjana|Decretum Gratiani]]''{{odn|Backman|2003|s=237–241}}.

W XIII wieku zostały zatwierdzone przez papiestwo [[Zakon żebrzący|zakony żebracze]] —– [[Zakony i zgromadzenia franciszkańskie|franciszkanie]] i [[dominikanie]] —– których członkowie ślubowali ubóstwo i utrzymywali się z jałmużny{{odn|Barber|1992|s=155–167}}. Ugrupowania religijne takie jak [[waldensi]] również odwoływały się ewangelicznych ideałów ubóstwa, lecz zostali oni przez papiestwo uznani za [[herezja|heretyków]]. Inny ruch religijny odwołujący się do zasad ewangelicznego ubóstwa, uznany za heretycki, tworzyli [[katarzy]]. W 1209 papież Innocenty III ogłosił [[Wojny albigeńskie|krucjatę przeciwko katarom]]. W wyniku krucjaty oraz działań [[Inkwizycja|średniowiecznej inkwizycji]] ruch katarów został zlikwidowany{{odn|Barber|1992|s=185–192}}.

[[Plik:Joan of Arc miniature graded.jpg|thumb|[[Joanna d’Arc|Joanna d'Arcd’Arc]], miniatura z XV wieku]]

Chociaż [[Paleologowie|dynastia Paleologów]] [[Zdobycie Konstantynopola (1261)|w 1261 przejęła Konstantynopol]] z rąk [[Cesarstwo Łacińskie|krzyżowców]], nigdy nie zdołała ona odzyskać większości byłych ziem Cesarstwa Bizantyńskiego. Zazwyczaj kontrolowała ona tylko małą część Półwyspu Bałkańskiego w pobliżu Konstantynopola, samo miasto i niektóre tereny na wybrzeżu [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] i [[Morze Egejskie|Morza Egejskiego]]. Dawne ziemie bizantyńskie na Bałkanach zostały podzielone między [[Serbia Nemaniczów|Serbię]], [[Drugie państwo bułgarskie|Bułgarię]] i [[Republika Wenecka|Republikę Wenecką]]. Cesarstwu Bizantyńskiemu zagrażało nowe państwo tureckie pod wodzą [[Osmanowie|Osmanów]], którzy osiedlili się w [[Anatolia|Anatolii]] w XIII wieku i w XIV wieku stale zdobywali nowe tereny. [[Imperium Osmańskie|Imperium osmańskie]] rozpoczęło ekspansję w Europie i zdobyło dominującą pozycję na Bałkanach po [[Bitwa na Kosowym Polu (1389)|bitwie na Kosowym Polu]] w 1389. W odpowiedzi na zagrożenie tureckie została zorganizowana krucjata; w 1396 siły chrześcijańskie, które zaatakowały Bałkany, zostały pokonane przez Turków w [[Bitwa pod Nikopolis (1396)|bitwie pod Nikopolis]]{{odn|Davies|1996|s=385–389}}. [[Upadek Konstantynopola|Konstantynopol został zdobyty]] przez Turków w 1453{{odn|Davies|1996|s=446}}.

Poza schizmą Kościołem katolickim wstrząsały spory teologiczne. Niektóre z poglądów prezentowanych w tych sporach zostały przez Kościół uznane za herezje. [[John Wycliffe]] (zm. 1384), angielski teolog, został potępiony jako heretyk w 1415 za nauczanie, że ludzie świeccy powinni mieć dostęp do tekstu [[Biblia|Biblii]] poprzez przekłady na języki narodowe, jak również za odmienne od nauczania Kościoła poglądy na temat [[Eucharystia (sakrament)|Eucharystii]]{{odn|Thomson|1998|s=197–199}}. Nauczanie Wycliffe'aWycliffe’a wpłynęło na dwa główne ruchy heretyckie późnego średniowiecza – [[Lollardzi|ruch lollardów]] w Anglii i [[husytyzm]] w Czechach{{odn|Thomson|1998|s=218}}. [[Jan Hus]] został spalony na stosie jako heretyk w 1415, po potępieniu jego nauk przez sobór w Konstancji. Zapoczątkowany jego działalnością ruch husycki przetrwał poza okres średniowiecza, pomimo organizowanych przeciwko niemu [[Wojny husyckie|krucjat]]{{odn|Thomson|1998|s=213–217}}. W 1416 los Husa podzielił [[Hieronim z Pragi]]{{odn|Holmes|1992|s=365}}. Oskarżenia o herezję były stosowane również w innych przypadkach, jak np. przeciwko zakonowi rycerskiemu [[Templariusze|templariuszy]], co spowodowało jego rozwiązanie w 1312 i podział jego majątku pomiędzy króla Francji [[Filip IV Piękny|Filipa IV Pięknego]] (1285–1314) i zakon rycerski [[Zakon Maltański|joannitów]]{{odn|Loyn|1989|s=201–202}}.

Obszerne wnętrza gotyckich kościołów pozwalały na umieszczenie w ich wnętrzu większej ilości rzeźb, zdobiących grobowce i ambony (np. ambona autostwa [[Giovanni Pisano|Giovanniego Pisano]] w kościele San Andrea w [[Pistoia|Pistoi]]). Często powstawały malowane lub rzeźbione [[Nastawa ołtarzowa|dekoracje ołtarzy]], szczególnie w kościołach mających wiele kaplic (np. [[Ołtarz Trzech Króli]] w Kolonii i [[Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie|Ołtarz mariacki]] w Krakowie). [[Prymitywiści niderlandzcy|Malarze niderlandzcy]] tacy jak [[Jan van Eyck]] (zm. 1441) i [[Rogier van der Weyden]] (zm. 1464) rywalizowali z włoskimi, podobnie jak północnoeuropejscy twórcy manuskryptów. W XV wieku świeckie elity zaczęły na szeroką skalę gromadzić tego typu dzieła, jak również zamawiać nowe książki o tematyce świeckiej. Drukowane od około 1450 książki szybko stały się popularne, chociaż nadal były drogie. Do roku 1500 włącznie było około 30 tysięcy wydań różnego rodzaju [[inkunabuł]]ów (jak nazywane są książki wydane drukiem do tego roku)<ref name=BL>Staff "„[http://www.bl.uk/catalogues/istc/index.html Incunabula Short Title Catalogue]"” ''British Library''</ref>, podczas gdy iluminowane manuskrypty ze względu na pracochłonność wykonania i związaną z tym cenę były wydawane w niewielkiej liczbie egzemplarzy. W północnej Europie od połowy XV wieku proste [[drzeworyt]]y, niemal zawsze o tematyce religijnej, były dostępne cenowo nawet dla chłopów. Książki zawierające wiele ilustracji wyższej jakości (dla których [[Matryca grawerowana|matryce]] zostały wykonane techniką [[Grawerstwo|grawerską]]) były przeznaczone dla zamożniejszych klientów{{odn|Griffiths|1996|s=17–18; 39–46}}.

Średniowiecze jest często karykaturalnie przedstawiane jako „czas ignorancji i przesądów”, w którym stawiano „nauczanie Kościoła ponad osobistym doświadczeniem i racjonalnym działaniem”{{odn|Lindberg|2003|s=8}}. Jest to dziedzictwo zarówno [[renesans]]u, jak i epoki [[Oświecenie (epoka)|oświecenia]], kiedy uczeni przeciwstawiali kulturę i wiedzę swoich czasów ze średniowieczną, ze szkodą dla średniowiecza. Uczeni epoki renesansu uważali średniowiecze za okres upadku kultury i cywilizacji klasycznej; uczeni epoki oświecenia głosili prymat rozumu nad wiarą i z tego powodu uważali średniowiecze za okres ciemnoty i zabobonu{{odn|Davies|1996|s=291–293}}. Podejście takie może prowadzić do ideologizowania zagadnienia i przekłamań w obydwie strony, na czym cierpi rzetelność badań historycznych<ref name=lindberg>Lindberg David C., ''The Medieval Church Encounters the Classical Tradition: Saint Augustine, Roger Bacon, and the Handmaiden Metaphor'', w: ''When Science and Christianity Meet'', University Of Chicago Press, 2008</ref>. Wśród historyków tworzących w XX i XXI wieku pogląd o ciemnocie średniowiecza jest uważany za częściowo lub całkowicie fałszywy i przestarzały<ref name=lindberg/><ref>Grant Edward, ''The Foundations of Modern Science in the Middle Ages: Their Religious, Institutional and Intellectual Contexts'', Cambridge University Press, 1996</ref><ref>Maier Anneliese, ''On the Threshold of Exact Science: Selected Writings of Anneliese Maier on Late Medieval Natural Philosophy'', edycja Sargent Steven D., University of Pennsylvania Press, 1982</ref><ref>Fontaine Jacques, ''Education and Learning'', w: Fouracre Paul, ''The New Cambridge Medieval History: Volume 1, c.500-c.700'', Cambridge University Press, 2006</ref><ref>Riché Pierre, ''Education et culture dans l'Occident barbare : VIe-VIIIe siècle'', Seuil, 1995</ref><ref name=roman>Michałowski Roman, ''Historia powszechna. Średniowiecze'', Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009</ref><ref name=ossolineum>Mączak Antoni, ''Historia Europy'', Ossolineum, 2010</ref><ref name=crombie>Crombie A. C., ''The History of Science from Augustine to Galileo'', Dover Publications, 1996</ref><ref>Ronan Colin, ''The Cambridge Illustrated History of the World's Science'', Cambridge University Press, 1983</ref><ref>Hannam James, ''God's Philosophers: How the Medieval World Laid the Foundations of Modern Science'', Icon Books Ltd, 2010</ref><ref>Shank Micheal H., ''The Scientific Enterprise in Antiquity and Middle Ages'', University of Chicago Press, 1996</ref><ref>Dales Richard C., ''The Scientific Achievement of the Middle Ages'', University of Pennsylvania Press, 1973</ref>. Okresy regresu miały miejsce, ale ich przyczyny są dalece bardziej skomplikowane niż rzekoma dzikość, ignorancja czy zabobonność. Poza tym występowały także okresy rozwoju, a bez niektórych z nich nie doszłoby potem do zmian i nowych odkryć w następnych epokach.

* {{Cytuj książkę | odn = tak | nazwisko = Collins | imię = Roger | tytuł = Early Medieval Europe: 300–1000 | wydanie = 2 | wydawca = St. Martin'sMartin’s Press | miejsce = New York | rok = 1999 | isbn = 0-312-21886-9}}

* {{Cytuj książkę | odn = tak | nazwisko = Gainty | imię = Denis | nazwisko2 = Ward | imię2 = Walter D. | tytuł = Sources of World Societies: Volume 2: Since 1500 | wydawca = Bedford/St. Martin'sMartin’s | miejsce = Boston, MA | rok = 2009 | isbn = 0-312-68858-X}}