|
'''Polskie słowniki''' – wszystkie rodzaje [[Słownik|słowników]] i [[Leksykon|leksykonów]]: językowych, biograficznych, geograficznych, technicznych itp., które zostały spisane w [[Język polski|języku polskim]] w formie [[Rękopis|rękopiśmiennej]] lub wydane w formie [[książka|książkowej]].
== OkresRodzaje staropolskislowników ==
[[Plik:Vocabularis breviloquus BUAM.JPG|thumb|240px|''[[Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z Bydgoszczy|Vocabularis breviloquus]]'' [[Johannes Reuchlin|Johannesa Reuchlina]] z roku 1532 z adnotacjami [[Bartłomiej z Bydgoszczy|Bartłomieja z Bydgoszczy]] ze zbiorów [[Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu|Biblioteki UAM]].]]
{{Osobny artykuł|Wokabularz trydencki}}
Pierwszymi słownikami jakie pojawiły się na terenie Polski były słowniki językowe. Średniowieczni skrybowie przepisując łacińskie teksty dopisywali przy niektórych wyrazach polskie znaczenia. Zachowało się sporo XV-wiecznych słowników tego typu jak [[Słownik łacińsko-polski (1437)]] czy [[Słownik łacińsko-polski Piotra z Uścia]] z 1450. Najstarszy słownik łacińsko-polski znany jako [[Wokabularz trydencki]] powstał ok. roku 1424 ([[Język włoski|wł.]]) ''Il piú antico dizionario latino-polacco'') i sporządzony został w [[skryptorium]] [[Aleksander mazowiecki|Aleksandra]] syna księcia mazowieckiego [[Siemowit IV|Ziemowita IV]]{{odn|Wydra|1984|s=202-203}}<ref>[[Stanisław Urbańczyk]], ''Wokabularz trydencki'' w: [http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent?id=57029 Język Polski. 1962, nr 1 (styczeń/luty)] s. 15 - 29</ref> zawiera ok. 500 wyrazów łacińskich, przy których odnotowano polskie odpowiedniki. Zachowały się również słowniki dla początkujących, tzw. [[mamotrept]]y, podające polskie odpowiedniki wybranych łacińskich wyrazów, ułatwiające czytanie i rozumienie Pisma Św. Są one jednak przepełnione błędami, a w dodatku objaśniają całkiem pospolite wyrazy.
Pierwszy obszerny słownik przyrodniczy w języku polskim, który katalogował nazwy roślin, zwierząt oraz minerałów ukończył w 1472 roku polski lekarz oraz przyrodnik [[Jan Stanko]]. W swoim dziele ''„Antibolomenum”'' zawarł 20 000 terminów łacińskich opatrzonych przez 2000 odpowiedników polskich oraz 800 niemieckich{{odn|Wydra|1984|s=208-209}}.
== Okres średniopolski ==
Dość szybko po rozpowszechnieniu [[historia druku|ruchomej czcionki]] zaczęto słowniki drukować. W Polsce pierwszy wydrukowany słownik, opracowany przez Jana Murmeliusza ukazał się w [[1526]]<ref>
[http://www.leksykografia.uw.edu.pl/slowniki/42/dictionarius-ioannis-murmellii-variarum-rerum-krakow-1526 ''Dictionarius Ioannis Murmellii variarum rerum''] Kraków 1526</ref>, drugi – ''[[Słownik łacińsko-niemiecko-polski Franciszka Mymera|Dictionarius trium linguarum…]]'' Franciszka Mymera w [[1528]]<ref>[http://www.leksykografia.uw.edu.pl/slowniki/41/dictionarius-trium-linguarum-krakow-1528 ''Dictionarius trium linguarum''] Kraków 1528</ref>. W [[1532]] ukazał się słownik łacińsko-włosko-polsko-niemiecki, przedrukowany w [[1566]]. Słowniki polskie nie były dziełami oryginalnymi. Wzory powstały za granicą, a polski druk dodawał jedynie polskie odpowiedniki. W 1532 słownik łacińsko-polski zawierający 4272 słów polskich opracował [[Bartłomiej z Bydgoszczy]]{{odn|Klemensiewicz|1985|s=t.II 353}}. Rozszerzoną [[Słownik łacińsko-polski Bartłomieja z Bydgoszczy|wersję słownika liczącą 10 000 polskich wyrażeń]] spisał w 1544 roku na marginesach dzieła ''Vocabularius breviloquus'' [[Johannes Reuchlin|Jana Reuchlina]]{{odn|Wydra|1984|s=209-212}}.
Dopiero w drugiej połowie wieku w [[1564]] ukazał się w Królewcu pierwszy wielki słownik łacińsko-polski [[Jan Mączyński|Jana Mączyńskiego]] ''Lexicon latino-polonicum''. Autor oparł się na najlepszych ówczesnych wzorach słownikowych: jako pierwszy zastosował nowoczesny układ alfabetyczny. Materiał wyrazowy łaciński zaczerpnął głównie ze słownika łacińsko-niemieckiego Piotra Dazypodiusza, a odpowiedniki polskie – z własnego zasobu wyrazowego, pomnożonego przez lekturę dzieł ówczesnych pisarzy. Słownik Mączyńskiego liczy 20 tys. haseł polskich. W trosce o bogactwo słownikowe nie gardził autor wyrazami potocznymi i regionalnymi, głównie z województwa sieradzkiego, skąd pochodził. Często poprzedzał je specjalnymi określeniami „jako mówią”, „jako zową”, „jako niektórzy mówią”, „niektórzy zową”, „też zową” itp., które pełnią funkcję kwalifikatorów, wskazując na ograniczenia terytorialne lub stylistyczne użycia opatrzonych nimi wyrazów. Mączyński zanotował wiele zapożyczeń łacińskich, czeskich i niemieckich, choć, zwłaszcza przy germanizmach, często zaznaczał ich obce pochodzenie, a nieraz nawet proponował na ich miejsce utworzone przez siebie [[neologizm]]y polskie.
W XVI wieku wielką popularnością w całej Europie cieszyły się słowniki wielojęzyczne. Najsłynniejszym z nich był łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych wydaniach o liczne języki narodowe. Od [[1574]] w bazylejskich i lyońskich wydaniach wersji dziewięcio-, dziesięcio- i jedenastotysięcznej znalazł się i język polski (obok łaciny, greki, hebrajskiego, francuskiego, włoskiego, niemieckiego, niderlandzkiego, hiszpańskiego, węgierskiego i angielskiego). Autor działu polskiego nie jest znany. Obfity materiał polski słownika Calepina (ponad 12 tys. haseł) zawiera wiele wyrazów potocznych, regionalizmów i wulgaryzmów.
Do dużych słowników należy łacińsko-polsko-niemiecki słownik Mikołaja Volckmara ([[Gdańsk]], [[1596]])<ref>[http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/doccontent?id=9501 ''Dictionarium Trium Linguarum Latine, Germanice Et Polonice''] Gdańsk 1605</ref>. Słowniki (a jeszcze częściej słowniczki, dołączane do gramatyki i rozmówek) polsko-niemieckie i niemiecko-polskie ukazywały się w [[XVII wiek|XVII]] i [[XVIII wiek|XVIII]] wieku przede wszystkim w obszarach mieszanych, dwujęzycznych, a więc głównie na Pomorzu i Śląsku. Jednym z większych był wydany w początku [[XVIII wiek|XVIII]] wieku w [[Brzeg (miasto)|Brzegu]] polsko-niemiecki słownik Antoniego Fabera ''Celarius polski, oder Wortheilhaftting eingerichtetes polnisch und deutsches Worterbuch''.
Największym słownikiem [[XVII wiek|XVII]] wieku jest dzieło jezuity [[Grzegorz Knapski|Grzegorza Knapiusza]] ''Thesaurus polono-latino-graecus''. Jest to pierwszy wielki słownik, który podaje na pierwszym miejscu ułożone w kolejności alfabetycznej wyrazy polskie, a dopiero potem ich odpowiedniki łacińskie i greckie. Knapiusz bardzo starannie dobierał hasła wyrazowe, zwracając uwagę na czystość i rodzimość słownictwa, na jego przynależność do ogólnopolskiego języka literackiego, wreszcie na przyzwoitość. Jego słownik liczy ok. 50 tys. haseł. Autor oparł się w większym stopniu niż jego poprzednicy na źródłach literackich. Uwzględnił i cytował w słowniku takich autorów jak: [[Jan Kochanowski]], [[Łukasz Górnicki]], [[Jakub Wujek]] czy [[Piotr Skarga]]. Knapiusz wykorzystał liczne dzieła naukowe, czerpiąc z nich stosowną terminologię, toteż zyskał sobie popularność i uznanie jako skarbiec zawierający całość słownictwa literackiego{{odn|Iłowiecki|1981|s=91}}.
Z Knapiusza przejął materiał językowy autor polskiego działu jezuickiej przeróbki słownika Dazypodiusza, która ukazała się w [[1642]] w Gdańsku jako słownik łacińsko-niemiecko-polski ''Dasypodius catholicus''. W [[1643]] wyszło w Krakowie drugie, poprawione i uzupełnione, wydanie ''Thesaurusa'' Knapiusza.
Dwa wielkie słowniki pojawiły się w ostatnich latach doby średniopolskiej. Pierwszy z nich powstał w środowisku [[Pijarzy|pijarskim]]. Reformowane właśnie kolegia pijarskie wprowadzały do programu naukę języka francuskiego. Uczony pijar Franciszek Kola dodał dział polski do francusko-łacińskiego słownika księdza Piotra Daneta. Powstał w ten sposób obszerny (ok. 50 tys. haseł) słownik trójjęzyczny, który wyszedł w dwóch tomach (w latach [[1743]] i [[1745]] w Warszawie) jako ''Nowy wielki dykcyjonarz J Mci X. Daneta opata francuski, łaciński i polski''<ref>
Ryszard Mączyński, [http://hm.kasaty.pl/wp-content/uploads/2013/08/artykul11.pdf ''Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł)'']</ref>.
Autorem drugiego słownika był warszawianin Michał Abraham Trotz, długoletni lektor języka polskiego na [[Uniwersytet w Lipsku|uniwersytecie lipskim]]. Wyszedł on także w dwóch tomach (w latach [[1744]] i [[1747]]) jako słownik francusko-niemiecko-polski: ''Nouveau dictionnaire Francis, allemand et polonais''. Dopiero w [[1764]] wyszedł trzeci tom pod tytułem ''Nowy dykcyjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski''. Trotz wprowadził wiele nowości. Do najważniejszych trzeba zaliczyć numerowanie znaczeń (od najważniejszego do rzadkich i drugorzędnych) w obrębie artykułu hasłowego oraz zastosowanie nowoczesnych w kształcie kwalifikatorów – wykorzystał bowiem obszerny zestaw źródeł literackich i naukowych. Liczba haseł wynosi około 45 500<ref>[http://www.leksykografia.uw.edu.pl/slowniki/38/nowy-dykcjonarz-to-jest-mownik-polsko-niemiecko-francuski-lipsk-1764 ''Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, Lipsk, 1764'']</ref>.
== Okres nowopolski i współczesność ==
=== Słownik Lindego ===
{{Osobny artykuł|Słownik języka polskiego (Samuel Bogumił Linde)}}
[[Oświecenie (epoka)|Oświecenie]] wśród naczelnych postulatów ówczesnej polityki językowej umieściło opracowanie słownika narodowego i gramatyki ojczystego języka. Gramatyka powstała pod piórem [[Onufry Kopczyński|Onufrego Kopczyńskiego]], słownik natomiast w niepodległej Rzeczypospolitej nie doczekał się urzeczywistnienia. Dopiero na początku [[XIX wiek|XIX]] wieku, w latach [[1807]]-[[1814]], ukazało się w Warszawie sześciotomowe dzieło. Jego autorem był cudzoziemiec z pochodzenia, [[Samuel Linde|Samuel Bogumił Linde]]. Słownik Lindego stanowi największy przełom w całych dziejach naszej [[leksykografia|leksykografii]]. Jest pierwszym słownikiem opartym niemal wyłącznie na materiale wyrazowym drukowanych tekstów literackich, publicystycznych, naukowych itp. Zestaw źródeł słownika obejmuje około 800 druków – od połowy [[XVI wiek|XVI]] do początków [[XIX wiek|XIX]] wieku, jest to więc pierwszy polski słownik historyczny. Równocześnie obrazuje stan polszczyzny początku [[XIX wiek|XIX]] wieku w zakresie słownictwa. Materiał wyrazowy druków uzupełnił autor przykładami zaczerpniętymi ze współczesnego sobie języka mówionego. Układ słownika jest alfabetyczno-gniazdowy: w jednym obszernym artykule hasłowym gromadzi Linde obok wyrazu podstawowego wszystkie wyrazy odeń pochodzące, jeśli nie przeciwstawia się temu porządek alfabetyczny. Na opracowanie wyrazu hasłowego składa się niezbędna informacja gramatyczna, liczne odpowiedniki obce wyrazu hasłowego, objaśnienie znaczenia wyrazu hasłowego oraz liczne przykłady jego użycia wypisane z przejrzanych druków. Każdy cytat opatrzony jest w słowniku skrótem nazwiska autora, tytułu dzieła i numerem strony. W czasach Lindego było to przedsięwzięcie rewolucyjne. Słownik Lindego liczy ok. 60 tys. haseł. Wydrukowany w zbyt małej liczbie egzemplarzy, szybko stał się niedostępny na rynku księgarskim. W latach [[1856]]-[[1860]] we [[Lwów|Lwowie]] ukazało się drugie wydanie staraniem [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Zakładu Narodowego im. Ossolińskich]].
=== Słownik wileński ===
W [[1861]] w [[Wilno|Wilnie]] ukazał się podręczny słownik języka polskiego, dzieło zbiorowe grupy uczonych i literatów wileńskich: Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza Szyszki, Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czepielińskiego i [[Wincenty Korotyński|Wincentego Korotyńskiego]]. Za podstawę przyjęli oni zasób haseł słownika Lindego. Ponieważ jednak w ciągu półwiecza, jakie upłynęło od jego wydania, język polski wzbogacił się o wiele nowych wyrazów, autorzy Słownika wileńskiego uwzględnili także ważniejsze słowniki, jakie ukazały się po Lindem, a przede wszystkim przejrzeli wiele utworów literackich i dzieł naukowych, by z nich wydobyć całe słownictwo nieznane jeszcze Lindemu. Szczególną uwagę przywiązywali do słownictwa potocznego i ludowego. Słownik wileński dobrze obrazuje stan polszczyzny z zakresie słownictwa w początkach drugiej połowy XIX wieku. Szczególnie bogato są w nim reprezentowane nowe [[zapożyczenia językowe|zapożyczenia]], wyrazy potoczne, [[regionalizm (językoznawstwo)|regionalizmy]] (zwane przez autorów prowincjonalizmami), zwłaszcza najlepiej znane autorom regionalizmy kresowe oraz [[język naukowy|terminologia naukowa]], techniczna i zawodowa. Jako słownik podręczny pomija on ścisłą dokumentację filologiczną użycia wyrazu. Autorzy poprzestali na zilustrowaniu użycia wyrazu za pomocą typowych utartych wyrażeń i zwrotów, w których pojawia się on w tekstach i wypowiedziach. Jedynie część wyrazów opatrzona jest przykładami z dzieł drukowanych, literackich czy naukowych. Autorzy operują tymi przykładami bez podania źródła, skąd zostały zaczerpnięte. Wartość naukowa słownika polega na jego wiarygodności i na bogactwie zarejestrowanego w nim słownictwa (ok 110 tys. haseł). Autorzy znacznie rozbudowali system kwalifikatorów i nadali im nowoczesny kształt formalny<ref>[http://www.leksykografia.uw.edu.pl/slowniki/36/slownik-jezyka-polskiego-wilno-1861 ''Słownik języka polskiego''] Wilno 1861</ref>.
Pomysł stworzenia nowego, wielkiego słownika naukowego zrodził się pod koniec [[XIX wiek|XIX]] wieku. Inicjatorem przedsięwzięcia był [[etnografia|etnograf]], [[socjologia|socjolog]] i [[językoznawstwo|językoznawca]] [[Jan Aleksander Karłowicz|Jan Karłowicz]]. Wraz z [[Adam Kryński|Adamem Antonim Kryńskim]], językoznawcą warszawskim, i [[Władysław Niedźwiedzki|Władysławem Niedźwiedzkim]], utworzył on komitet redakcyjny, który ostatecznie doprowadził do wydania pierwszego tomu nowego ''Słownika języka polskiego'' (znanego od miejsca druku ''Słownikiem warszawskim'') w roku [[1900]]. Do roku 1915 wyszło sześć tomów słownika, siódmy w [[1919]], a ostatni ósmy dopiero w [[1927]].
=== Słownik warszawski ===
''Słownik warszawski'' jest jedynym w dziejach naszej leksykografii dziełem typu ''thesaurus'' ([[Język grecki|gr.]] 'skarbiec'), czyli słownikiem rejestrującym całe słownictwo języka narodowego{{odn|Żmigrodzki|2003|s=143}}. Autorzy wyzyskali zasób wyrazowy Lindego i ''Słownika wileńskiego'', a ponadto rozszerzyli zakres chronologiczny gromadzonego materiału w obu kierunkach: na zabytki językowe średniowiecza i pierwszej połowy [[XVI wiek|XVI]] wieku (nieuwzględnione przez Lindego) oraz na piśmiennictwo dziewiętnastowieczne, zwłaszcza nowsze, aż po okres [[Literatura polska – Młoda Polska|Młodej Polski]] (w ostatnich tomach spotyka się wyrazy i przykłady z pierwszych dziesięcioleci [[XX wiek|XX]] wieku). Oprócz słownictwa języka literackiego rejestrowali także – oczywiście ze stosownymi kwalifikatorami – [[gwara|wyrazy gwarowe]], [[żargon]]owe itp. Ponadto wprowadzili do słownika wiele wyrazów wprawdzie możliwych, ale faktycznie nigdzie nie zaświadczonych, niektóre [[zdrobnienie|zdrobnienia]], [[zgrubienie|zgrubienia]], czasowniki przedrostkowe itp.). Zgromadzili w ten sposób imponującą liczbę ok. 270 tys. haseł.
''Słownik warszawski'' jest ostatnim wielkim słownikiem doby nowopolskiej w zakresie słowników ogólnych języka polskiego. Są jeszcze dwa słowniki podręczne. Pierwszy z nich to wydany w [[1916]] roku ''Słownik ilustrowany języka polskiego'' Michała Arcta, zupełnie pozbawiony przytoczeń, liczący około 70 tys. haseł (nowością były tu liczne ilustracje objaśniające niektóre hasła). Drugi to ''Nowy słownik języka polskiego'' pod redakcją [[Tadeusz Lehr-Spławiński|Tadeusza Lehra-Spławińskiego]], który zaczął ukazywać się w roku [[1938]] (w momencie wybuchu [[II wojna światowa|II wojny światowej]] prace nad słownikiem zostały zawieszone – w druku zdążyły ukazać się hasła jedynie do litery N).
=== Słownik Doroszewskiego ===
{{Osobny artykuł|Słownik języka polskiego (Witold Doroszewski)}}
Dopiero ok. 1950 r. pod kierunkiem [[Witold Doroszewski|Witolda Doroszewskiego]] podjęto zamiar stworzenia współczesnego słownika języka polskiego, obejmującego swym zakresem wiek [[XX wiek|XX]], [[XIX wiek|XIX]], a nawet wyrazy z II połowy [[XVIII wiek|XVIII]] wieku. Objął on w sumie 110 000 słów, podzielonych na 10 tomów, 1 tom dodatków (Suplement).
== Inne słowniki ==
{{Osobny artykuł|Inny słownik języka polskiego}}
Wydawano i wydaje się również słowniki badające wyrazy dawnych czasów (np. ''Słownik staropolski'' obejmujący wyrazy zapisane przed rokiem 1500), gwarowe (''Słownik gwar polskich''), grup zawodowych, morskie, poprawnej polszczyzny i in.
|
