Czeka: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m Wycofano edycje użytkownika 83.4.168.158 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Halibutt. |
m -ciekawostkihistoryczne |
||
Linia 25:
'''Czeka, CzK, WCzK''' ([[Język rosyjski|ros.]]: ''Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией и саботажем при СНК РСФСР'', ''ЧК'', ''ВЧК'') – [[Skrótowiec|akronim]] nazwy [[Policja polityczna|policji politycznej]] w [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji Sowieckiej]] w latach 1917–1922.
Początkowo nosiła pełną nazwę ''Wsierossijskaja czriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej i sabotażom'' ('''Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem'''), od sierpnia 1918 roku ''Wsierossijskaja czriezwyczajnaja komissija po bor'bie s kontrriewolucyjej, spiekulacyjej i priestupleniami po dołżnosti'' (Всероссийская чрезвычайная комиссия по борьбе с контрреволюцией, спекуляцией и преступлениям по должности; '''Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Nadużyciami Władzy'''), zwana potocznie '''Czeka''', lub ''Czeriezwyczajka''. Z owej nazwy wyszło potoczne określenie funkcjonariuszy, pracowników – ''czekiści'' (''czekista''); tak nazywani są po dzień dzisiejszy funkcjonariusze organów bezpieczeństwa państwowego i wywiadu [[KGB]] i [[Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej|FSB]].
== Powołanie WCzK i nadzór polityczny ==
Prapoczątkiem WCzK był powołany {{data|1917-10-25}} przez KC [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|SDPRR(b)]] [[Komitet Wojskowo-Rewolucyjny]] (''KW-R'') przy [[Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich|Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich]], którym kierowali [[Paweł Lazimir]] ([[Lewicowi
{{data|1917-11-03}} przy ''KW-R'' powołano pięcioosobową grupę (komitet 5) do walki z kontrrewolucją, która opracowała koncepcje utworzenia specjalnego organu o tym charakterze. W połowie grudnia 1917 roku Komitet 5 pod wpływem bolszewików uległ samorozwiązaniu, lecz koncepcja utworzenia organu bezpieczeństwa państwowego została przestudiowana i przyjęta<ref>Jako poprzednik CzK wymieniany jest "75 gabinet" (''75 комната'') w [[Instytut Smolny|Instytucie Smolnym]], jego szefem był [[Władimir Boncz-Brujewicz]].</ref>.
Linia 43:
Dzierżyński kierował tą instytucją aż do śmierci w 1926 roku. Oprócz centralnego organu WCzK, istniały terenowe komisje nadzwyczajne CzK.
[[Plik:Menzhinsky V 1921-2.jpg|thumb|300px|Kierownictwo WCzK (od lewej): [[Jēkabs Peterss]], [[Józef Unszlicht]], [[Abram
Kierowniczym organem Czeki było Kolegium Komisji zatwierdzone pod koniec lipca 1920 roku. W skład ów Komisji i wcześniej ścisłego kierownictwa Czeki wchodzili: Feliks Dzierżyński, Łotysze [[Jēkabs Peterss]] i [[Mārtiņš Lācis]], Polak [[Stanisław Messing]], Rosjanie [[Iwan Ksienofontow]] (1919-21 zastępca Dzierżyńskiego), [[Michaił Kiedrow]], [[Fiodor Fomin]] oraz [[Żydzi|Żyd]] polskiego pochodzenia [[Józef Unszlicht]], który w kwietniu 1921 roku objął stanowisko jednego z zastępców Feliksa Dzierżyńskiego, [[Warłaam Awanesow|Warłaam Awaniesow]], [[Wasilij Mancew]], [[Filipp Miedwied´|Filipp Miedwied]], [[Nikołaj Zimin]], [[Wiaczesław Mienżynski]] i [[Gienrich Jagoda]].
Główną siedzibą pierwszych bolszewickich organów bezpieczeństwa państwowego WCzK (centrala) w [[Petersburg|Piotrogrodzie]] (od [[1924]] roku [[Petersburg|Leningrad]], d. Sankt-Petersburg – [[Petersburg]]), był wcześniejszy gmach petersburskiego ''gradonaczalnika'' (miejskiego gubernatora i komendanta policji) przy ulicy Gorochowaja 2. 12 marca 1918 roku siedziba została przeniesiona do [[Moskwa|Moskwy]] do budynku byłego towarzystwa asekuracyjnego „Jakor” ("Kotwica") przy ulicy Wielka Łubianka 11, a następnie do pomieszczeń byłej firmy ubezpieczeniowej „Rossija” pod nr 2. Nazwa [[Łubianka (Moskwa)|Łubianka]] stała się synonimem radzieckich następnie rosyjskich organów bezpieczeństwa. Dziś ma tam siedzibę [[Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej|Federalna Służba Bezpieczeństwa]] [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]].
== Pierwsze zadania ==
Linia 53:
# Ścigać i likwidować wszystkie akcje [[kontrrewolucja|kontrrewolucyjne]] i [[sabotaż]]owe na obszarze całej [[Rosja|Rosji]], bez względu na to kto je organizował.
# Oddawać pod [[sąd]] Trybunału Rewolucyjnego wszystkich sabotażystów i kontrrewolucjonistów.
# Przeprowadzać wstępne dochodzenia, jeśli byłyby one konieczne do zachowania bezpieczeństwa
W rzeczywistości kompetencje i zadania WCzK były nieograniczone, spełniała nie tylko funkcję [[policja polityczna|policji politycznej]], ale także sądu i [[kat]]a. Czeka przeprowadzała wysiedlenia i konfiskaty mienia, ścigała przestępstwa pospolite, walczyła ze spekulacją, pełniła funkcję [[cenzura|cenzora]] prasy i wydawnictw, zajmowała się bezpośrednią ochroną rządu i partii.
Linia 60:
21 lutego 1918 dekret ''Socjalistyczna Ojczyzna w niebezpieczeństwie'' wprowadzał rozstrzelanie bez sądu dla ''agentów wroga, spekulantów, grabieżców, chuliganów, kontrrewolucyjnych agitatorów''<ref>[http://www.rulit.me/books/v-i-lenin-i-vchk-sbornik-dokumentov-1917-1922-read-241856-25.html Tamże, Dok nr 38]. Dekret pozostawiał bez wyjaśnienia, kto uprawniony jest do rozstrzeliwań. W manifeście z 22 lutego WCzK uprawnienie to przyznała sobie. M. Heller ''op.cit.'' s. 41.</ref>
24 lutego 1918 roku ustanowiono tzw. trójki, które pełniły funkcję ''trybunałów rewolucyjnych'', cztery miesiące później<ref>Okólnik Ludowego Komisariatu Sprawiedliwości z 16 czerwca 1918 r. ([http://istmat.info/node/30085 ''Собрание узаконений''] z 20 czerwca) znosił wszelkie ograniczenia Trybunałów w wymiarze kar, z wyjątkiem dolnej granicy. Pierwszą ofiarą okólnika był admirał [[Aleksiej Michajłowicz Szczastnyj]], rozstrzelany 22 czerwca. [http://pravo.ru/process/view/95518/ ''Первый в Советской России смертный приговор''].</ref> przywrócono [[kara śmierci|karę śmierci]], czego domagał się [[Włodzimierz Lenin|Lenin]] (kara śmierci została zniesiona w Rosji po [[Rewolucja lutowa 1917|rewolucji lutowej]]). Pierwszych egzekucji dokonano w [[Petersburg|Piotrogrodzie]] (Sankt Petersburg) w tamtejszej [[Twierdza
== Sytuacja władz i wojsk bolszewickich oraz koncepcja powstania organów bezpieczeństwa państwowego ==
Linia 80:
# [[Feliks Dzierżyński]] (20 grudnia 1917 – 6 lipca 1918)
# [[Mārtiņš Lācis]] lub Martin Łacis (p.o.) (6 lipca 1918)
# [[Jēkabs Peterss|Jakow Peters]] (p.o.) (7 lipca – 22 sierpnia 1918)
# Feliks Dzierżyński (22 sierpnia 1918 – 6 lutego 1922; od 30 marca 1919 roku pełnił także funkcję ludowego komisarza spraw wewnętrznych (NKWD RFSRR))
* '''zastępcy przewodniczącego''': m.in:
# [[Wiaczesław Aleksandrowicz]] (21 stycznia – 8 lipca 1918)
# [[Jēkabs Peterss|Jakow Peters]] (22 sierpnia 1918 – marzec 1919)
# [[Iwan Ksienofontow]] (27 marca 1919 – 1921)
# [[Józef Unszlicht]] (5 kwietnia 1921 – 6 lutego 1922)
Linia 91:
* '''Sekretarz''' – Wieniamin (Benjamin) Gerson 1921, późniejszy sekretarz Dzierżyńskiego przy [[GPU (policja polityczna)|GPU NKWD RFSRR]]
* '''Kolegium Komisji''' – w zatwierdzonym [[29 lipca]] [[1920]] roku składzie ''Kolegium'' znajdowali się: [[Feliks Dzierżyński]], [[Michaił Kiedrow]], [[Jēkabs Peterss|Jakow Peters]], [[Warłaam Awanesow|Warłaam Awaniesow]], [[Iwan Ksienofontow]], [[Wasilij Mancew]], [[Filipp Miedwied´|Filipp Miedwied]], [[Martin Łacis]] (lub Lacis), [[Nikołaj Zimin]], [[Wasilij Korniew]], [[Wiaczesław Mienżynski]] oraz [[Gienrich Jagoda]] i [[Abram Bieleńki]].
* '''Prezydium Komisji''' – przy Prezydium działał Wydział Operacyjny (''Opieratiwnoje Otdielenije''), który w październiku 1920 roku przekształcono w Wydział Specjalny (''Spiecyalnoje Otdielenije''), zajmował się on ochroną działaczy partyjnych oraz ochroną obiektów partyjnych i rządowych. Naczelnikiem od 1921 do 1924 roku był [[Abram
* '''Sztab Wojskowy'''
Linia 146:
** Wydział Organizacyjno-Kontrolny
** Wydział 13 – odpowiedzialny za [[kontrwywiad]] przeciwko [[Finlandia|Finlandii]], [[Estonia|Estonii]], [[Litwa|Litwie]] oraz [[II Rzeczpospolita|Polsce]] i [[Rumunia|Rumunii]]; kier. P. W. Ejdukiewicz)
** Wydział 14 – prowadził kontrwywiad w kierunku wschodnim, kierownicy M. G. Kałużskij, [[Solomon Mogilewski]]j, następnie, od 1921 do wiosny 1922 roku, naczelnik wywiadu zagranicznego czyli ''INOstrannyj Otdieł'' – ''[[
** Wydział 15 – odpowiedzialny za [[kontrwywiad]] przeciwko krajom [[Europa Zachodnia|Europy Zachodniej]], kierownik – Szczepkin
** Wydział 16 (specjalny) – kontrwywiadowcze zabezpieczenie w Armii Czerwonej, kierownik – [[Jakow Agranow]]
Linia 171:
* '''Oddział Administracyjno-Organizacyjny''' (''Administratiwno-Organizacyonnyj Odtieł'') – utw. 21 września 1920 roku, jego naczelnikiem był L. M. Braginskij (21 września – grudzień 1920). Składał się z dwóch oddziałów; administracyjnego i organizacyjnego, 1 grudnia 1920 roku, po włączeniu do niego wydziałów administracyjnych Oddziałów Specjalnego i Transportowego, przemianowany na '''Zarząd Administracyjno-Organizacyjny''' (''Administratiwno-Organizacyonnoje Uprawlenije'') z zadaniami: rozporządzenie o strukturze organizacyjnej, nabór pracowników (co pozwalało na dużo głębsze prześwietlenie kandydatów), przygotowanie kadr oraz kontrola jednostek terenowych CzK. Pierwszym naczelnikiem Oddziału następnie Zarządu Administracyjno-Organizacyjnego został [[Iwan Apeter]].
* '''[[
W miesiąc po ustanowieniu WCzK miała 23 osoby personelu. W [[1920]] roku liczyła już 27 tysięcy ludzi, a w [[1921]] roku, w momencie zakończenia wojny domowej, 310 tysięcy funkcjonariuszy cywilnych. Obok tego 137 tysięcy żołnierzy w wojskach wewnętrznych i 94 tysięcy w jednostkach frontowych.
Linia 190:
{{Cytat|Akcje CzeKa prowadzone były z taką brutalnością i bezwzględnością, jakich nie może pojąć cywilizowany umysł. Pewnego razu, gdy lokatorzy ze strachu nie zdjęli łańcucha z drzwi, czekista rzucił przez szparę [[granat ręczny|granat]]. Innym razem nikt nie odpowiadał na łomotanie, stara kobieta była przykuta do łóżka z powodu paraliżu, który nastąpił gdy na jej oczach zamordowano jej męża, jeden z czekistów zniecierpliwiony czekaniem rzucił w drzwi granatem, który eksplodując za blisko ciężko ranił pięciu funkcjonariuszy. Powrócili tej samej nocy i w odwecie zarżnęli starą kobietę.}}
Dokładna liczba ofiar czerwonego terroru jest trudna do oszacowania. Aresztowano w tym czasie około 400 tysięcy osób. Według danych samej Czeki w latach 1918-1921 rozstrzelano 50 tysięcy ludzi. Należy do tego jednak doliczyć zamordowanych w wyniku nadużyć i samowolnych egzekucji. Dodatkowo, liczba ta nie obejmuje zmarłych w więzieniach i obozach oraz poległych i zmarłych od ran w walkach z formacjami frontowymi Czeki. Według ostatnich ustaleń historyków przyjmuje się, że liczba ofiar śmiertelnych mogła wynosić około 250 tysięcy. Zatem była ona prawdopodobnie wyższa niż liczba poległych w trakcie całej wojny domowej<ref>Sylwia Frołow, [http://www.znak.com.pl/kartoteka,ksiazka,4264,Dzierzynski-Milosc-i-rewolucja ''Dzierżyński. Miłość i rewolucja''], Znak Horyzont, Kraków 2014, s. 180
== Końcowa organizacja strukturalna (konsolidacja) ==
Linia 200:
* '''Zarząd Tajno-Operacyjny WCzK''' (''Siekrietno-Opieratiwnoje Uprawlenije'' – ''SOU'') – jeden z najważniejszych i największych Zarządów w końcowej organizacji WCzK, można stwierdzić, że jego kontynuacją był [[Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego|Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego NKWD]]. SOU został utworzony [[14 stycznia]] [[1921]] roku, naczelnikiem był [[Wiaczesław Mienżynski|Wiaczesław Mienżyński]]. Zadaniem Zarządu Tajno-Operacyjnego było koordynowanie i nadzorowanie działań najważniejszych jednostek (oddziałów i wydziałów) operacyjnych w strukturze WCzK. W skład SOU WCzK wchodziły:
** '''Oddział Specjalny''' (''Osobyj Otdieł'' - ''OO'') – kontrwywiad w [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] i [[Marynarka Wojenna Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Marynarce Wojennej]], zwalczał obce szpiegostwo i bandytyzm polityczny, nadzorował [[cenzura|cezure wojskową]]. 6 numeracyjnymi Wydziałami specjalnymi (13, 14, 15, 16 i 17) OO kierował sam [[Wiaczesław Mienżynski|Wiaczesław Mienżyński]].
** '''Wydział Kontrwywiadowczy''' (''Kontrrazwiedywatielnoje Otdielenije'' – ''KRO'') – utworzony w 1921 roku (praktycznie zaczął działać jako samodzielna jednostka od 1922 roku, kiedy przywrócono mu status Oddziału (''Odtieł'')). Naczelnikami byli kolejno: [[Michaił Trilisser]], który następnie przeszedł do wywiadu na naczelnika [[
** '''Oddział Tajny''' (''Siekrietnyj Otdieł'' – ''SO'') – zadania Oddziału Tajnego były typowe dla [[Policja polityczna|Policji politycznej]], odpowiadał za walkę z [[Partia polityczna|antyradzieckimi partiami]], organizacjami i ugrupowaniami politycznymi, [[Duchowieństwo|duchowieńctwem]]. ''SO'' składał się z 9 bardzo prężnie działających wydziałów, a ostatnim naczelnikiem ''SO'' w strukturach WCzK był [[Timofiej Samsonow]].
** '''Oddział Zagraniczny''' (''Inostrannyj Otdieł'' – ''INO'') – naczelnik [[Solomon Mogilewski]]. Na początku grudnia 1921 roku w strukturze INO powstał wyspecjalizowany pion ''Wydział Zagraniczny'' (''Zakordonnaja Czast''), którym kierował z polecenia [[Feliks Dzierżyński|Feliska Dzierżyńskiego]] [[Michaił Trilisser]]; zadaniem owego wydziału było zorganizowanie nielegalnego wywiadu. Do Wydziału Zagranicznego Oddziału Zagranicznego Zarządu Tajno-Operacyjnego WCzK Trilisser ściągnął bardzo energicznych młodych oficerów, którzy w późniejszych latach odegrali ogromną rolę w wywiadzie nielegalnym i nie tylko; byli to m.in.: [[Siergiej Szpigelglas]], [[Abram Słucki]] (późniejsi naczelnicy INO [[Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego|Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego]])
| |||