Woodrow Wilson: Różnice pomiędzy wersjami

== Dzieciństwo i młodość ==

Thomas Woodrow Wilson urodził się 28 grudnia 1856 roku w Staunton, jako syn Josepha Rugglesa Wilsona i Jessie Janet Woodrow<ref name="Pastusiak559">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 559Pastusiak559}}</ref>. Ojciec przyszłego prezydenta był nauczycielem a następnie [[pastor]]em [[prezbiterianizm|prezbiteriańskim]], natomiast matka była córką pastora{{r|Pastusiak559}}. Początkowo Wilsonowie mieszkali w [[Georgia|Georgii]], a następnie przenieśli się do [[Columbia (Karolina Południowa)|Columbii]]<ref name="Pastusiak560">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 560Pastusiak560}}</ref>. W 1873 roku rozpoczął naukę w Davidson College w [[Piedmont (Karolina Południowa)|Piedmont]], a dwa lata później w [[Uniwersytet Princeton|College of New Jersey]]{{r|Pastusiak560}}. W czerwcu 1879 ukończył Princeton i w październiku rozpoczął [[nauki prawne|studia prawnicze]] na [[University of Virginia]]{{r|Pastusiak560}}. Ze względu na słaby stan zdrowia przerwał naukę i dokończył ją zaocznie, uzyskując dyplom 30 czerwca 1881{{r|Pastusiak560}}.

== Kariera naukowa ==

Praktykując prawo w [[Atlanta|Atlancie]], w 1883 roku Wilson postanowił rozpocząć studia podyplomowe na [[Uniwersytet Johnsa Hopkinsa|Johns Hopkins University]], które zwieńczył [[doktor (stopień naukowy)|doktoratem]] w 1886{{r|Pastusiak560}}. Rok wcześniej opublikował dysertację „Kongresowy rząd” (Congressional Government), w której postulował wprowadzenie brytyjskiego systemu parlamentarnego, który desygnuje [[premier]]a{{r|Pastusiak560}}. Uważał także, że urząd prezydenta pełni jedynie rolę reprezentacyjną{{r|Pastusiak560}}. W latach 1885–1888 wykładał [[prawo konstytucyjne]] na Bryn Mawr College, a w latach 1888–1890 – na [[Wesleyan University]] w [[Middletown (Connecticut)|Middletown]]<ref name="Pastusiak561">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 561Pastusiak561}}</ref>. W 1890 otrzymał profesurę na Princeton Univeristy i wykładał tam przez 12 lat, trzykrotnie odmawiając posady [[rektor]]a University of Virginia{{r|Pastusiak561}}. W 1902 został rektorem w Princeton i pełnił tę funkcję do 1910{{r|Pastusiak561}}.

== Kariera polityczna ==

Po rezygnacji z funkcji rektora, Wilson zainteresował się polityką, działając w [[Partia Demokratyczna (Stany Zjednoczone)|Partii Demokratycznej]]{{r|Pastusiak562}}. Już w 1908 był przymierzany do [[wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych w 1908 roku|nominacji prezydenckiej]], ale przegrał wówczas z [[William Bryan|Williamem Bryanem]]<ref name="Pastusiak562">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 562Pastusiak562}}</ref>. W czasie prezydentury [[William Taft|Tafta]], krytykował działania [[Gabinet Stanów Zjednoczonych|rządu]] republikańskiego, zwłaszcza za [[protekcjonizm|protekcjonistyczne]] [[taryfa celna|taryfy celne]]{{r|Pastusiak562}}. W 1910 wystartował w wyborach na [[Gubernatorzy New Jersey|gubernatora New Jersey]] i wybory wygrał znaczną różnicą głosów{{r|Pastusiak562}}. Funkcję tę pełnił os stycznia 1911 do marca 1913{{r|Pastusiak562}}.

Ponieważ miał wysokie poparcie społeczne, Wilson stał się naturalnym kandydatem w [[Wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych w 1912 roku|wyborach prezydenckich w 1912 roku]]{{r|Pastusiak563}}. Jego głównym rywalem był [[Spiker Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych|spiker Izby Reprezentantów]] [[Champ Clark]]<ref name="Pastusiak563">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 563Pastusiak563}}</ref>. Na konwencji demokratów, która odbyła się na przełomie czerwca i lipca 1912 w [[Baltimore]], przez 29 głosowań pierwsze miejsce zajmował Clark, nie uzyskując jednak wymaganej większości{{r|Pastusiak563}}. Od 30. głosowania zaczął wygrywać Wilson, któremu ostatecznie udało się osiągnąć wymaganą większość do uzyskania nominacji w 46. głosowaniu{{r|Pastusiak563}}. Kandydatem na [[wiceprezydent Stanów Zjednoczonych|wiceprezydenta]] został [[Thomas Marshall]]{{r|Pastusiak563}}. Jego głównymi rywalami byli: urzędujący prezydent William Taft z [[Partia Republikańska (Stany Zjednoczone)|Partii Republikańskiej]] i były prezydent [[Theodore Roosevelt]] z [[Partia Postępowa (1912)|Partii Postępowej]]{{r|Pastusiak563}}. W wyborach powszechnych Wilson uzyskał ponad 6 milionów głosów i zwyciężył w [[Kolegium Elektorów Stanów Zjednoczonych|głosowaniu elektorskim]], uzyskując 435 głosów, wobec 88 głosów dla Roosevelta i 8 dla Tafta{{r|Pastusiak564}}. Wilson został zaprzysiężony 4 marca 1913 przez [[Prezesi Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych|prezesa Sądu Najwyższego]] [[Edward Douglass White (1845-1921)|Edwarda White’a]]<ref name="Pastusiak564">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 564Pastusiak564}}</ref>.

== Prezydentura ==

=== Pierwsza kadencja ===

Jeszcze w czasie kampanii wyborczej Wilson opracował program zwany Nową Wolnością, który zaczął realizować po przeprowadzce do Białego Domu<ref name="Pastusiak565">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 565Pastusiak565}}</ref>. Początkowo postanowił zmniejszyć protekcjonistyczne taryfy celne i w tym celu przedłożył ustawę redukującą stawki średnio o ponad 10%{{r|Pastusiak566}}. Ustawę uchwalono 8 maja 1913{{r|Pastusiak565}}. Pół roku później Wilson podpisał [[Ustawa Underwooda–Simmonsa|ustawę Underwooda–Simmonsa]], która jeszcze bardziej zredukowała taryfy celne<ref name="Pastusiak566">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 566Pastusiak566}}</ref>. Aby skompensować zmniejszone wpływy do budżetu, prezydent podwyższył [[podatek|podatki]]{{r|Pastusiak566}}. W ramach reform postanowił także uregulować system banków, działających bez żadnej kontroli władz{{r|Pastusiak566}}. Mimo sprzeciwu konserwatystów, 23 grudnia 1913 powołał centralny bank amerykański – [[System Rezerwy Federalnej]], sprawujący nadzór nad bankami, regulujący [[polityka pieniężna|politykę monetarną]] i określający [[Stopa procentowa|stopy procentowe]]{{r|Pastusiak566}}. Ponadto Wilson chciał wzmocnienia antymonopolowej [[Ustawa Shermana|ustawy Shermana]], przez co forsował projekty pociągające do odpowiedzialności karnej przedstawicieli korporacji za przestępstwa firm{{r|Pastusiak567}}. Oprócz tego projekty zakładały wypłaty odszkodowań przez korporacje mniejszym firmom, które poniosły straty w wyniku działań [[monopol]]izujących<ref name="Pastusiak567">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 567Pastusiak567}}</ref>.

W dziedzinie polityki zagranicznej Wilson często korzystał z interwencji zbrojnych, by chronić interesy amerykańskie{{r|Pastusiak567}}. Gdy w 1914 roku wybory prezydenckie na [[Dominikana|Dominikanie]] wygrał [[Juan Isidro Jimenes]], Wilson zażądał od niego podpisania układu, przedłużającego ściąganie opłat celnych<ref name="Pastusiak568">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 568Pastusiak568}}</ref>. Jimenes odrzucił żądania, a dwa lata później wybuchł bunt przeciw niemu, który został wsparty militarnie przez Stany Zjednoczone{{r|Pastusiak568}}. Po zajęciu kilku głównych miast, Jimenes ustąpił, lecz jego następca także odmówił podpisania układu{{r|Pastusiak568}}. W wyniku takiego działania, Wilson ustanowił rząd okupacyjny, na czele którego stanął [[Harry Shepard Knapp]] (29 listopada 1916){{r|Pastusiak568}}. Wojskowa okupacja kraju trwała przez sześć lat{{r|Pastusiak568}}.

Podobny traktat rząd amerykański chciał podpisać z [[Haiti]]{{r|Pastusiak568}}. W lipcu 1914 zaproponował traktat, zakładający kontrolę amerykańską nad systemem celnym jako spłatę zaciągniętych [[Dług zewnętrzny|długów]]{{r|Pastusiak568}}. Rząd haitański zagroził wycofaniem koncesji amerykańskim towarzystwom [[kolejnictwo|kolejowym]], natomiast kraje europejskie naciskały na Haiti by spłacili zobowiązania finansowe{{r|Pastusiak568}}. Wywołało to chaos w kraju, w wyniku którego Stany Zjednoczone zagroziły zbrojną okupacją kraju{{r|Pastusiak568}}. Po koniec trwania negocjacji, doszło do przewrotu i władzę w Haiti przejął [[Jean Vilbrun Guillaume Sam]], który zerwał rokowania z rządem amerykańskim<ref name="Pastusiak569">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 569Pastusiak569}}</ref>. W lipcu 1915 roku doszło do kolejnej rewolty, czego efektem było rozstrzelanie 167 więźniów politycznych przez Sama, a następnie zabójstwo samego dyktatora{{r|Pastusiak569}}. W tym samym czasie do [[Port-au-Prince]] przybyły wojska amerykańskie, które rozpoczęły interwencję zbrojną, a na czele rządu tymczasowego stanął amerykański admirał{{r|Pastusiak569}}. Ponieważ mieszkańcy Haiti stanowczo sprzeciwiali się okupacji, Stany Zjednoczone postanowiły wybrać proamerykańskiego polityka i wylansować go na prezydenta{{r|Pastusiak569}}. Takim politykiem był [[Philippe Sudré Dartiguenave]], który został wybrany przez [[Zgromadzenie Narodowe (Haiti)|Zgromadzenie Narodowe]] na prezydenta 12 sierpnia 1915 roku{{r|Pastusiak569}}. Początkowo sprzeciwił się podpisaniu układu z USA, ale po drobnych ustępstwach ze strony [[Departament Stanu Stanów Zjednoczonych|Departamentu Stanu]], uległ naciskom i podpisał traktat 16 września 1916 roku{{r|Pastusiak569}}. Stany Zjednoczone tłumaczyły swoje postępowanie w [[Ameryka Środkowa|państwach środkowoamerykańskich]], chęcią zapewnienia stabilizacji i respektowania zasad [[demokracja|demokracji]]{{r|Pastusiak569}}. W rzeczywistości wprowadzano uległych, proamerykańskich dyktatorów w miejsce opornych, nacjonalistycznych{{r|Pastusiak569}}.

Tuż przed objęciem prezydentury przez Wilsona, w [[Meksyk]]u doszło do przewrotu, w wyniku którego generał [[Victoriano Huerta]] obalił i zamordował prezydenta [[Francisco Madero|Francisca Maderę]] i został nowym przywódcą kraju{{r|Pastusiak571}}. Wilson odmówił uznania Huerty, uważając go za dyktatora, który doszedł do władzy bezprawnie{{r|Pastusiak571}}. Większość krajów europejskich oraz [[Cesarstwo Wielkiej Japonii]] szybko uznały nowy rząd meksykański<ref name="Pastusiak571">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 571Pastusiak571}}</ref>. W listopadzie 1913 roku Wilson domagał się dymisji Huerty i angażował się w ruch opozycyjny wobec niego<ref name="Pastusiak572">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 572Pastusiak572}}</ref>. Cztery miesiące później zniósł embargo na dostawy broni i zaczął ją dostarczać opozycjonistom: [[Pancho Villa|Francisco Villi]] i [[Venustiano Carranza|Venustianu Carranzie]]{{r|Pastusiak572}}. Gdy w lipcu 1914 doszło do [[Incydent w Tampico|incydentu w Tampico]], prezydent był zdecydowany na zbrojną interwencję w Meksyku<ref name="Pastusiak573">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 573Pastusiak573}}</ref>. Poinformował o tym publicznie w przemówieniu w [[Kongres Stanów Zjednoczonych|Kongresie]] 20 kwietnia 1914 roku{{r|Pastusiak573}}. Dwa dni później legislatywa wyraziła na to zgodę{{r|Pastusiak573}}. Interwencji militarnej sprzeciwiała się nawet opozycja meksykańska, jednak Wilson był zdecydowany ją przeprowadzić<ref name="Pastusiak574">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 574Pastusiak574}}</ref>. W krótkim czasie zajął [[Veracruz (Veracruz)|Veracruz]] by odciąć Huertę od dostaw broni{{r|Pastusiak574}}. Wkrótce potem mediację zaoferowały [[Argentyna]], [[Brazylia]] i [[Chile]]{{r|Pastusiak574}}. Rokowania pokojowe odbywały się w [[Niagara Falls (Kanada)|Niagara Falls]], lecz na warunki nie zgodził się lider opozycji Venustiano Carranza{{r|Pastusiak574}}. Wobec takiego obrotu spraw, Huerta złożył urząd i uciekł do [[Hiszpania|Hiszpanii]], natomiast jego miejsce zajął Carranza{{r|Pastusiak574}}. Do października 1915 Stany Zjednoczone uznały rząd w Meksyku, lecz nie powstrzymało to wybuchom dalszych rebelii: na północy powstanie wzniecił Villa, a na południu – [[Emiliano Zapata]]{{r|Pastusiak574}}. Wiosną 1916 Wilson wysłał wojsko, mające na celu wygaszenie rebelii, co spotkało się ze zdecydowanym sprzeciwem społeczeństwa meksykańskiego{{r|Pastusiak574}}. Aby uniknąć otwartej wojny Wilson i Carranza podjęli próbę porozumienia i idąc na ustępstwa, rząd amerykański wycofał żołnierzy z kraju na początku 1917 roku<ref name="Pastusiak575">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 575Pastusiak575}}</ref>.

W czasie trwania pierwszej kadencji Wilsona, w Europie wybuchła [[I wojna światowa|I wojna światowa]]<ref name="Pastusiak577">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 577Pastusiak577}}</ref>. 7 grudnia 1914 prezydent USA ogłosił [[Państwo neutralne|deklarację neutralności]] i zaoferował mediację pomiędzy skonfliktowanymi stronami{{r|Pastusiak577}}. Amerykańskie koncerny zbrojeniowe rozpoczęły wówczas sprzedaż broni na wielką skalę państwom [[Ententa|trójporozumienia]]<ref name="Pastusiak578">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 578Pastusiak578}}</ref>. Gdy w lutym 1915 [[Cesarstwo Niemieckie]] ogłosiło strefę wojny wokół [[Wielka Brytania|Wysp Brytyjskich]] i zagroziły zatapianiem okrętów państw neutralnych, Wilson uznał to za złamanie traktatów międzynarodowych{{r|Pastusiak578}}. Gdy 7 maja niemiecka łódź podwodna zatopiła statek pasażerski „[[RMS Lusitania]]”, na którym znajdowało się ponad 100 amerykańskich obywateli, nastroje prowojenne w USA znacznie się nasiliły<ref name="Pastusiak579">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 579Pastusiak579}}</ref>. Mimo to Wilson wstrzymywał się od przystąpienia do wojny i z hasłem „On trzymał nas z dala od wojny” wystartował w [[Wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych w 1916 roku|wyborach prezydenckich w 1916 roku]]<ref name="Pastusiak580">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 580Pastusiak580}}</ref>. Na czerwcowej konwencji demokratów w [[Saint Louis]] uzyskał nominację poprzez aklamację{{r|Pastusiak564}}. W wyborach powszechnych zdobył przeszło 9 milionów głosów czyli ponad pół miliona więcej niż jego republikański kontrkandydat [[Charles Evans Hughes]]{{r|Pastusiak564}}. W głosowaniu Kolegium Elektorów zdobył 277 wobec 254 dla Evansa{{r|Pastusiak564}}.

=== Druga kadencja ===

Pod koniec 1916 roku sytuacja wojsk Ententy znacznie się pogorszyła, co wznowiło naciski na Stany Zjednoczone by przystąpiły do wojny{{r|Pastusiak580}}. Wilson usiłował jeszcze mediować, by doprowadzić do pokoju bez zwycięstwa żadnej ze stron{{r|Pastusiak580}}. 1 lutego II Rzesza ogłosiła, że będzie zatapiać każdy okręt wokół Wielkiej Brytanii, [[III Republika Francuska|Republiki Francuskiej]] i [[Zjednoczone Królestwo Włoch|Królestwa Włoch]]{{r|Pastusiak580}}. Dwa dni później prezydent zerwał stosunki dyplomatyczne z Niemcami, odwołując [[Ambasadorowie Stanów Zjednoczonych w Niemczech|ambasadora]] [[James Gerard|Jamesa Gerarda]]{{r|Pastusiak580}}. Okoliczności związane z [[Telegram Zimmermanna|depeszą Zimmermanna]] sprawiły, że społeczeństwo amerykańskie także chciało by kraj dołączył do państw trójporozumienia<ref name="Pastusiak581">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 581Pastusiak581}}</ref>. Wobec tego 2 kwietnia 1917 Wilson wygłosił przed Kongresem przemówienie, zalecające wypowiedzenie wojny Cesarstwu Niemieckiemu{{r|Pastusiak581}}. [[Izba Reprezentantów Stanów Zjednoczonych|Izba Reprezentantów]] przegłosowała wniosek stosunkiem 373:50, a Senat 82:6{{r|Pastusiak581}}. 7 grudnia Wilson wypowiedział wojnę także [[Austro-Węgry|Austro-Węgrom]], a następnie zerwał stosunki dyplomatyczne z [[Imperium Osmańskie|Imperium Osmańskim]]{{r|Pastusiak581}}. USA przystąpiło do wojny jako [[państwo stowarzyszone]], a nie jako sojusznik Ententy<ref name="Pastusiak582">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 582Pastusiak582}}</ref>. Jednocześnie Kongres zgodził się na udzielenie kredytów wojennych o łącznej wartości 7 miliardów [[Dolar amerykański|dolarów]]{{r|Pastusiak582}}. Stany Zjednoczone niezwłocznie przystąpiły do ofensywy przeciwko niemieckim [[Okręt podwodny|okrętom podwodnym]], wysyłając flotę [[niszczyciel]]i{{r|Pastusiak582}}. Dodatkowo [[United States Navy|US Navy]] rozmieściła ok. 60-70 tysięcy [[Mina morska|min morskich]], eskortowała statki handlowe i wojskowe na [[Ocean Atlantycki|Oceanie Atlantyckim]] oraz wspomogła [[Blokada morska|blokadę morską]] II Rzeszy{{r|Pastusiak582}}. Początkowo Wilson opowiadał się za zjednoczonymi [[United States Armed Forces|Siłami Zbrojnymi USA]] i Ententy, na czele których stanął generał [[Ferdinand Foch]]{{r|Pastusiak583}}. Decyzji tej przeciwny był dowódca wojsk amerykańskich [[John Pershing]], który wymusił na rządzie amerykańskim zmianę decyzji – front europejski pozostał pod dowództwem Focha, natomiast armią USA pokierował Pershing<ref name="Pastusiak583">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 583Pastusiak583}}</ref>. W połowie 1918 Cesarstwo Niemieckie wiedziało, że stoi na straconej pozycji, zwłaszcza wobec jesiennej kapitulacji sojuszników [[trójprzymierze|trójprzymierza]]: [[Bułgaria|Bułgarii]] i Imperium Osmańskiego{{r|Pastusiak583}}. Austro-Węgry wyszły z propozycją rozmów pokojowych, jednak państwa trójporozumienia odrzuciły tę propozycję{{r|Pastusiak583}}. Dopiero, gdy do rozmów pokojowych dołączyli Niemcy i opracowali plan rozejmu bazujący na [[Czternaście punktów Wilsona|czternastu punktach Wilsona]], państwa Ententy zgodziły się na rokowania{{r|Pastusiak583}}.

Głównymi założeniami czternastu punktów były: jawna dyplomacja bez tajnych porozumień, wolność żeglugi w czasie pokoju i w stanie wojny, likwidacja barier handlowych na arenie międzynarodowej, redukcja zbrojeń do minimum wymaganego bezpieczeństwem wewnętrznym i dostosowanie roszczeń kolonialnych do interesów narodowych{{r|Pastusiak583}}. Pozostałe osiem punktów dotyczyło konkretnych problemów terytorialnych w Europie i Azji{{r|Pastusiak583}}. Program był szeroko propagowany w Stanach Zjednoczonych, a także Europie{{r|Pastusiak584}}. Mimo, że Wielka Brytania i Francja miały zastrzeżenia do niektórych punktów, to był on uważany za program państw sprzymierzonych{{r|Pastusiak584}}. Gdy w 1918 kraje trójprzymierza wiedziały że stoją na przegranej pozycji w wojnie, II Rzesza i Austro-Węgry zwróciły się do Wilsona o rokowania pokojowe<ref name="Pastusiak584">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 584Pastusiak584}}</ref>. Prezydent USA zażądał m.in. od Austro-Węgier autonomii dla tamtejszych narodów, a od Niemiec – [[abdykacja|abdykacji]] [[Cesarz niemiecki|cesarza]]{{r|Pastusiak584}}. 12 października Cesarstwo Niemieckie przyjęło warunki pokoju na podstawie czternastu punktów, a następnie zaakceptowały to państwa europejskie{{r|Pastusiak584}}. Austro-Węgry podpisały rozejm 3 listopada a sześć dni później nastąpiła abdykacja [[Wilhelm II Hohenzollern|Wilhelma II]]{{r|Pastusiak584}}. 11 listopada rozejm podpisała II Rzesza<ref name="Pastusiak585">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 585Pastusiak585}}</ref>. W Stanach Zjednoczonych polityka Wilsona była ostro atakowana przez Theodore’a Roosevelta i [[Henry Cabot Lodge (1850–1924)|Henry’ego Cabota Lodge’a]]{{r|Pastusiak585}}. Już wówczas prezydent planował osobiście pojawić się na [[Konferencja pokojowa w Paryżu (1919)|konferencji pokojowej w Paryżu]]{{r|Pastusiak585}}. Oprócz niego w skład delegacji weszli: [[Sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych|sekretarz stanu]] [[Robert Lansing]], doradca prezydencki pułkownik [[Edward Mandell House|Edward House]], szef doradców Białego Domu generał [[Tasker Bliss]] i dyplomata [[Henry White (1850–1927)|Henry White]]{{r|Pastusiak585}}.

13 grudnia 1918 Wilson, wraz z delegacją wyjechał do Europy, odwiedzając różne miasta państw trójporozumienia<ref name="Pastusiak586">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 586Pastusiak586}}</ref>. Pierwsze posiedzenie konferencji paryskiej odbyło się 18 stycznia{{r|Pastusiak586}}. Głównymi politykami biorącymi udział w rozmowach byli: prezydent USA Woodrow Wilson, [[Premierzy Wielkiej Brytanii|premier Wielkiej Brytanii]] [[David Lloyd George]], [[Premierzy Francji|premier Republiki Francuskiej]], [[Georges Clemenceau]], [[Premierzy Włoch|premier Królestwa Włoch]] [[Vittorio Emanuele Orlando|Vittorio Orlando]] i [[genrō]] Cesarstwa Japonii [[Kinmochi Saionji]]{{r|Pastusiak586}}. 25 stycznia, na życzenie Wilsona postanowiono o utworzeniu [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]{{r|Pastusiak587}}. Decyzją obradujących państw, powołano komisję, która miała opracować statut nowej organizacji, a przewodniczącym komisji został prezydent Stanów Zjednoczonych<ref name="Pastusiak587">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 587Pastusiak587}}</ref>. W ciągu dziesięciu dni pracy, powstał dokument określający organizację i zakres działań Ligi Narodów, który przyjęto na posiedzeniu plenarnym konferencji 4 lutego 1919{{r|Pastusiak587}}. Wkrótce potem Wilson wrócił do kraju, gdzie zaprosił na konsultacje do Białego Domu członków [[Komisja Spraw Zagranicznych Senatu Stanów Zjednoczonych|komisji spraw zagranicznych Senatu]] i Izby Reprezentantów{{r|Pastusiak587}}. Spotkanie odbyło się 26 lutego i prezydentowi nie udało się przekonać kongresmanów do propozycji Ligi Narodów{{r|Pastusiak587}}. Tydzień później, na sesji Kongresu, senator Henry Cabot Lodge przedłożył oświadczenie podpisane przez 37 senatorów republikańskich, w którym postulował odrzucenie paktu Ligi{{r|Pastusiak587}}. Był to wyraźny sygnał opozycji w Senacie wobec Wilsona<ref name="Pastusiak588">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 588Pastusiak588}}</ref>.

Następnie prezydent ponownie wyjechał do [[Paryż]]a, omawiając warunki traktatu pokojowego z Niemcami i wznowił działanie komisji ds. Ligi Narodów{{r|Pastusiak588}}. Idąc za radą swoich doradców, wprowadził poprawki, mające złagodzić krajową opozycję i nowy dokument uchwalono 28 kwietnia{{r|Pastusiak588}}. Wielka Brytania nie sprzeciwiała się woli Stanów Zjednoczonych, jednak Francja stawiała zaporowe warunki ws. traktatu pokojowego{{r|Pastusiak588}}. Premier Clemenceau żądał maksymalnego osłabienia Niemiec i wysokich [[Reparacje wojenne|reparacji wojennych]], by zabezpieczyć swój kraj przed ewentualną przyszłą agresją<ref name="Pastusiak589">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 589Pastusiak589}}</ref>. Wilson, nie chcąc się zgodzić na proponowane warunki zagroził zerwaniem rozmów{{r|Pastusiak589}}. Ostatecznie oba kraje porozumiały się: Francja zgodziła się oddać Niemcom [[Nadrenia|Nadrenię]], lecz miała ona zostać [[Strefa zdemilitaryzowana|strefą zdemilitaryzowaną]] i okupowaną przez wojska sprzymierzone przez 15 lat{{r|Pastusiak589}}. Ponadto USA i Wielka Brytania miała obiecać pomoc Francji w razie inwazji{{r|Pastusiak589}}. W 1921 Komisja Odszkodowań ustaliła kwotę reparacji wojennych na 33 miliardy dolarów, z czego Niemcy spłaciły około 4 miliardów{{r|Pastusiak589}}. Wilson ustąpił także premierowi Lloydowi George’owi w kwestii [[Ekspansja kolonialna Niemiec na przełomie XIX i XX wieku|niemieckich kolonii]], które według ustaleń miały przejść w zarząd krajów, które uzyskają mandat Ligi Narodów{{r|Pastusiak589}}. Prezydent USA uległ także w sporach z Włochami i Japonią<ref name="Pastusiak590">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 590Pastusiak590}}</ref>. Opracowany [[traktat wersalski]] został przedstawiony do podpisu Niemcom 7 maja 1919{{r|Pastusiak590}}. Po początkowych, ostrych sprzeciwach, Niemcy przyjęli porozumienie 23 czerwca, a pięć dni później je podpisali{{r|Pastusiak590}}.

W Stanach Zjednoczonych opozycja wobec Ligi Narodów była nadal duża{{r|Pastusiak591}}. Przewodzący republikanom, senator Henry Cabot Lodge, przy wsparciu finansowym [[Henry Frick|Henry’ego Fricka]] i [[Andrew Mellon]]a powołał Ligę na Rzecz Zachowania Niepodległości Ameryki<ref name="Pastusiak591">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 591Pastusiak591}}</ref>. Licząc na szerokie poparcie w społeczeństwie, 10 lipca 1919 roku Wilson przedstawił w Senacie traktat wersalski{{r|Pastusiak591}}. Ponieważ Cabot Lodge przewodniczył senackiej komisji spraw zagranicznych, w jej skład powołał głównie przeciwników Ligi Narodów<ref name="Pastusiak592">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 592Pastusiak592}}</ref>. Były sekretarz stanu [[Philander C. Knox]] postulował rozdzielenie głosowań nad traktatem i nad Ligą, jednak odrzucono tę propozycję{{r|Pastusiak592}}. Cabot Lodge, aby zwalczyć projekt Ligi Narodów, postanowił nie zgłaszać do niej poprawek, ale zastrzeżenia, które Wilson mógłby od razu zaakceptować bez konieczności konsultacji z innymi sygnatariuszami{{r|Pastusiak592}}. Liczył, że dzięki takiej taktyce zmusi prezydenta na kapitulacji i obarczy go winą za fiasko ratyfikacji{{r|Pastusiak592}}. Tymczasem sytuacja społeczno-ekonomiczna kraju się pogarszała i społeczeństwo było coraz mniej zainteresowane udziałem USA w Lidze<ref name="Pastusiak593">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 593Pastusiak593}}</ref>. W Senacie silna opozycja republikańska liczyła 49 głosów, a krucho popierająca prezydenta koalicja demokratyczna – 47{{r|Pastusiak593}}. Wobec dalszych oporów senatorów, Wilson postanowił odwołać się do suwerena<ref name="Pastusiak594">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 594Pastusiak594}}</ref>. We wrześniu udał się w podróż po kraju, wygłaszając 40 przemówień w 29 miastach, agitując za traktatem i Ligą{{r|Pastusiak594}}. Z powodu pogorszenia się stanu zdrowia przerwał podróż i powrócił do Waszyngtonu{{r|Pastusiak594}}. Tam jego stan jeszcze się pogorszył i na ponad pół roku wyłączył go z życia publicznego{{r|Pastusiak594}}. Mimo to, pozostawał w pełni władz umysłowych i gdy Robert Lansing zwołał posiedzenie gabinetu z własnej inicjatywy, prezydent go zdymisjonował{{r|Pastusiak594}}. 10 września Senat przedstawił 14 poprawek do projektów prezydenckich, lecz Wilson był im przeciwny, choć nie wykluczał kompromisu<ref name="Pastusiak595">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 595Pastusiak595}}</ref>. W głosowaniu w Senacie odrzucono zarówno podstawowy wniosek o ratyfikację, jak i projekt kompromisowy<ref name="Pastusiak596">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 596Pastusiak596}}</ref>. Na grudniowej sesji Kongresu, republikanie i demokraci podjęli wspólną inicjatywę opracowanie kolejnego kompromisowej rezolucji, lecz zakończyła się ona fiaskiem{{r|Pastusiak596}}. Pomimo namów ze strony [[Herbert Hoover|Herberta Hoovera]], Williama Tafta czy Williama Bryana, Wilson nadal był przeciwny kompromisom i postanowił ponownie odwołać się do głosu narodu{{r|Pastusiak596}}. Projekty ponownie trafiły do komisji spraw zagranicznych, która 10 lutego 1920 roku przedłożyła izbie wyższej kolejne piętnaście zastrzeżeń{{r|Pastusiak596}}. Prezydent stanowczo nie zgodził się na poprawki Cabota Lodge’a i nakłaniał Senat do ich odrzucenia{{r|Pastusiak596}}. Do ostatecznego głosowania w Senacie doszło 19 marca<ref name="Pastusiak597">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 597Pastusiak597}}</ref>. Za ratyfikacją głosowało 49 senatorów, a 35 było przeciw, co oznaczało że do przyjęcia zabrakło 7 głosów{{r|Pastusiak597}}.

Wobec rewolucji [[Rewolucja lutowa 1917|lutowej]] i [[Rewolucja październikowa|październikowej]] w 1917 roku obalono [[Imperium Rosyjskie|carat w Rosji]] i utworzono [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką]]<ref name="Pastusiak598">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 598Pastusiak598}}</ref>. Władze nowego państwa zapowiedziały wycofanie się z I wojny światowej i odmowę spłacania długów wojennych, co spotkało się ze sprzeciwem Stanów Zjednoczonych{{r|Pastusiak598}}. W lipcu 1918 Wilson, po naradzie gabinetowej zdecydował się na interwencję w Rosji, podając jako pretekst zagrożenie ze strony [[Syberia|Syberii]]{{r|Pastusiak598}}. Miesiąc później oficjalnie ogłoszono deklarację o [[Interwencja Syberyjska|interwencji antyradzieckiej]], a sekretarz stanu wygłosił memorandum o ochronie [[Biali (Rosja)|carskiej armii kontrrewolucyjnej]]{{r|Pastusiak598}}. Prezydent wysłał do [[Archangielsk]]a wojska amerykańskie, brytyjskie i francuskie na [[krążownik]]u [[USS Olympia (C-6)|USS Olympia]]{{r|Pastusiak599}}. Łącznie stacjonowało tam ok. 40 tysięcy żołnierzy<ref name="Pastusiak599">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 599Pastusiak599}}</ref>. Ponadto siły amerykańskie zostały przerzucone z [[Manila|Manili]] do [[Władywostok]]u, a wkrótce potem dotarł tam oddział z [[Kalifornia|Kalifornii]]{{r|Pastusiak599}}. Korpusem syberyjskim dowodził generał [[William Graves (generał)|William Graves]]{{r|Pastusiak599}}.

W 1919 roku Wilson został uhonorowany [[Laureaci Pokojowej Nagrody Nobla|Pokojową Nagrodą Nobla]] „za powołanie Ligi Narodów”<ref name="Nobel">{{Cytuj stronę r| url = https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1919/wilson-facts.html | tytuł = Woodrow Wilson | opublikowany = Nobel Prize | język = en | data dostępu = 2017-11-26}}</ref>.

== Emerytura i śmierć ==

Po zakończeniu prezydentury, Wilson nie udzielał się publicznie<ref name="Pastusiak600">{{Cytuj książkę r| nazwisko = Pastusiak | imię = L. | tytuł = Prezydenci Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej | strony = 600Pastusiak600}}</ref>. Zamieszkał w Waszyngtonie, gdzie zmarł 3 lutego 1924 roku{{r|Pastusiak600}}. Został pochowany w [[Katedra Narodowa w Waszyngtonie|Katedrze Narodowej w Waszyngtonie]]{{r|Pastusiak600}}.

== Życie prywatne i zdrowie ==

{{== Przypisy}} ==