Elekcja 1573: Różnice pomiędzy wersjami

Pierwsza'''Elekcja w 1573''', '''pierwsza [[wolna elekcja]].''' – Wybórwybór nowego monarchy [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej Obojga Narodów]] po śmierci ostatniego króla z dynastii Jagiellonów, [[Zygmunt II August|Zygmunta II Augusta]], [[7 lipca]] [[1572]] roku.

Sejm elekcyjny, na którym dokonano wyboru [[Henryk III Walezy|Henryka Walezego]] na króla Polski i wielkiego księcia Litwy, rozpoczął się [[5 kwietnia]] [[1573]] roku i trwał do [[20 maja]] tego roku. W okresie od śmierci ostatniego Jagiellona do elekcji Walezjusza wypracowano sposób wyboru nowego monarchy Rzeczypospolitej, a zmiany ustrojowe zapoczątkowane podczas tego bezkrólewia przetrwały do reform przeprowadzonych w czasach [[Stanisław August Poniatowski|Stanisława Augusta Poniatowskiego]].

Śmierć Zygmunta Augusta [[7 lipca]] [[1572]] roku, prawdopodobnie spowodowana gruźlicą, nie była zaskoczeniem dla elit Rzeczypospolitej, gdyż stan króla pogarszał się stale od wiosny [[1572]] roku<ref>S. Cynarski, ''Zygmunt August'', Wrocław 2004, s. 201-202.</ref>. Mimo to bezpotomna śmierć monarchy wywołała wśród mieszkańców nastroje katastroficzne. Ponieważ urzędy centralne oraz sądy sprawowały władzę w imieniu króla obawiano się anarchii, tym bardziej, że nie istniało żadne ustawodawstwo regulujące sprawy elekcji nowego monarchy. Sytuację polityczną pogarszały spory do jakich doszło w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta. Magnateria [[Korona Królestwa Polskiego|Korony]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]] skłócona była o postanowienia [[Unia lubelska|unii lubelskiej]]. Litwini żądali rewizji umowy i powrotu województw kijowskiego i podlaskiego oraz Podlasia i Wołynia do Księstwa. Silne nadal były spory między ruchem egzekucyjnym a magnaterią oraz katolikami i protestantami. Narastał też antagonizm między Wielkopolską a Małopolską.

[[Plik:Anonymous_Sigismund_Augustus.jpg|thumb|225px|[[Zygmunt II August]], (malowidło [[Marcin Ostrowski|Marcina Ostrowskiego]])]]

Jeszcze przed śmiercią Zygmunta Augusta, na wieść o pogarszającym się stanie zdrowia króla, wielkopolscy senatorowie katoliccy zdecydowali na zjeździe w Łowiczu, że władzę podczas interregnum sprawować powinien najwyższy rangą senator – prymas Polski, czyli arcybiskup gnieźnieński [[Jakub Uchański]]. Jednocześnie powstał drugi ośrodek wokół wojewody i starosty krakowskiego oraz marszałka wielkiego koronnego [[Jan Firlej (marszałek wielki koronny)|Jana Firleja]]. Jako najwyższy rangą senator świecki, a zarazem nieformalny przywódca kalwinów uważał, że to on powinien sprawować godność [[interrex (Polska)|interrex]]a podczas bezkrólewia. Decyzję zjazdu w [[Łowicz]]u odrzuciła na sejmikach szlachta kujawska i wielkopolska, zaś obóz Firleja został osłabiony przez wojewodę sandomierskiego, protestanta Piotra Zborowskiego, który nie poparł kalwina Firleja. Pomiędzy senatorami wielkopolskimi a małopolskimi zarysowała się różnica poglądów co do sposobu przeprowadzenia elekcji. O ile senatorowie małopolscy (głównie Piotr Zborowski) postulowali [[elekcja viritim|elekcje viritim]], czyli wybór króla przez powszechny zjazd całej szlachty Rzeczypospolitej to senatorowie wielkopolscy uważali, że ta metoda może jedynie spowodować zamęt i dopuszczali wybór króla poprzez reprezentantów<ref>S. Płaza, ''Wielkie bezkrólewia'' w: ''Dzieje narodu i państwa polskiego'' pod red. J. Biernackiego, Kraków 1988, s. 4.</ref>. Elekcje viritim popierali magnaci ruscy Jan Zamoyski i Mikołaj Sienicki.

W pierwszej fazie bezkrólewia pomimo dużych różnic dzielących powstałe obozy polityczne sprawa kandydatów na króla była drugorzędna. W okresie tym nie roztrząsano personalnych kandydatur do tronu, lecz skupiono się na stworzeniu prawa elekcyjnego i zapełnieniu luk w ustawodawstwie Rzeczypospolitej, tak by nowoobranegonowo obranego monarchę postawić przed istniejącym już systemem przepisów, który uniemożliwiłby królowi sprawowania funkcji nadrzędnej względem prawa<ref>A. Sucheni-Grabowska, ''Spory królów ze szlachtą w złotym wieku'', w: Dzieje narodu i państwa polskiego, Kraków 1988, s. 55.</ref>.

[[Plik:Konfederacja Warszawska.jpg|thumb|left|300px|Akt [[Konfederacjakonfederacja warszawska (1573)|Konfederacjikonfederacji Warszawskiejwarszawskiej]]]]

Sejm konwokacyjny rozpoczął obrady [[6 stycznia]] [[1573]] roku. Szlachta pojawiła się na nim, choć wysuwała zarzut, że sejm zwołany przez senatorów, a nie może mieć uprawnień (w porządku prawnym RzeczyspolitejRzeczypospolitej jedyną osobą, która mogła zwołać sejm, był król). Aby uchronić się przed wpływem senatu nie powołano marszałka, a obradom co dzień przewodniczył poseł z innego województwa. Konwokacja przekształciła się w konfederację generalną na której decyzję podejmowano większością głosów. Na sejmie ustalono datę elekcji, zatwierdzono i ujednolicono organizację sądów kapturowych oraz nałożono podatki. Zdecydowano, że w wyborze monarchy udział mógł wziąć każdy szlachcic, ale nie miał obowiązku stawienia się na elekcję<ref>Oprócz pomysłów elekcji viritim (obowiązek przybycia na elekcję każdego szlachcica pod karą konfiskaty dóbr) czy głosowania województwami pojawił się również pomysł wyboru króla poprzez losowanie; patrz W. Sobieski, ''Trybun ludu szlacheckiego'', Warszawa 1978, s. 127-129.</ref>. Zwycięstwem obozu katolickiego było ustalenie miejsca elekcji, która miała odbyć się pod Warszawą na Mazowszu, gdzie zdecydowanie dominowała szlachta katolicka. W celu zachowania pokoju religijnego w Rzeczypospolitej zredagowano akt [[Konfederacjakonfederacja warszawska (1573)|konfederacji warszawskiej]]. Dokument gwarantował wolność wyznania, zobowiązywał do powstrzymywania się od prześladowań z powodu różnic wyznaniowych. Był to kompromis, który miał zapewnić sprawne przeprowadzenie elekcji. Na sejmie konwokacyjnym nie pojawiła się szlachta litewska (w Wielkim Księstwie Litewskim nie zwołano sejmików przedkonwokacyjnych), tylko wysłani przez senatorów litewskich obserwatorzy<ref>M. Markiewicz, ''Historia Polski 1494-1795'', Kraków 2002, s. 388.</ref>. Wysunięto znane już postulaty powrotu do Księstwa inkorporowanych przez Koronę ziem, jednak niebezpieczeństwo zerwania unii lubelskiej hamowane było przez zagrożenie ze strony Iwana IV.

[[Plik:Martino Rota Archduke Ernest of Austria.png|thumb|200px|[[Ernest Habsburg]], (malowidło [[Martino Rota|MartinoMartina Roty]])]]

Najpoważniejszym kandydatem do objęcia tronu Rzeczypospolitej w okresie przedelekcyjnym oraz w pierwszej fazie sejmu elekcyjnego był [[Ernest Habsburg]]. Cieszył się on poparciem prymasa Uchańskiego oraz możnowładztwa katolickiego. Sprzyjały tej kandydaturze dobre stosunki między Rzecząpospolitą a Cesarstwem po zaprzestaniu przez Zygmunta Augusta rywalizacji o wpływy w Czechach i na Węgrzech. Szlachta jednak obawiała się sprawdzonej przez Habsburgów w swoich krajach, metody rządów opartych na arystokracji, z ograniczeniem reprezentacji stanowej, gdzie nad integralnością terytorialną państwa górowała polityka dynastyczna<ref>Z. Wójcik, ''Wiek XVI-XVIIXVI–XVII'', Warszawa 1991, s. 314-215.</ref>. Obawiano się porozumienia habsbursko-moskiewskiego w celu pozyskania sojusznika do wojen z Turcją, a kosztem oddania Rurykowiczom ziem ruskich. Duży niepokój kandydatura ta wzbudzała u protestantów, którzy obawiali się ograniczenia tolerancji religijnej oraz utraty swoich swobód politycznych i wyznaniowych.

Wielu zwolenników w obozie protestanckim miała kandydatura szwedzka w osobie króla [[Jan III Waza|Jana III Wazy]], męża Katarzyny Jagiellonki. Powoływano się na tradycję dynastii jagiellońskiej, zasiadającej na tronie polskim od [[1386]] roku, a Waza, choć po kądzieli, miał te tradycję kontynuować. Kandydatura ta ze względu na protestanckie wyznanie króla szwedzkiego nie miała dużych szans zwłaszcza że istniejące w Szwecji ustawodawstwo nie pozwalało monarsze przebywać poza państwem. Syna Jana III i Katarzynki Jagiellonki, wychowanego w wierze katolickiej [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III Wazy]], nie wymieniano w gronie kandydatów ze względu na niepełnoletność.

Jeszcze za życia Zygmunta Augusta pojawiały się propozycje wyboru Piasta, księcia brzesko-legnickiego [[Fryderyk III legnicki|Fryderyka III]], jednak ten zmarł w 1570 roku, a jego syn Henryk XI ze względu na utracjuszowski styl życia nie był brany pod uwagę<ref>S. Grzybowski, ''Dzieje Polski i Litwy (1506-1648)'', pod red. S. Grodziskiego, w: Wielka Historia Polski, Kraków 2003, s. 476.</ref>. Wybór zaś ''króla Piasta'', czyli obywatel RzeczyspolitejRzeczypospolitej był na tyle ryzykowny, że z powodu zazdrości, wzorem Węgier (elekcja Jana Zapolyi) mogłaby wybuchnąć wojna domowa.

Poważnym kandydatem do tronu Rzeczypospolitej był car moskiewski [[Iwan IV Groźny]] bądźalbo jego młodszy syn Fiodor Iwanowicz. Pomimo powszechnie znanych skłonności sadystycznych cara oraz wiedzy o okrucieństwach [[opricznina|opriczniny]], kandydaturę wysuniętą przez zjazdy litewskie popierali Radziwiłłowie oraz liczna szlachta koronna. W obiorze Iwana IV na króla RzeczyspolitejRzeczypospolitej widziano możliwość zakończenia nieustannych konfliktów granicznych. Sposób, w jaki car rozprawił się z bojarami mógł podobać się polskiej szlachcie, zaangażowanej w ruch egzekucyjny. Powszechnie uważano, że o ile król Habsburg może jedynie uszczuplić praw szlachcie to z królem Rurykowiczem istniała szansa poszerzenia praw i przywilejów. Nie obawiano się przy tym uprzywilejowania religii prawosławnej i prześladowania innowierców.

[[Plik:Anjou 1570louvre.jpg|thumb|200px|[[Henryk III Walezy|Henryk Walezy]], (malowidło przypisywane Jean’owi[[Jean de Court|Jeanowi de Court)]]]]

Kolejnym z liczących się rozwiązań był wybór [[Henryk III Walezy|Henryka Walezego]], brata króla Francji Karola IX. Kandydatura Henryka do tronu Rzeczypospolitej pojawiała się jeszcze za życia króla Zygmunta Augusta. W 1566 roku zwrócił uwagę na taką możliwość Katarzynie Medycejskiej, matce Walezego, przebywający na dworze francuskim karzeł Jan Krassowski<ref>S. Cynarski, ''Zygmunt August'', s. 163.</ref>. Dla strony francuskiej wybór Henryka na króla Polski oznaczałby zmniejszenie wpływów Habsburgów, zyskanie sojusznika w walce z domem rakuskim, korzyści gospodarcze wynikające z prężnego handlu bałtyckiego, ponad toponadto Karol IX mógł w ten sposób pozbyć się z dworu brata, którego uznawał za rywala. Dwór paryski jeszcze przed śmiercią Zygmunta Augusta wysłał półoficjalnie w misji sondażowej Jean’aJeana de Balagny, któremu udało się pozyskać przychylność rodu Zborowskich oraz kanclerza wielkiego koronnego Walentego Dembińskiego. Oficjalne poselstwo, naz czele[[Jean zde Monluc|Jeanem de Montlukiem]] (biskupem Walencji) Jean’emna de Montlucczele, zostało wysłane [[17 sierpnia]] [[1572]] roku. Uzdolniony ambasador francuski przeprowadził dobrą akcję propagandową, której nie zaszkodziła nawet Noc[[noc św. Bartłomieja|noc świętego Bartłomieja]], w której królewicz Henryk odegrał niejasną rolę. Montluc, pomimomimo rzezi hugenotów zainspirowanej przez dwór francuski wraz z Henrykiem Walezym, zdołał przedstawić kandydata francuskiego jako człowieka tolerancyjnego. Jednocześnie Francuzi agitowali w państwach Rzeszy Niemieckiej, Wenecji, Rzymie i Turcji zjednując poparcie posłów tych państw dla kandydatury Henryka<ref>S. Płaza, ''Wielkie bezkrólewia'', s. 14-17.</ref>. Duże znaczenie dla tej kandydatury miało poparcie udzielone przez legata papieskiego [[Giovanni Francesco Commendone|Giovanniego Commendone]], który coraz bardziej irytował się intrygami stronnictwa habsburskiego inspirowanymi przez prymasa Karnkowskiego i nuncjusza apostolskiego arcybiskupa Wincentego Portico<ref>U. Augustyniak, ''Historia Polski 1572-1795'', s. 536.</ref>. W Rzeczypospolitej za wyborem Walezego przemawiała obawa przed silnymi rządami Habsburgów, nadzieja na powstrzymanie najazdów tatarskich ze względu na bliskie stosunki francusko-tureckie oraz możliwość poprawy sytuacji finansowej skarbu państwa dzięki bogatemu elektowi.

Sejm elekcyjny rozpoczął obrady [[5 kwietnia]] [[1573]] roku we wsi Kamień pod Warszawą<ref>Zjazd rozpoczął się 3 kwietnia, lecz dwa pierwsze dni w których miał obowiązywać post, poświęcono na modlitwy; patrz E. Urwanowicz-Dubas, ''Koronne zjazdy szlacheckie, s. 270.</ref>. Z powodu ciężkiej, przedłużającej się zimy i utrudnień w komunikacji szlachta z prowincji znacznie oddalonych od Warszawy pojawiła się nielicznie, województwa poznańskie i kaliskie przysłało tylko swoich posłów, masowo zaś zjechała się okoliczna szlachta mazowiecka<ref>W. Sobieski, ''Trybun ludu szlacheckiego'', s. 134.; Na podstawie starszych opracowań podaje się liczbę 40 tys. uczestników elekcji, nowsze opracowania wymieniają liczbę 6-7 tys.; patrz U. Augustyniak, ''Historia Polski 1572-1795'', Warszawa 2008, s. 537.</ref>. Sejm elekcyjny obradował na placu (tzw. ''okopie'' otoczonym wałem ziemnym, gdzie rozbijano ''szopę'', czyli namiot senatorski. Wokół okopu obradowała szlachta pogrupowana według województw. Rozpatrywano kandydaturę habsburską, szwedzką, moskiewską, francuską, księcia pruskiego Albrechta II Hohenzollerna, oraz choć nie padło żadne nazwisko, kandydaturę ''króla Piasta''. Kandydatura szwedzka przestała się liczyć po zdyskredytowaniu największego zwolennika [[Jan III Waza|Jana III Wazy]], Jana Firleja, który na elekcję przybył z oddziałem zbrojnych i armatami, za co oskarżony był o zamiar wymuszenia wyboru siłą.

Elekcja przeciągała się ze względu na wiele spraw które poruszono, a które nie dotyczyły wyboru króla: m.in.między innymi wysłuchano poselstw państw ościennych, które nie zgłaszały kandydatur, rozpatrywano sprawy finansowe i wojskowe, czy sprawę królewszczyzn przyznanym Polakom, a zagarniętych przez Niemców w Prusach Królewskich. Na początku maja szlachta mazowiecka zaczęła naciskać na prymasa, by ten natychmiast rozpoczął elekcję, grożąc, że odłączy się od reszty i samodzielnie rozpocznie głosowanie. [[3 maja]] rozpoczęto „kreskowanie” w poszczególnych województwach, czyli skupionych wokół okopu obozach. Zbieranie głosów trwało do [[9 maja]] i wykazało, że kandydatura francuska zdobyła znaczną przewagę (22 województwa przeciwko 10)<ref>E. Urwanowicz-Dubas, ''Koronne zjazdy szlacheckie'', s. 272-274272–274.</ref>. Dzień później przeciwnicy wyboru Henryka Walezego skupieni wokół Jana Firleja opuścili pole elekcyjne i oddalili się do Grochowa. Aby nie doprowadzić do secesji i podwójnej elekcji, do Grochowian, jak nazywano przeciwników wyboru Walezego wysłano Piotra Zborowskiego. Kompromis i zgoda na elekcję Francuza miała nastąpić po zaakceptowaniu przez zgromadzenie oraz poselstwo Walezego punktów dotyczących pokoju religijnego zawartych w konfederacji warszawskiej. [[11 maja]] [[1573]] roku prymas Uchański nominował na króla Polski i wielkiego księcia Litwy Henryka Walezego, a [[16 maja]], po zaprzysiężeniu przez poselstwo francuskie [[Artykuły henrykowskie|artykułów henrykowskich]] oraz [[Pacta conventa|paktów konwentów]], marszałek wielki koronny Jan Firlej proklamował Walezego królem. Koronacja odbyła się [[21 lutego]] [[1574]] roku.

* [[elekcja 1575/1576]]