Sztuka Polski: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Rynek Glowny w Krakowie.jpg|thumb|[[Rynek Główny w Krakowie]] z widokiem na [[Kościół Mariackiarchiprezbiterialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie|kościół Mariacki]] i [[Kościół św. Wojciecha w Krakowie (Rynek Główny)|kościół Św. Wojciecha]]. W głębi [[Kamienica Mennica]], [[Szara Kamienica w Krakowie|Szara Kamienica]] i [[Dom Włoski w Krakowie|Dom Włoski]].]]

[[Plik:Стороны збручского идола.jpg|mały|[[Światowid|Światowid ze Zbrucza]]]]

Dwa kopce-mogiły: [[Kopiec Krakusa|Krakusa]] i [[Kopiec Wandy|Wandy]] w Krakowie usypane prawdopodobnie ok. VII-VIII wieku są kojarzone z [[Awarowie|Awarami]] i [[Słowianie|Słowianami]] lub z [[Celtowie|Celtami]]. Rodzima sztuka trwała w zdobnictwie ceramiki, czego przykładem są m.in. naczynia znalezione w warszawskim [[Bródno|Bródnie]]. Odrębność kulturowa zaczęła się kształtować w VI-X w. Z tego okresu pochodzą grody obronne, rzeźby z drewna i kamienia o przeznaczeniu kultowym m.in. monumentalny [[Światowid ze Zbrucza|posąg]] [[Świętowit]]a ze [[Zbrucz]]a.

W poszczególnych regionach w architekturze sakralnej czytelne są własne cechy. Na Pomorzu Wschodnim i Warmii przeważały ceglane kościoły halowe z prostokątnym zamknięciem prezbiterium, sklepieniami gwiaździstymi o wyszukanym rysunku, szczytami schodkowymi wieńczącymi elewacje. Na Pomorzu Zachodnim prezbiterium jest najczęściej zamykane poligonalnie, preferowano ceglane hale i bazyliki często z zintegrowanym korpusem i prezbiterium. Na Śląsku przeważają kamienne i kamienno-ceglane kościoły o układzie bazylikowym (we Wrocławiu powstawały także hale), cechy te da się również zauważyć w kościołach Małopolski, przy czym tu część nawowa i prezbiterialna są często silnie wyodrębniane. Ze świątyń kolegiackich i farnych wyróżniają się m.in. dwupoziomowa [[Kolegiata Świętego Krzyża i św. Bartłomieja we Wrocławiu|kolegiata Św. Krzyża we Wrocławiu]], [[Kościół Mariackiarchiprezbiterialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie|kościoły NMP w Krakowie]] (z charakterystycznym dla kilku kościołów Krakowa [[System filarowo-skarpowy|systemem filarowo-przyporowym]]) i w [[Bazylika konkatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku|Gdańsku]], który jest największym gotyckim ceglanym kościołem w Europie. Tamże wzniesiono kościoły [[Bazylika św. Mikołaja w Gdańsku|Św. Mikołaja]] i [[Kościół św. Katarzyny w Gdańsku|Św. Katarzyny]] i [[Kościół Świętej Trójcy w Gdańsku|Św. Trójcy]] z klasztorem Franciszkanów. Wielkie kościoły farne powstały w innych ośrodkach miejskich (kościoły [[Kościół św. Jakuba w Toruniu|Św. Jakuba w Toruniu]], [[Bazylika archikatedralna św. Jakuba w Szczecinie|Szczecinie]], [[Bazylika św. Jakuba i św. Agnieszki w Nysie|Nysie]], [[Kościół św. Mikołaja w Brzegu|Św. Mikołaja w Brzegu]], [[Katedra św. Stanisława i św. Wacława w Świdnicy|Św. Stanisława i Św. Wacława w Świdnicy]]). Odmienny charakter w kontekście architektury Śląska ma [[Kaplica św. Jadwigi w Trzebnicy|Kaplica Św. Jadwigi]] przy [[SanktuariumBazylika i sanktuarium św. Jadwigi w Trzebnicy|kościele klasztornym]] w [[Trzebnica|Trzebnicy]], która charakteryzuje się recepcją niektórych form francuskiego [[styl promienisty|stylu promienistego]]. Świadectwem wysokiej rangi zakonu Cystersów są założenia [[Opactwo Cystersów w Kołbaczu|w Kołbaczu]] i [[Bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie|Pelplinie]]. Na XIII i XIV wiek przypada aktywna działalność zakonów [[Zakon żebrzący|mendykanckich]]. Sprowadzeni wkrótce po założeniu zakonu [[Dominikanie]] wznieśli swoje zespoły klasztorne m.in. w [[Bazylika Świętej Trójcy w Krakowie|Krakowie]], [[Kościół św. Wojciecha we Wrocławiu|Wrocławiu]], [[Kościół św. Jakuba w Sandomierzu|Sandomierzu]]. Świadectwem dziedzictwa [[Zakon Braci Mniejszych|Braci Mniejszych]] są kościoły i klasztory m.in. w [[Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu|Toruniu]], [[KościółBazylika św. Franciszka z Asyżu w Krakowie|Krakowie]] i [[Katedra greckokatolicka pw. św. Wincentego i św. Jakuba we Wrocławiu|Wrocławiu]]. Z kościołów innych zakonów wyróżnia się dawny [[Bazylika Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Strzegomiu|kościół Joannitów w Strzegomiu]] czy kościoły Bożogrobców w [[Kościół św. Jana Chrzciciela w Gnieźnie|Gnieźnie]] i [[Bazylika kolegiacka Grobu Bożego w Miechowie|Miechowie]] (gruntownie przebudowany w XVIII w.). Powstało wiele mniejszych kościołów parafialnych i filialnych. spośród nich m.in. kościoły w [[Kościół św. Stanisława w Bielsku-Białej|Starym Bielsku]], [[Kamionna (województwo wielkopolskie)|Kamionnej]], [[Małujowice|Małujowicach]].

Na szeroką skalę rozwinęła się rzeźba figuratywna. Do przykładów wczesnogotyckich zalicza się m.in. [[posąg księżnej Salomei]] z [[Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Głogowie|kolegiaty]] w [[Głogów|Głogowie]]. Nurt mistyczny egzemplifikują m.in. [[Pietà z Lubiąża]] (obecnie w [[Muzeum Narodowe w Warszawie|MNW]]), krucyfiksy z [[Bazylika kolegiacka Matki Bożej Pocieszenia i św. Stanisława Biskupa w Szamotułach|Szamotuł]], Kamienia Pomorskiego i przede wszystkim z [[Krucyfiks z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu|kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu]]. Specyficznymi dziełami o charakterze mistycznym są figurki jasełkowe w krakowskim klasztorze Klarysek. Na terenie państwa krzyżackiego powstają liczne [[Madonna szafkowa|Madonny szafkowe]], kultowe rzeźby łączące trzy typy ikonograficzne ''[[Sedes Sapientiae]]'', [[Tron Łaski]] oraz ''[[Mater Misericordiae]]''. W XIV wieku pojawiają się w Polsce wolnostojące figury Madonny z Dzieciątkiem, ''exemplum gratia'' jest figura z klasztoru Karmelitek w Krakowie. Na Śląsku i Pomorzu upowszechniły się tzw. Madonny na lwach np. rzeźby z kościoła Św. Marcina we Wrocławiu, ze Skarbimierza (obecnie w MNWr) czy w kościele w Lubieszenie k. Tczewa, a ponadto retabula ołtarzowe, m.in. z Bąkowa, [[Tryptyk z Ciećmierza|Ciećmierza]] (ob. w [[Bazylika archikatedralna św. Jakuba w Szczecinie|katedrze]] w Szczecinie), Łuczyc (ob. w MNW), Pełcznicy. Dziełami związanymi ze [[gotyk międzynarodowy|stylem pięknym]] są kamienne [[Piękna Madonna|Piękne Madonny]] z [[Piękna Madonna z Torunia|Torunia]] (zaginiona), [[Piękna Madonna z Wrocławia|Wrocławia]], [[Piękna Madonna Gdańska|Gdańska]] i drewniane m.in. [[Madonna z Krużlowej|z Krużlowej]] oraz Piety z [[kościół św. Barbary w Krakowie|kościoła Św. Barbary]] w Krakowie, kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu i [[Pietà w kościele Mariackim w Gdańsku|kościoła NMP]] w Gdańsku. W XV i XVI w. powstaje wiele retabulów ołtarzowych, które często unifikowały elementy architektury, rzeźby, malarstwa, a także rzemiosła artystycznego. Spośród tego typu dzieł wyróżnia się [[Ołtarz Wita Stwosza w Krakowie|Ołtarz Mariacki]] [[Wit Stwosz|Wita Stwosza]] wykonany w latach 1477-1489. Ten artysta wykonał również m.in. [[Krucyfiks Wita Stwosza|krucyfiks]] w tymże kościele i [[Nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka|nagrobek Kazimierza Jagiellończyka]] w katedrze wawelskiej. Rzeźba sepulkralna powszechna była już w XIV w., przede wszystkim w państwach Piastów Śląskich oraz stolicy Królestwa Polskiego o czym świadczą nagrobki książąt w Krzeszowie, Henrykowie, Opolu, Wrocławiu (m.in. płyta nagrobna Henryka II Pobożnego i [[sarkofag tumbowy Henryka IV Probusa]]) oraz nagrobki królów [[Nagrobek Władysława I Łokietka na Wawelu|Władysława Łokietka]] i [[Nagrobek Kazimierza III Wielkiego na Wawelu|Kazimierza Wielkiego]] w katedrze wawelskiej. Sztukę sakramentu chrztu egzemplifikują brązowe chrzcielnice w kościele Św. Mikołaja w Elblągu, Św. Piotra i Pawła w Legnicy oraz w katedrze w Kołobrzegu czy kamienna chrzcielnica w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu. W stolicy Śląska znajdują się dwa cenne przykłady ''ars eucharistica'' – wieżowe [[Sakramentarium|sakramenetaria]] w kościołach [[Katedra św. Marii Magdaleny we Wrocławiu|Św. Marii Magdaleny]] i [[Bazylika św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu|Św. Elżbiety]], ostatnie z nich jest dziełem [[Jodokus Tauchen|Josta Tauchena]].

Na terenie całej Polski wznoszono pałace i [[DwórPolski dwór szlachecki|dwory szlacheckie]] o wysokich dachach, głównym pawilonie i czterema narożnymi alkierzami (m.in. [[Czyżew]], [[Koszuty (powiat średzki)|Koszuty]], [[Świdnik]], [[Osówiec (powiat słupecki)|Osówiec]], [[Ożarów (województwo łódzkie)|Ożarów]]). Budownictwo drewniane reprezentują liczne pojedyncze [[Mennonici|mennonickie]] [[Dom podcieniowy|domy podcieniowe]] na Pomorzu i [[Żuławy Wiślane|Żuławach Wiślanych]] ([[Lwi Dwór]] w [[Lipce (Gdańsk)|Lipcach]], [[Miłocin (województwo pomorskie)|Miłocin]], [[Trutnowy]]), kościoły drewniane (m.in. w [[Mnichów (województwo świętokrzyskie)|Mnichowie]], [[Kościół św. Michała Archanioła w Szalowej|Szalowej]], [[Tomaszów Lubelski|Tomaszowie Lubelskim]], [[Kościół odpustowy św. Anny w Oleśnie|Oleśnie]] na Śląsku) cerkwie typu [[Cerkiew łemkowska|łemkowskiego]] ([[Cerkiew św. Paraskewy w Kwiatoniu|Kwiatoń]], [[Cerkiew św. św. Kosmy i Damiana w Skwirtnem|Skwirtne]] [[Cerkiew Opieki Matki Bożej w Owczarach|Owczary]], [[Cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku|Turzańsk]]) [[Cerkiew bojkowska|bojkowskiego]] ([[Hrebenne (powiat tomaszowski)|Hrebenne]], [[Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu|Chotyniec]], [[Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Uluczu|Ulucz]]) i wiatraki typu holenderskiego (głównie na Pomorzu i Wielkopolsce). Formy barokowe w budownictwie drewnianym preferowane były jeszcze w XIX w.

Plik:Willmann Landscape with St. John.jpg|[[Michael Willmann]], ''[[Krajobraz ze świętym Janem (obraz Michaela Willmanna)|Krajobraz ze świętym Janem]]'', 1656 r.

Paradoksalnie, w okresie zaborów na terenach Polski w dawnym i obecnym kształcie znaczenie sztuki obcej maleje, albowiem główne nurty rozwijały się w głównych ośrodkach artystycznych państw zaborczych (Berlin, Wiedeń, Petersburg), aczkolwiek wielu polskich artystów kształciło się na Zachodzie m.in. w Paryżu, Monachium i Rzymie. Wzrasta natomiast pozycja polskich artystów, szczególnie w II połowie XIX wieku, głównie na terenie zaboru rosyjskiego i austriackiego, w okresie autonomii galicyjskiej Kraków stał się swoistym centrum sztuki. W architekturze, po zmierzchu klasycyzmu około lat 30. XIX w. dominuje [[Historyzm (architektura)|historyzm]], a następnie wraz z nim [[Eklektyzm (architektura)|eklektyzm]] i [[secesja (sztuka)|secesja]]. We wszystkich trzech zaborach przyjął się podział stylów historyzujących dostosowanych do funkcji budowli. Nawrót do form średniowiecznych ([[neoromanizm]] i [[neogotyk]]) widoczny jest głównie w architekturze sakralnej, której podporządkowane są elementy rzeźby i malarstwa. W przypadku budowli świeckich przyjmowano formy neorenesansowe głównie w szkołach, budynkach urzędowych (ratusz w Opolu) i ośrodkach naukowych (gmach PAN-u w Krakowie), co miało być odniesieniem do humanizmu epoki Odrodzenia. W stylu neobarokowym wznoszono często budowle rezydencjonalne (m.in. Pałac Kronenbergów w Warszawie) i wille rentierów i przedsiębiorców ([[willa Fritza Heroldta w Bydgoszczy]], [[Pałacyk Emanuela Rosta w Bielsku-Białej|willa Rosta w Bielsku-Białej]]). Przykładem neoklasycyzmu jest Teatr Wielki w Poznaniu. W dobie kapitalizmu powstaje wiele willi i pałaców fabrykantów oraz liczne osiedla robotnicze (m.in. [[Biskupice (Zabrze)|Biskupice]], [[Kaufhaus (osiedle)|Kaufhaus]], [[Giszowiec]] [[Nikiszowiec]] na Śląsku), a ponadto artyzm obejmuje architekturę przemysłową i budowli użyteczności publicznej. Wskutek industrializacji następuje gwałtowna urbanizacja nie tylko miast dawnych ([[Bytom]]), lecz także powstają nowe ośrodki miejskie z zabudową o charakterze robotniczym ([[Łódź]], [[Żyrardów]], [[Katowice]]). Ponadto rozwinęła się architektura sakralna. Na terenach wschodnich Niemiec, w tym [[zabór pruski|zaboru pruskiego]] swoją twórczość realizowali architekci m.in. [[Karl Friedrich Schinkel]], [[Friedrich August Stüler]] (Wielkopolska), [[Alexis Langer]], [[Ludwig Schneider]] (Śląsk). W [[zabór rosyjski|zaborze rosyjskim]] prym wiedli [[Józef Pius Dziekoński]], [[Konstanty Wojciechowski (1841-19101841–1910)|Konstanty Wojciechowski]], zaś [[zabór austriacki|austriackim]] [[Feliks Księżarski]], [[Teodor Talowski]], [[Jan Sas-Zubrzycki]]. Wraz z postępem romantyzmu i historyzmu architekci kreowali nowe kierunki stylistyczne ([[gotyk wiślano-bałtycki]], [[styl nadwiślański]]) które miały związek z poszukiwaniem [[styl narodowy|stylu narodowego]].

[[Romantyzm]] objął głównie malarstwo, którego głównymi przedstawicielami byli [[Piotr Michałowski]], [[Henryk Rodakowski]] i [[Artur Grottger]], podejmując często wątki narodowowyzwoleńcze. Artystami łączącymi wątki romantyczne z realistycznymi byli [[Maksymilian Gierymski]] i przede wszystkim [[Jan Matejko]]. Tenże ostatni, przyjmując historiozoficzną myśl, w swoim bogatym ''oeuvre'' zilustrował wszystkie najważniejsze wątki z historii Polski, obrazując często potęgę narodu polskiego i jego znanych bohaterów. Przedstawicielem [[akademizm]]u był [[Henryk Siemiradzki]] ilustrujący epizody ze starożytnego Rzymu zwłaszcza w okresie trudnym dla rozwoju chrześcijaństwa. Realistyczny pejzaż preferował m.in. [[Józef Szermentowski]] malujący głównie krajobrazy wiejskie i małomiasteczkowe Kieleczczyzny i Ziemi Sandomierskiej, zaś wątki z życia codziennego malował [[Aleksander Gierymski]]. Jego tematyka oscylowała wokół prozy codziennego życia osób różnych warstw społecznych, w tym życia chłopów, żydów i warszawskiej biedoty. Artyści dość powściągliwie przyjęli [[impresjonizmImpresjonizm w sztuce|nurt impresjonistyczny]], ograniczając go do pojedynczych dzieł ([[Józef Pankiewicz]], [[Władysław Podkowiński]]), lub subiektywnej percepcji tego stylu ([[Olga Boznańska]]).

Na Śląsku i Pomorzu, które do 1945 leżały w granicach Niemiec, konsekwentnie przyjmowano założenia niemieckiej awangardy ([[Bauhaus]]); znaczącym ośrodkiem artystyczny był Wrocław, gdzie powstały osiedla mieszkaniowe (m.in. [[Sępolno (Wrocław)|Sępolno]]) i budynki użyteczności publicznej z [[Hala Stulecia we Wrocławiu|Halą Stulecia]] [[Max Berg|Maxa Berga]] na czele. Przemiana form miała miejsce także w sztukach plastycznych.

Plik:Bledne kolo.jpg|[[Jacek Malczewski]], ''[[Błędne koło (obraz Jacka Malczewskiego)|Błedne koło]]'', 1897

Plik:Wroclaw hala ludowa6.jpg|[[Max Berg]], [[Hala Stulecia we Wrocławiu|Hala Stulecia]] we Wrocławiu, 1911–1913