Mesjanizm polski: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
→Nurty: ą |
+meryt |
||
Linia 6:
[[Plik:Adam Mickiewicz.PNG|mały|[[Walenty Wańkowicz]], ''[[Portret Adama Mickiewicza na Judahu skale]]'', 1827–1828]]
Podobnie jak inne postacie [[mesjanizm]]u, mesjanizm polski opierał się na idei ziemskiego [[zbawienie|zbawienia]] ludzkości ([[eschatologia]]). W jego najbardziej rozpowszechnionej postaci zbawienie to wiązane było ściśle z [[Polacy|narodem polskim]] i dokonywało się w procesie historycznym ([[filozofia historii]]). Mesjanizm łączył w sobie refleksje filozoficzną, religijną i polityczną. Wyrażał się zarówno w traktatach jak i dziełach literackich. Literatura i filozofia mesjanistyczna były istotnym składnikiem polskiego [[romantyzm]]u (czasem jest z nim wręcz utożsamiana{{odn|Pieróg|2002|s=540}}). Mesjanizm powstał jako ideologia narodu uciśnionego, szukającego w nim zarówno [[kompensacja (psychologia)|kompensacji]] własnych klęsk (poczucie własnej wyższości moralnej), jak i poszukującego dróg wyjścia z ucisku (funkcja mobilizacyjna){{odn|Wawrzynowicz|2015}}. Postulowany przezeń program polityczny oparty był na wyższości moralnej i duchowej, dzięki którym "sprawa polska" miała zatriumfować nad zaborcami{{odn|Bochenek|Gawor|Michalik-Jeżowska|Wójtowicz|2015|s=136}}.
== Nurty ==
Linia 26:
Chociaż mesjanizm polski uważany jest za nurt bardzo oryginalny, to wielu aspektach jest podobny do innych mesjanizmów. Pierwotną formą mesjanizmu jest [[mesjanizm żydowski]], mający charakter narodowo-religijny, łączący wiarę w nadejście [[Pomazaniec|Mesjasza]] i bycie [[naród wybrany|narodem wybranym]]. Chrześcijańskie mesjanizmy miały charakter [[millenaryzm|millenarystyczny]], opierając się na wierze w powtórne przyjście Mesjasza-Chrystusa, który miał panował przez tysiąc lat przed nastaniem [[Sąd Ostateczny|Sądu Ostatecznego]]{{odn|Pieróg|2002|s=537}}{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=256-257}}. Mesjanizmy rozkwitły w [[romantyzm]]ie, stawiając sobie za cel odnowienie duchowości i religii w opozycji zarówno do [[oświecenie (epoka)|myślenia oświeceniowego]], jak i do instytucjonalnej religii (Kościoła katolickiego){{odn|Pieróg|2002|s=537}}. O ile w myśli oświeceniowej silne były wątki [[empiryzm|empiryczne]] i [[racjonalizm filozoficzny|racjonalistyczne]], to romantyzm podkreślał rolę [[emocja|emocji]] i [[wyobraźnia|wyobraźni]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=256}}.
Mesjanizm polski, obok francuskiego i niemieckiego był najżywotniejszą postacią romantycznego mesjanizmu{{odn|Pieróg|2002|s=537}}. Był tworzony przede wszystkim w [[Wielka Emigracja|polskich środowiskach emigracyjnych]] przebywających we Francji po [[powstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=258}}. Pod względem filozoficznym czerpał z wielu stanowisk filozoficznych: francuskiej filozofii religijno-społecznej, [[idealizm niemiecki|niemieckiego idealizmu]], [[mistycyzm]]u [[Jakob Böhme|Jakoba Böhmego]] i [[Emanuel Swedenborg|Emanuela Swedenborga]], [[sarmatyzm]]u i [[słowianofilstwo|słowianofilstwa]]. Dodatkowo szukano [[racjonalizacja|racjonalizacji]] upadku państwa polskiego, represji po [[powstanie listopadowe|powstaniu listopadowym]] i własnej słabości wobec zaborców. Znajdowano ją w podkreślaniu własnej wyższości moralnej, traktowaniu nieszczęść i cierpienia jako sił oczyszczających, czy interpretacji własnego losu w kategoriach biblijnego odkupienia grzechów. Sprzyjało to powstawaniu dzieł literackich i filozoficznych podkreślających wyjątkową misję historyczną narodu polskiego i mitologizujących polską przeszłość{{odn|Pieróg|2002|s=537}}. W związku z warunkami społecznymi i politycznymi, polski romantyzm uzyskał charakter krytyczny, czy wręcz rewolucyjny wobec rzeczywistości (w przeciwieństwie np. do mesjanizmu niemieckiego, który rzeczywistość afirmował){{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=256}}.
Pewne elementy filozofii mesjanistycznej można znaleźć już na początku XIX w. w twórczości [[Jan Paweł Woronicz|Jana Pawła Woronicza]]<ref>{{cytuj|autor=Jan Paweł Woronicz|redaktor=Andrzej Wawrzynowicz|tytuł=Spór o mesjanizm. Rozwój idei|miejsce=Warszawa|data=2015|wydawca=Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego|s=5-20|odn=tak}}</ref>. W okresie przed powstaniem listopadowym idee premesjanistyczne wyrażali m.in. [[Józef Gołuchowski]], [[Joachim Lelewel]] czy [[Maurycy Mochnacki]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=249-255}}.
=== Józef Hoene-Wroński ===
Linia 39 ⟶ 41:
Filozofia Hoene-Wrońskiego, pozostająca odrębną i uboczną postacią mesjanizmu, znajdowała jednak zwolenników aż do XX w., kiedy romantyczny mesjanizm był już tylko nurtem historycznym. Do współczesnych zwolenników mesjanizmu Wrońskiego należeli [[Paulin Chomicz]], [[Czesław Jastrzębiec-Kozłowski]] i [[Jerzy Braun]], którzy powołali w dwudziestoleciu międzywojennym Instytut Mesjaniczny. Poza Polską zwolennikami Hoene-Wrońskiego był m.in. [[Francis Warrain]]. Pisma Wrońskiego czytane też były przez [[Charles Baudelaire|Charlesa Baudelaire’a]] i cesarza [[Piotr II (cesarz Brazylii)|Piotra II]]{{odn|Walicki|1986|s=31}}.
===
Mesjanistyczne idee [[Adam Mickiewicz|Adama Mickiewicza]], ze względu na wysoką formę literacką w jakiej zostały zaprezentowane, a także ze względu na jego rolę w kulturze narodowej, zadecydowały o znaczeniu mesjanizmu dla polskiego romantyzmu, a także o jego zasadniczej formie. Mickiewicz zaczerpnął od Hoene-Wrońskiego nazwę ''mesjanizm'', jednak nadał jej odmienne treści i narodowy wymiar{{odn|Walicki|1986|s=31}}. W ''Prelekcjach paryskich'' Mickiewicz nazwał mesjanizmem filozofię swoją oraz Towiańskiego{{odn|2011|Zawojska|s=100}}. Mickiewiczowi przypada też zasługa rozpowszechnienia idei mesjanistycznych, natomiast filozofia Hoene-Wrońskiego stopniowo została zmarginalizowana.
Mesjanistyczna twórczość Mickiewicza nie jest jednorodna i zauważyć w niej można ewolucję poglądów. W poszczególnych dziełach, odmienny jest np. podmiot, któremu przypisywana jest moc prowadzenia do zbawienia. W ''[[Dziady część III|III Części Dziadów]]'' jest to wybitna jednostka, natomiast w ''[[Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego|Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego]]'' cierpiący naród polski ("Polska Chrystusem narodów"). W ''[[Prelekcje paryskie|Prelekcjach paryskich]]'' Mickiewicz zsyntetyzował te dwa pojęcia, wskazując, że wybitne jednostki i narody prowadzą ludzkość do zbawienia {{odn|2011|Zawojska|s=102}}.
Mickiewicz wypracował podstawy swojej koncepcji samodzielnie, później natomiast znalazł się w sferze wpływów Andrzeja Towiańskiego. Mesjanizm ten swoje źródła religijne, i przeciwstawia idee nowej religijności, opartej na spirytualizmie Ducha, racjonalistycznym, postoświeceniowym nurtom filozofii europejskiej{{odn|Wawrzynowicz|2015}}. Mickiewicz krytykuje nie tylko "zmurszałe trony Europy", ale także nowoczesny racjonalizm, [[liberalizm]] i [[materializm]]. Jego wizja ma charakter mistyczny, teokratyczny i konserwatywno-romantyczny. Idealizowane są przepojone religijnością średniowiecze i ustrój szlachecki.{{odn|Bochenek|Gawor|Michalik-Jeżowska|Wójtowicz|2015|s=142}}.
Naród polski wypełnić ma rolę Chrystusa. Ma poprzez swoje cierpienie i posłannictwo (pielgrzymstwo) wskazać ludzkości drogę do wolności i odnowy moralnej i religijnej{{odn|Bochenek|Gawor|Michalik-Jeżowska|Wójtowicz|2015|s=142-143}}. Nieortodoksyjna, mistyczna religijność poety stała się źródłem oskarżeń go o [[herezja|heretyckość]], a niektóre jego dział umieszczono na ''[[Indeks ksiąg zakazanych|Indeksie ksiąg zakazanych]]''. Współcześnie pojawiają się również bardziej ortodoksyjne interpretacje tej twórczości, wskazujących na jej reformatorski charakter wyprzedzający dorobek [[sobór watykański II|II soboru watykańskiego]]{{odn|Skoczyński|Woleński|2010|s=264-265}}.
=== Neomesjanizm ===
Od upadku powstania styczniowego, mesjanizm wchodzi w fazę schyłkową. Nie tylko traci na popularności, ale jest powszechnie krytykowany i obwiniany za błędny program polityczny i religijny.
Na przełomie XIX i XX w. następuje powrót zainteresowania mesjanizmem i próba syntetycznego ujęcia jego różnych nurtów. Stanowisko to określa się jako neomesjanizm, a jego przedstawicielami są [[Wojciech Dzieduszycki (polityk)|Wojciech Dzieduszycki]], [[Stanisław Szczepanowski]], [[Ludwik Posadzy]] czy [[Wincenty Lutosławski]]. Pewne elementy mesjanistyczne można odnaleźć w pismach [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] czy [[Karol Wojtyła|Karola Wojtyły]]. W tym okresie zmianie ulega pojęcie narodu, z historycznej wspólnoty etnicznej, na wspólnotę religijną. Katolicyzm staje się podstawą polskiej [[tożsamość narodowa|tożsamości narodowej]], a misja Polski zostaje określona przez sąsiedztwo z dwoma wrogimi żywiołami: protestanckimi Niemcami i prawosławną Rosją{{odn|Wawrzynowicz|2015}}.
== Przypisy ==
Linia 48 ⟶ 59:
== Bibliografia ==
* {{cytuj|autor=Krzysztof Bochenek, Leszek Gawor, Magdalena Michalik-Jeżowska, Ryszard Wójtowicz|tytuł=Zarys historii filozofii polskiej|miejsce=Rzeszów|data=2015|wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego|odn=tak}}
* {{cytuj|autor=Wincenty Lutosławski|rozdział=Mesjanizm jako polski światopogląd narodowy|redaktor=Andrzej Wawrzynowicz|tytuł=Spór o mesjanizm. Rozwój idei|miejsce=Warszawa|data=2015|wydawca=Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego|s=381-390|odn=tak}}
* {{cytuj|autor=Stanisław Pieróg|rozdział=Mesjanizm|redaktor=Alina Kowalczykowa, Józef Bachórz|tytuł=Słownik literatury polskiej XIX wieku|miejsce=Wrocław|data=2002|wydawca=Ossolineum|s=536-540|odn=tak}}
| |||