Fryzowie: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja nieprzejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
→Specyfika regionu: jęz. |
drobne redakcyjne, drobne techniczne |
||
Linia 1:
{{Dopracować|źródła=2010-11|powtórki: Fryzyjski Ruch Narodowy}}
[[Plik:Frisians.png|thumb|Historyczne obszary zamieszkiwane przez Fryzów
[[Plik:German Bight.jpg|thumb|Zdjęcie satelitarne [[Fryzja (kraina historyczna)|Fryzji]]
'''Fryzowie''' – lud pochodzenia germańskiego zamieszkujący obszary dawnej [[Fryzja (kraina historyczna)|Fryzji]], posługujący się [[język fryzyjski|językiem fryzyjskim]]; obecnie także [[język niderlandzki|niderlandzkim]], [[język dolnoniemiecki|dolnoniemieckim]], [[język niemiecki|niemieckim]], a także dialektem pośrednim między dolnoniemieckim a fryzyjskim określanym jako [[Dialekt groningski|groningski]] w prowincji [[Groningen]], a jako [[dolnoniemiecki Wschodniej Fryzji|dolnoniemiecki (dolnosaski) Wschodniej Fryzji]] w Niemczech.
Obecnie Fryzowie to autochtoniczna mniejszość narodowa, zamieszkująca obecnie w trzech państwach: w [[Holandia|Holandii]], w prowincjach [[Groningen (prowincja)|Groningen]] oraz [[Fryzja (prowincja)|Fryzja]] i na przylegających do tej prowincji wyspach; w [[Niemcy|Niemczech]], w krajach związkowych [[Dolna Saksonia|Dolnej Saksonii]] i [[Szlezwik-Holsztyn|Szlezwiku-Holsztynie]] oraz w [[Dania|Danii]] w prowincji [[Jutlandia Południowa]].
Etnonim Fryzowie (w źródłach rzymskich – ''Frisii'', ''Frisiavones'', ''Frisiones'') może pochodzić ze starogermańskiego „odważny”, „mężny” lub od Frese, Fries – „skraj”, „brzeg” (tj. dokładnie „mieszkańcy wybrzeża”). W średniowieczu znani byli jako wytrawni marynarze i kupcy. Współcześnie zajmują się w dużej mierze produkcją mleka, hodowlą koni, świń, owiec, mieszkańcy wybrzeża i wysp trudnią się też rybołówstwem. Od
W latach 20.
Wśród Fryzów działają dwie [[partia polityczna|partie polityczne]]: Fryzyjska Partia Narodowa i Fryzyjska Partia Narodowa Ljouwert ([[Leeuwarden]]), a od
== Flaga, godło, stolica ==
[[Plik:Frisian flag.svg|thumb|Flaga fryzyjska]]
[[Flaga|Flagę]] fryzyjską tworzą ukośne niebiesko
Stolicą holenderskiej Fryzji jest liczące ok. 90 tys. mieszkańców [[Leeuwarden]]. Największym portem jest [[Harlingen (Holandia)|Harlingen]], wyróżniające się wspaniałymi domami kupców. Hindeloopen słynie z malowanych mebli, a [[Makkum]] z wytwórni kafli. Miasteczko [[Sneek]] to jeden z najpopularniejszych w kraju ośrodków sportów wodnych. Wyjątkową atrakcją są tu spacery po „dnie morza”, tzn. mieliznach, które wyłaniają się w czasie odpływu. Przy sprzyjających warunkach można w ten sposób dotrzeć ze stałego lądu, nawet na jedną z wysp.
== Historia Fryzji ==
Od
Fryzowie odegrali dużą rolę w rozwoju handlu holenderskiego. Poprzez niszczycielskie działanie morza zmuszeni byli do szukania pożywienia gdzie indziej, w związku z czym dość wcześnie zajęli się [[Żegluga|żeglugą morską]] i [[Żegluga śródlądowa|rzeczną]]. Byli oni pośrednikami handlowymi, handlowali zaś głównie solą, żelazem, cyną i tzw. „płaszczami fryzyjskimi” (''palia fresonica''), które jednak najprawdopodobniej produkowane były we [[Flandria (region)|Flandrii]]. Jako kupcy byli znani w całej ówczesnej Europie.
W
Już od
Na przełomie XIV i XV wieku nastąpił silny rozwój miast fryzyjskich takich jak: [[Leeuwarden]], [[Hindeloopen]], [[Emden]] i Groningen. Biły one własną monetę, prowadziły handel i pośrednictwo handlowe. Rozwijała się także hodowla, szczególnie bydła i koni, z których bardzo cenione były (i nadal są) słynne bojowe rumaki fryzyjskie.
W
W połowie
Na początku
W latach 20.
== Specyficzne wyroby fryzyjskie ==
Naczynia gliniane – tzw. aardewerk, wyrabiane we Fryzji od ok. 1600 roku, początkowo zdobione w polichromowane wzory na białej glazurze z cyny, potem także w niebieskie rysunki. Najstarsze fabryki (tzw. glejbackerijen) istniały w Harlingen i należały do rodziny Feytama i Tjallingii.
Fryzyjskie zegary – wytwarzane we Fryzji od końca
W sztuce ludowej najważniejsze dziedziny to tkactwo i koronkarstwo, a najczęściej stosowane są motywy geometryczne, roślinne (zwłaszcza kwiatowe i drzew) oraz symbole ptaków i wiatraków.
== Specyfika regionu ==
Typowe fryzyjskie sporty to kaatsen (rodzaj gry w piłkę) albo [[fierljeppen]], czyli skoki w dal (zwykle przez kanały) przy pomocy kija. Jednak najbardziej Fryzja słynie z rozgrywanego tu już od
Jedną z typowych fryzyjskich gier jest także drużynowa gra „kooitjetipelen” rozgrywana na jednej z grobli – gra się położonym na ziemi kamieniem, który odbija się drewnianą deską. W zimie często urządzano tzw. „Harddraven”, czyli jeżdżenie saniami zaprzęgniętymi w konie po lodzie, wszystkiemu zaś towarzyszy dzwonienie dzwoneczków.
Tradycyjny dom mieszkalny – tak zwany dom fryzyjski (''gulfhuis''): pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze pod wspólnym, wysokim, cztero
Typowy ludowy instrument używany jeszcze ok. 1800 r. to tak zwany „bonge op ‘e stok” – mały kawałek drewna, na który naciągnięta była jedna struna, wprawiana w ruch dmuchaniem.
== Strój ==
Typowym ludowym nakryciem głowy kobiet był czepiec pokryty białą koronką o wywiniętych do góry z każdej strony dolnych częściach. Od
Mężczyźni nosili czerwony, średnio wysoki kapelusz z rondem, niebiesko-szare lub czerwone kamizelki ze srebrnymi guzikami i krótką, sięgającą bioder marynarkę. Koszule miały wystające kołnierze, a spodnie były krótkie i szerokie, zakończone na wysokości łydki. Do tego czarne pończochy i buty z klamrami.
Linia 60:
== Zwyczaje rodzinne ==
=== Zwyczaje związane z narodzinami ===
Gdy urodzi się dziecko, rodzice wysyłają zawiadomienia na kartkach przyozdobionych niebieską (dla chłopca) lub różową wstążką. Każdy, kto odwiedza rodziców, dostaje biszkopty anyżowe przyozdobione w kolorach niebiesko-białym lub różowo-białym, a czasem także po prostu z samym cukrem. Toast za nowonarodzone dziecko wznosi się koniakiem z rodzynkami – między zgromadzonymi krąży srebrna miska wypełniona koniakiem i rodzynkami i każdy powinien zjeść łyżkę tego specyfiku. Srebrna miska jest często prezentem ślubnym. Po narodzinach przed domem ustawia się sztucznego bociana lub rozwiesza się na linie dziecięce ubranka. Tradycyjnie najstarszy syn otrzymywał imię po dziadku, zaś najstarsza córka po babci, jednak teraz nie zawsze się to stosuje. Dziadkowie zazwyczaj ofiarowywali swoim imiennikom srebrną, urodzinową łyżeczkę, na której uchwycie wygrawerowany był święty lub imię świętego patrona. Zwyczaj ten praktykowano w rodzinach [[Protestantyzm|protestanckich]] do
=== Zwyczaje związane ze ślubem ===
Oświadczając się dziewczynie, chłopak dawał jej kawałek tkaniny, z zawiązanym na niej luźnym węzłem, w którym znajdowała się moneta. Jeśli dziewczyna węzeł zacisnęła mocniej, oznaczało to, iż para jest zaręczona. W czasach późniejszych bogatsi młodzieńcy ofiarowywali swym wybrankom zamiast materiału srebrną skrzynkę wypełnioną monetami (skrzynki takie można zobaczyć we ''Friesch Museum''). Niegdyś ślub cywilny i kościelny nie odbywały się tego samego dnia, tylko dzień ślubu kościelnego był określony – odbywał się on w niedzielę. Teraz oba śluby odbywają się w jednym terminie. Najbardziej popularny miesiąc do wzięcia ślubu we Fryzji to maj. Na wewnętrznej stronie obrączek graweruje się imię współmałżonka i datę ślubu. Jeśli młodzi państwo lub jedno z nich należy do jakiegoś klubu, członkowie tego klubu przychodzą na ślub ze swoimi atrybutami, np. klub tenisowy z rakietami tenisowymi, klub jeździecki przyjeżdża na koniach itd. W regionach rolniczych natomiast istnieje między sąsiadami obyczaj wywieszania w gospodarstwach flag. Jeśli żeni się syn, flagę holenderską wywiesza się przed flagą fryzyjską na grzbiecie dachu, gdy wychodzi za mąż córka, flagi wiesza się odwrotnie. Tradycyjne fryzyjskie wesele można jeszcze zobaczyć w [[Joure|De Jouwer]] na południowym zachodzie Fryzji holenderskiej. Odbywa się ono zazwyczaj w ostatnią środę lipca.
=== Zwyczaje pogrzebowe ===
Gdy umiera człowiek, opuszczane są wszystkie zasłony i zatrzymywane są zegary w pokoju, w którym nastąpił zgon. W wielu miejscowościach opłaca się także bicie w dzwony na znak czyjejś śmierci oraz w celu odgonienia złych duchów. Jeśli zmarła kobieta, bicie w dzwony jest wysokie, jeśli mężczyzna – tony są niższe. Często stosuje się trumny z okienkiem na wieku, przez które można zobaczyć twarz zmarłego. Tradycyjny fryzyjski pogrzeb rozpoczyna się od jedno- lub dwukrotnego marszu wokół cmentarza, podczas gdy biją dzwony. Kiedyś były one kojarzone z wiarą w demony. Przed [[chrystianizacja|chrystianizacją]] zmarłych chowano, podnosząc wzrok na [[Gwiazda Polarna|gwiazdę polarną]] – czubek drzewa kosmicznego. Grzebano ich w ten sposób, by nogi zwrócone były na wschód, aby o wschodzie zmarły wstał do życia wiecznego twarzą do słońca. W
{{Kontrola autorytatywna}}
|