Kasztanowiec pospolity: Różnice pomiędzy wersjami

; [[Liść|Liście]]: Rozwijając się okryte są rudobrązowymi, wełnistymi i gęstymi włoskami. [[Kutner]] ten szybko jednak zanika. Liście są naprzemianległe<ref name="myskow_7">{{Cytuj książkę | autor = Elżbieta Myśków, Katarzyna Sokołowska (red.) | tytuł = Co gryzie kasztanowce? | wydawca = RDOŚ Wrocław, Uniwersytet Wrocławski | miejsce = Wrocław | data = 2017 | strony=7-21 | isbn = 978-83-61777-72-4}}</ref> i długoogonkowe – [[ogonek liściowy|ogonki]] mają 8-20 cm długości<ref name=china/>. Blaszka liściowa jest dłoniastodzielna, złożona z 5 do 7 [[Listek|listków]] siedzących (cecha charakterystyczna dla sekcji ''Hippocastanum''). Mają one kształt odwrotnie jajowaty z nasadą klinowatą, brzeg podwójnie piłkowany. Środkowy listek jest najszerszy (do 10 cm szerokości<ref name=zarzycki/>), skrajne są najmniejsze. Listki osiągają do 10–25 cm długości<ref name="bugala_1991seneta_1991"/><ref name="seneta_1991bugala_1991"/>. U kasztanowca pospolitego występuje zjawisko [[anizofilia|anizofilii]] – o ile w parach liści wyrastających równolegle do ziemi (po bokach pędu) blaszki są podobnych rozmiarów, to w przypadku par z jednym liściem wyrastającym po dolnej, a drugim po górnej stronie pędu – ten drugi zawsze jest mniejszy<ref name="myskow_7"/>. Górna strona blaszki jest na młodych liściach żółtawozielona<ref name="illinois">{{Cytuj stronę | url = https://www.illinoiswildflowers.info/trees/plants/hrs_chestnut.html | tytuł = Horse Chestnut | praca = illinoiswildflowers.info | data dostępu = 2019-01-06}}</ref>, w ciągu lata staje się ciemnozielona, naga i połyskująca. Dolna strona jest jaśniejsza z pęczkami żółtobrunatnych włosków (domacjami) w kątach wiązek przewodzących<ref name=zarzycki/>. Jesienne zabarwienie liści jest żółte<ref name="seneta_1991"/> i brązowo-żółte<ref name="bugala_1991"/>.

Rozwijanie się liści kasztanowca pospolitego wczesną wiosną (w [[Fenologia|fenologii]] zwaną pierwiośniem) jest jednym z wyznaczników tej fenologicznej pory roku w Europie Środkowej<ref name="podbielkowski_50"/>. Pąki kasztanowca pękają w Polsce na przełomie marca i kwietnia, a pierwsze liście rozwijają się w kwietniu<ref name="myskow_7"/>. Z kolei kwitnienie kasztanowca pospolitego wyznacza pełną wiosnę<ref name="podbielkowski_50">{{Cytuj książkę | autor = Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska | tytuł = Przystosowania roślin do środowiska | wydawca = Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 50-51, 184 | isbn = 83-02-04299-4}}</ref> – następuje w maju–czerwcu (w Polsce zwykle w pierwszych dniach maja<ref name=lipinski/>) i trwa 2–3 tygodnie<ref name="illinois"/>. Kwiaty zapylane są przez różne [[owady]], przy czym najczęściej [[Bombus|trzmiele]]<ref name="szafer_26"/>. Owady odwiedzają kwiaty z żółtymi sygnałami barwnymi na górnych płatkach korony, wabiące je zapachem i wydzielające [[Nektar (botanika)|nektar]]. Po zapyleniu sygnały barwne ciemnieją, nektar przestaje być wydzielany i zmienia się zapach kwiatów na zniechęcający do odwiedzin<ref name="szafer_104">{{Cytuj książkę | autor = Władysław Szafer, Halina Wojtusiakowa | tytuł = Kwiaty i zwierzęta. Zarys ekologii kwiatów | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1969 | strony = 104}}</ref>. Płatki opadają, zalążnia powiększa się i stopniowo przybiera kształt torebki, zachowując jeszcze przez pewien czas długą szyjkę słupka<ref name="myskow_7"/>. Owoce dojrzewają do sierpnia–września<ref name=zarzycki/> lub października<ref name="henneberg">{{Cytuj książkę | autor = Maria Henneberg, Elżbieta Skrzydlewska (red.) | tytuł = Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami | wydawca = Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich | miejsce = Warszawa | data = 1984 | strony = 175-176 | isbn = 83-200-0419-5}}</ref> (w Polsce zwykle w końcu września<ref name="myskow_7"/>). Po dojrzeniu opadają na ziemię, rozpadając się przy tym i uwalniając nasiona<ref name="illinois"/>. Dojrzałe drzewa wydają nasiona regularnie<ref name=davis/>, choć przynajmniej w obrębie naturalnego zasięgu zarejestrowano u tego gatunku zjawisko regularnegoregularnej i zsynchronizowanego,zsynchronizowanej cowzmożonej dwaprodukcji lataowoców intensywniejszegowystępującej tworzeniaco owocówdwa ulata tego(cyklicznie gatunkupojawiającego –się większego urodzaju, ([[język angielski|ang.]] ''masting'')<ref name="tsir">{{Cytuj stronę | url = https://www.researchgate.net/publication/308902556_REPRODUCTIVE_PHYSIOLOGY_AND_ECOLOGY_OF_HORSE_-_CHESTNUT_Aesculus_hippocastanum_L | tytuł = Reproductive physiology and ecology of horse - chestnut (Aesculus hippocastanum L.) | autor = Tsiroukis, Achilleas | data dostępu = 2019-01-09}}</ref>. Wraz z opadnięciem owoców liście zaczynają żółknąć, później brązowieć<ref name="myskow_7"/>. Opadanie liści (o ile nie jest przyśpieszone żerowaniem szkodników lub suszą) jest wyznacznikiem nadejścia fenologicznej jesieni<ref name="ziolkowska">{{Cytuj książkę | autor = Maria Ziółkowska | tytuł = Gawędy o drzewach | wydawca = Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza | miejsce = Warszawa | data = 1983 | strony = 153-162 | isbn = 83-205-3485-2}}</ref>.

Młode drzewo rośnie szybko<ref name="tomanek">{{Cytuj książkę | autor = Jakub Tomanek | tytuł = Botanika leśna | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | data = 1970 | strony = 359-360}}</ref>, jeśli tylko rozwija się w żyznej glebie<ref name="csapody">{{Cytuj książkę | autor = V. Csapody, I. Toth | tytuł = A colour atlas of flowering trees and shrubs | wydawca = Akademiai Kiado | miejsce = Budapest | data = 1982 | strony = 184 | isbn = 963-05-2783-9}}</ref>. Po 5 latach osiąga 6 m wysokości i 5 m rozpiętości korony. Po 10 latach – 12 m wysokości i 10 m rozpiętości, po 20 latach – 25 m wysokości i 15 m rozpiętości<ref name="davis">{{Cytuj książkę | autor = Brian Davis | tytuł = The gardener's illustrated encyclopedia of trees and shrubs | wydawca = Rodale Press | miejsce = Emmaus, Pennsylvania | data = 1987 | strony = 16 | isbn = 0-87857-679-7}}</ref>. Owocować zaczynają drzewa w wieku 10–15<ref name=tomanekaas/><ref name=aastomanek/>, ewentualnie 20 lat<ref name="illinois"/>. Na pniach drzew w wieku powyżej 80 lat dotąd gładka lub lekko spękana kora<ref name="kozakiewicz"/><ref name="johnson"/> zaczyna się tafelkowato łuszczyć<ref name="johnson">{{Cytuj książkę | autor = Owen Johnson | tytuł = Drzewa | wydawca = Multico Oficyna Wydawnicza | miejsce = Warszawa | data = 2009 | seria = Przewodnik Collinsa | strony = 392-394 | isbn = 978-83-7073-643-9}}</ref>. Kasztanowce pospolite żyją zwykle ok. 200 lat<ref name=aas/><ref name=tomanek/>, rzadziej ok. 250 lat<ref name=baobab/><ref name="kozakiewicz"/>. Najstarszy kasztanowiec w Polsce rośnie w [[Lubiń (powiat kościański)|Lubiniu]] (Wielkopolska) przed [[Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Lubiniu|kościołem Narodzenia Najświętszej Marii Panny]]. W 1992 jego wiek ustalono na 233 lata (w 2019 osiągnął 260 lat)<ref>{{Cytuj książkę | autor = Cezary Pacyniak | tytuł = Najstarsze drzewa w Polsce | wydawca = Wydawnictwo PTTK "Kraj" | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 124 | isbn = 83-7005-199-5}}</ref>. W Niemczech najstarszy kasztanowiec rosnący przy [[Schloss Weiler]] ([[powiat Heilbronn]]) ma mieć ponad 300 lat<ref name="fischer">{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony = 39-44 | rozdział = Bedeutung der Rosskastanie ud das hieraus resultierende Nachfragepotential | autor r = Nikolaus Fischer}}</ref>. Starsze konary stają się łamliwe<ref name="kozakiewicz"/> i mogą się odłamywać zarówno z powodu silnych wiatrów<ref name=davis/>, jak i podczas deszczu, gdy woda znacznie zwiększa ciężar gęstego listowia<ref name="johnson"/>.

Kasztanowiec w obszarze naturalnego występowania rośnie na ogół w niewielkich grupach, w zazwyczaj mieszanych<ref name="Ravazzi"/>, cienistych lasach górskich na stokach północnych<ref>{{Cytuj książkę | autor = Adam Boratyński, Kazimierz Browicz, Jerzy Zieliński | tytuł = Chorology of trees and shrubs in Greece | wydawca = Polish Academy of Sciences, Institute of Dendrology | miejsce = Poznań, Kórnik | data = 1992 | strony = 16 | isbn = 83-85599-05-3}}</ref> i w wilgotnych dolinach<ref name="Ravazzi"/> na rzędnych od 228 m do 1485 m n.p.m.<ref name="avtzis"/> W górach albańskich i greckich występuje zwykle w lasach z dominacją [[Buk zwyczajny|buka zwyczajnego]]<ref name="avtzis"/><ref name="peci">{{Cytuj pismo | autor = Peçi, D. H., Mullaj, A., Dervishi, A. | tytuł = The natural distribution of horse chestnut (Aesculus hippocastanum L) in Albania | czasopismo = Journal of Institute Alb-Shkenca | wolumin = 5, 1 | strony = 153-157 | data = 2012 | url = http://alpa.mali-it.eu/journal/aktet/vol/vol5/Aktet_Vol_V_Nr_1_pp_153_157.pdf}}</ref><ref name="avtzis"/>, na izolowanym obszarze na zboczach góry [[Osa (góra)|Osa]] – z [[Lipa szerokolistna|lipą szerokolistną]]. Jego stanowiska w górach Pindos wykształcają się na skałach wapiennych z licznymi [[Kras (geologia)|zjawiskami krasowymi]], przez co często są to miejsca trudno dostępne<ref name="avtzis"/>. Kasztanowiec rzadko przekracza 10% udział w drzewostanie. Poza wymienionymi wyżej dominantami, w lasach greckich kasztanowcowi towarzyszą: [[jodła bułgarska]]<ref name=tsir/>, [[olsza czarna]], [[jesion wyniosły]] i [[Jesion mannowy|mannowy]] oraz [[ostrokrzew kolczasty]]<ref name="avtzis"/>. W Albanii obok dominantów najczęściej obecne są: [[klon jawor]], [[lipa szerokolistna]] i [[Lipa drobnolistna|drobnolistna]]. W niższych warstwach rosną takie gatunki jak: [[moszenki południowe]], [[klon hyrkański]], [[wawrzynek wilczełyko]], [[kalina hordowina]], różne gatunki [[Kruszyna (roślina)|kruszyn]] i [[Jarząb|jarzębów]]<ref name="peci"/>. W dolinach kasztanowiec rośnie na [[Mady|glebach aluwialnych]], zwykle w towarzystwie [[Grab pospolity|graba pospolitego]]<ref name="Ravazzi"/><ref name="evstat">{{Cytuj stronę | url = http://e-ecodb.bas.bg/rdb/en/vol1/Aeshippo.html | tytuł = Aesculus hippocastanum | autor = Lyuba Evstatieva | data = 2011 | praca = Peev, D., Vladimirov, V. (Eds.), Red Data Book of the Republic of Bulgaria, Volume 1 - Plants & Fungi | opublikowany = Bulgarian Academy of Sciences and Ministry of Environment and Water, Sofia, Bulgaria | data dostępu = 2019-01-04}}</ref>, ale też olszy, [[Platan wschodni|platana wschodniego]], [[Orzech włoski|orzecha włoskiego]] i [[Dąb|dębów]]<ref name="seneta_1991"/>, w podszycie z [[Bez czarny|bzem czarnym]]<ref name="evstat"/>. Rzadko tworzy lite, jednogatunkowe [[drzewostan]]y<ref name="evstat"/>.

Ze względu na głęboki cień<ref name=dolatowski/> i ogromną ilość liści opadających z gęstej korony –, bezpośrednio pod kasztanowcem zwykle nie mogą rozwijać się inne gatunki<ref name=davis/> lub rosną bardzo słabo<ref name=csapody/>. Wzrost innych roślin ogranicza też fitotoksyczna [[eskulina]] zawarta w liściach i okrywach owocowych<ref name="kozakiewicz"/> (zob. [[allelopatia]]). Na gałęziach kasztanowca rozwijać się może z kolei [[jemioła pospolita]] (''Viscum album'')<ref name="bioinfo">{{Cytuj stronę | url = https://www.bioinfo.org.uk/html/Aesculus_hippocastanum.htm | tytuł = Aesculus hippocastanum L. (Horse Chestnut, Horse-chestnut) | autor = Malcolm Storey | praca = BioInfo (UK) | data dostępu = 2019-01-07}}</ref>.

Rodzajowa nazwa naukowa ''Aesculus'' przeniesiona została przez [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] z określenia używanego przez [[Starożytny Rzym|Rzymian]] (m.in. [[Pliniusz Starszy|Pliniusza Starszego]]) w odniesieniu do jakiegoś gatunku dębu o jadalnych żołędziach. Słowo zapisywane było także w formie ''esculus'' i pochodziło prawdopodobnie od słowa ''esca'' znaczącego pokarm, jedzenie i paszę<ref name="rejewski">{{cytuj książkę |autor=Rejewski Marian |tytuł=Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich |rok=1996 |wydawca=KiW |strony=18, 84 |miejsce=Warszawa |isbn=83-05-12868-7}}</ref>. Nazwa gatunkowa ''hippocastanum'' jest słowem złożonym z greckiej nazwy konia ''hippos'' i greckiego lub tureckiego słowa oznaczającego kasztan (odpowiednio ''kastanon'' lub ''al-kastanesi''). Nazwa ta używana była w Europie na określenie kasztanowca po jego rozpropagowaniu za sprawą Turków w XVI wieku. Powstała z powodu podobieństwa tego drzewa do [[Kasztan jadalny|kasztana]] (nasion, owoców i listków kasztanowca przypominających liście kasztana) oraz stosowania przez Turków jego owoców do leczenia chorób koni<ref name="rejewski"walter/><ref name=walter"rejewski"/> (po ponownym odkryciu kasztanowca w górach greckich w końcu XIX wieku okazało się, że także miejscowi Grecy używali jego owoców do leczenia kaszlu u koni<ref name=walter/>). Przed Linneuszem nazwę tę proponował na rodzajową dla kasztanowca [[Joseph Pitton de Tournefort]], który przetłumaczył na grekę nazwę łacińską wcześniej w Europie dla kasztanowca stosowaną – ''Castanea quina'' (używali jej np. [[Pierandrea Matthioli]] i [[Rembert Dodoens]])<ref name="seneta_1991"/>.

Kasztanowiec pospolity jest często stosowany w nasadzeniach parkowych, alejach, na obrzeżach dróg, bulwarów, promenad i placów<ref name="bugala_1991"dolatowski/><ref name=dolatowski"bugala_1991"/>. Rekomendowany jest do nasadzeń w zadrzewieniach drogowych [[Autostrada|autostrad]] i [[Droga ekspresowa|dróg ekspresowych]], na terenach wiejskich do nasadzeń przydomowych i na terenach użyteczności publicznej, najlepiej w formie grupowej lub rzędowej<ref name=ibl/>, chociaż ze względu na obce pochodzenie gatunku bywa też odradzany od stosowania poza terenami zabudowanymi, a na [[Obszar chronionego krajobrazu|obszarach chronionego krajobrazu]] i w sieci [[Natura 2000]] jego nasadzanie jako gatunku obcego zakazuje prawo<ref>{{Cytuj książkę | autor = Piotr Tyszko-Chmielowiec (red.) | tytuł = Aleje skarbnice przyrody. Praktyczny podręcznik ochrony alej i ich mieszkańców | wydawca = Fundacja Ekorozwoju | miejsce = Wrocław | data = 2012 | strony = 153 | isbn = 978-83-63573-00-3}}</ref>. Poza naturalnym zasięgiem gatunek uważany jeszcze w połowie XX wieku za typowy raczej tylko dla krajobrazu zurbanizowanego<ref name=bialobok/>, ale w końcu tego wieku już zadomowiony także w krajobrazie wiejskim. W Polsce często uważany bywa wręcz za gatunek rodzimy<ref name="dolatowski">{{Cytuj książkę | autor = Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski | tytuł = Dendrologia | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1997 | strony = 386-387 | isbn = 83-01-12099-1}}</ref>. Szczególnie cenione były kasztanowce w XVII wieku, gdy jako nowość sadzone były podobnie chętnie jak [[Lipa|lipy]] przy posiadłościach dworskich, zamkach i kościołach<ref name="ziolkowska"/>.

Drzewo jest efektowne o każdej porze roku – w czasie rozwijania młodych liści (walorem jest ich wczesny rozwój<ref name="ibl"/>), kwitnienia, owocowania i przebarwiania liści<ref name="bugala_1991"dolatowski/><ref name=dolatowski"bugala_1991"/>. Ze względu na gęstą, ciemnozieloną koronę jest bardzo cieniodajne<ref name=bialobokdolatowski/><ref name=dolatowskibialobok/>. W zadrzewieniach ma średnie znaczenie dźwiękochłonne, ale duże przeciwwietrzne<ref name="ibl"/>. Za najbardziej efektowne uznawane są drzewa rosnące na otwartej przestrzeni z koroną sięgającą ziemi<ref name="bugala_1991"/>. Nasiona kasztanowca (kasztany) wykorzystywane są do dekoracji i sąstanowią atrakcjąatrakcję dla dzieci<ref name="bugala_1991"/>,. chętnieChętnie są przez nie zbieranązbierane<ref name=bonenberg/>. Nasionai wykorzystywane są do tworzenia figurek ioraz nauki liczenia<ref name="ziolkowska"/>.