Wikipedia

Wojna polsko-rosyjska (1632–1634): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Anulowanie wersji 55148854 autorstwa 178.238.245.87 (dyskusja)
Znacznik: Anulowanie edycji
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje)
Boty
404 914 edycji
m Bot poprawia linkowanie wewnętrzne oraz inne drobne sprawy
Linia 2:
|nazwa = Wojna smoleńska
|epoka = nowożytność
|konflikt = Wojna polsko-rosyjska 1632-16341632–1634<br />III wojna polsko-rosyjska
|grafika = Matejko King Wladyslaw IV Near Smolensk.jpg
|opis grafiki = [[Jan Matejko]], ''Król Władysław IV pod Smoleńskiem''
Linia 22:
|commons =
}}
'''Wojna smoleńska''' (wojna polsko-rosyjska 1632-16341632–1634, III wojna polsko-rosyjska) toczona między [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolitą]] a [[Carstwo Rosyjskie|Rosją]] w latach [[1632]]-[[1634]]. Jej przyczyną była próba przejęcia kontroli przez Rosjan nad [[Brama Smoleńska|Bramą Smoleńską]]. Wkrótce po śmierci [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III Wazy]] wojska moskiewskie wkroczyły na ziemie Rzeczypospolitej i rozpoczęły [[Oblężenie Smoleńska (1632–1634)|oblężenie Smoleńska]]. Po 2 latach blokady [[Smoleńsk]]a, jego załodze przyszły z odsieczą wojska polsko-litewskie króla [[Władysław IV Waza|Władysława IV]] i zadały klęskę Rosjanom w [[Bitwa pod Smoleńskiem (1633–1634)|bitwie pod Smoleńskiem]], a nawet odzyskały część ziem [[Wielkie Księstwo Litewskie|litewskich]] zajmowanych przez Moskwę. Wojna zakończyła się podpisaniem [[pokój w Polanowie|wieczystego pokoju w Polanowie]].
 
== Geneza ==
Linia 55:
W czasie gdy [[Iwan Czerkaski|kniaź Czerkaski]] prowadził rozmowy z Müllerem, car i patriarcha Filaret zwołali tajną naradę bojarów, na której podjęto decyzję o rozpoczęciu wojny z Rzecząpospolitą. Wiadomość o tym przesłano przebywającym w [[Szczecin]]ie posłom rosyjskim Plemiennikowowi i Aristowowi, a ci zawiadomili o tym króla Szwecji. Gustaw Adolf obiecał ze swej strony wszelką pomoc w werbunku żołnierzy, a 21 czerwca 1631 wręczył posłom list do cara wyrażający radość z rosyjskiej decyzji. Zabezpieczony na swych tyłach Gustaw Adolf mógł podjąć śmielsze działania na terenie Rzeszy.
 
Ponieważ w 1631 roku doszło do nasilenia działań podczas wojny trzydziestoletniej, rekrutacja wojsk zaciężnych była szczególnie trudna, gdyż intensywne zaciągi na obszarze Rzeszy prowadzili także Szwedzi, Duńczycy, Holendrzy, Anglicy, Sasi, Brandenburczycy oraz cesarz. Z tego powodu posłowie carscy musieli za te same pieniądze najmować gorzej wyszkolonych żołnierzy i oficerów. W tej rozpaczliwej sytuacji decydowano się nawet na zaciąg Katolików. Pod koniec 1631 zaczęły przybywać do Moskwy pierwsze oddziały cudzoziemskie, złożone ze Szwedów, Niemców, Holendrów, Anglików, Szkotów, Francuzów i Włochów. Cały werbunek trwał do wiosny 1632 roku – udało się zwerbować jedynie 3500<ref>Sformowano 4 pułki po 6-8 rot: Aleksandra Lesleya – 905 żołnierzy, [[Jakub Charley|Jakuba Charleya]] – 911, [[Tomasz Sanderson|Tomasza Sandersona]] – 946, [[Hans Fuks|Hansa Fuksa]] – 609; Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 59.</ref> żołnierzy, choć planowano 7000. Choć planów nie udało się w pełni zrealizować, wielu cudzoziemskich oficerów, inżynierów i puszkarzy pomogło w reorganizacji carskiej piechoty.
 
Gdy Müller po podróży do Gustawa Adolfa wrócił do Moskwy, 16 stycznia 1632 roku został przyjęty przez cara. Razem z kniaziem Czerkaskim omówione zostały szczegóły podwójnego uderzenia na Rzeczpospolitą. Rosja zgodziła się zaciągnąć w Niemczech armię w sile 10 000 piechoty i 2000 jazdy, natomiast Szwedzi zgodzili się na obniżenie jej kosztów utrzymania do 80 000 rubli miesięcznie. List potwierdzający zawartą umowę oraz pismo do króla Szwecji Müller otrzymał 29 stycznia. Car pytał Gustawa Adolfa o szczegóły związane z zaciąganą armią oraz zawiadamiał, że zamierza uderzyć na Polskę wczesnym latem tego roku.
Linia 82:
W kwietniu 1630 roku wojewodowie carscy otrzymali ukazy nakazujące przeprowadzenie ochotniczych zaciągów w warstwie najuboższej szlachty, czyli dzieci bojarskich. Choć ochotnicy mieli otrzymać broń zakupioną na koszt państwa, roczny żołd w wysokości 5 rubli i 3 kopiejki dziennie na wyżywienie, do września zgłosiło się zaledwie 60 ochotników. Gdy rozszerzono kategorię ludności dopuszczonej do służby w „pułkach sołdatskich” na Kozaków, Tatarów i wszelkich ludzi bez stałego zawodu i miejsca zamieszkania, zaciągi ruszyły pełną parą.
 
Na sposób zachodnioeuropejski przeszkolono pobieżnie w ciągu roku 7 pułków piechoty<ref>Do sierpnia utworzono 4 pułki które wzięły udział w marszu na Smoleńsk, następne 2 pułki skierowano na front w czerwcu 1633 roku; Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-34'', s. 61.</ref> liczących razem 15 000 żołnierzy. Łącznie liczebność rosyjskich sił zbrojnych tuż przed rozpoczęciem wojny osiągnęła stan 120 000 żołnierzy<ref>Na początku 1632 roku armia rosyjska liczyła 104 000 żołnierzy; Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 68.</ref>. Szczególnie imponująco prezentowała się rosyjska artyleria – na wojnę z Polską wyprowadzono aż 256 dział i moździerzy. Jedynym mankamentem była zbyt duża ilość kalibrów, co utrudniało zaopatrzenie w amunicję. W czerwcu 1632 roku przystąpiono do formowania pułku [[Rajtaria|rajtarii]] w sile 2000 żołnierzy. Zamierzano także sformować pułk [[dragoni]]i w sile 1600 żołnierzy, jednak nie udało się tego dokonać przed końcem wojny.
 
Zbrojenia i utrzymanie wojsk wymagały ogromnych środków finansowych – 4 pułki cudzoziemskie pochłaniały rocznie około 250 000 rubli, a pułki sołdatskie oraz rajtaria kosztowały rocznie 580 000 rubli. Natomiast dla Szeina pod Smoleńsk wysłano na żołd 517 000 rubli. By pokryć ogromne koszty wojenne w 1633 roku całą ludność Rosji obłożono 20% podatkiem dochodowym, który decyzją patriarchy Filareta rozszerzono także na dobra cerkiewne i klasztorne. Cerkiew za sprawą Filareta już od 1631 płaciła też podatek gruntowy w miejsce obowiązku wystawiania rekruta, który przeznaczony został na żołd dla „pułków sołdatskich”.
Linia 127:
Ze względu na zagrożenie ze strony Turcji nie można było posłać pod Smoleńsk sił stojących na Ukrainie, ale Władysław jeszcze w trakcie sejmu elekcyjnego obiecał wystawić własnym kosztem 1000 żołnierzy. Na początku grudnia wysłał pod [[Orsza|Orszę]] 300 [[Dragoni|dragonów]] oraz 100 [[Pancerni (I Rzeczpospolita)|kozaków]] wchodzących w skład jego gwardii. Jednocześnie zbierał fundusze, zastawiając własne klejnoty i przeznaczając na żołd dochody z [[Ekonomia (dobra królewskie)|dóbr stołowych]]. Także hetman wielki Lew Sapieha przeznaczył na wojnę 31 000 [[złoty]]ch.
 
Sejm koronacyjny rozpoczął obrady w końcu stycznia 1633 roku. Po długotrwałym sporze powołano 19 lutego komisję do „wojny moskiewskiej”, w której skład weszło 21 posłów oraz 4 senatorów ([[Stanisław Koniecpolski (hetman)|Stanisław Koniecpolski]], [[Jakub Sobieski]], [[Albrycht Stanisław Radziwiłł]] i [[Stanisław Lubomirski (wojewoda krakowski)|Stanisław Lubomirski]]). Komisja w ciągu jednego dnia utworzyła wykaz potrzebnych na wojnę z Rosją oddziałów i oceniła potrzebne na ten cel koszty. Sejm bez protestów zaaprobował te decyzje. Do walki z Rosją miała być utworzona armia licząca 23 000 stawek żołdu – do jej składu zaliczono siły hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła, które już stawiały opór Rosjanom w walkach podjazdowych oraz posiłki z Ukrainy, które miał posłać hetman koronny Stanisław Koniecpolski, liczące 2330 żołnierzy kwarcianych (380 [[husaria|husarzy]], 1800 [[Pancerni (I Rzeczpospolita)|kozaków]] i 150 piechoty). Spośród 23 000 stawek żołdu miało być 14 910 porcji piechoty i dragonii oraz 8090 porcji jazdy. Armia litewska miała liczyć 7680 żołnierzy (w tym 2705 żołnierzy w załogach zamków), a armia koronna 15 320 żołnierzy. W skład tej armii miało wchodzić 2770 husarii, 3860 kozaków, 1460 rajtarów, 2050 dragonów, 2600 piechoty polskiej i 10 260 [[Piechota niemiecka|piechoty niemieckiej]]<ref>Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 128.</ref>.
 
Podczas realizacji zaplanowanych przygotowań w [[list przypowiedni|listach przypowiednich]] przekroczono założony etat, zmieniając przy tym nieco strukturę armii. Zmobilizowana armia liczyła 24 000 stawek żołdu, co po odliczeniu ślepych porcji na oficerów i podoficerów dawało około 21 500 żołnierzy, w tym 14 700 porcji (około 13 200 żołnierzy) piechoty i dragonii oraz 9300 porcji (około 8300 żołnierzy) jazdy. Armia królewska, mając 61% piechoty i dragonii oraz 39% jazdy, składała się z następujących wojsk: 24 chorągwi husarii (3220 porcji), 27 chorągwi kozackich (3600 porcji), 10 rot rajtarii (1700 porcji), 7 chorągwi [[petyhorcy|petyhorców]] (780 porcji), 7 regimentów dragonii (2250 porcji), 10 regimentów i 5 rot piechoty niemieckiej (10 700 porcji) i 11 rot piechoty polskiej (1750 porcji).
Linia 142:
 
== Przebieg wojny ==
[[Plik:Smolensk-1632-1634.jpg|thumb|[[Oblężenie Smoleńska (1632–1634|Oblężenie Smoleńska 1632-1634)]]]]
{{osobny artykuł|Oblężenie Smoleńska 1632-1634(1632–1634)|Oblężenie Dorohobuża|Bitwa pod Smoleńskiem (1633-16341633–1634)}}
Gdy zwołany przez patriarchę Filareta Sobór Ziemski zdecydował 20 czerwca 1632 roku o wojnie z Polską, wyznaczono dwóch dowódców głównej armii – kniaziów [[Dymitr Mamstiurkowicz Czerkaski|Dymitra Mamstiurkowicza Czerkaskiego]] i [[Borys Michajłowicz Łyków|Borysa Michajłowicza Łykowa]]. Gdy współpraca między obu wybranymi wodzami okazała się niemożliwa<ref>Łykow jako starszy i służący carowi od 40 lat nie chciał podporządkować się Czerkaskiemu, który z tego powodu skarżył się na niesubordynację Łykowa i prosił cara o jego odwołanie; Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 66.</ref>, naczelnym dowódcą mianowano Michała Borysowicza Szeina. Zastępcą Szeina został [[Artemij Izmaiłow|Artemij Wasylewicz Izmaiłow]]. Sztab armii tworzyli ponadto liczni rosyjscy wojewodowie, a także pułkownicy Gustawa Adolfa z Lesleyem na czele.
 
Działania wojenne Rosji opóźniły się nie tylko z powodu sporów w dowództwie, ale także ze względu na powolną koncentrację wojsk, a zamierzano zebrać możliwie najliczniejszą armię. Gdy już nie można było dłużej zwlekać zgromadzona pod Moskwą armia 9 sierpnia 1632 roku otrzymała rozkaz wymarszu w kierunku Smoleńska.
Linia 164:
Pierwszą twierdzą, jaką zdobyli Rosjanie, był Sierpiejsk mający załogę w sile 60 Kozaków służebnych, 7 dział i 3 [[beczka|beczki]] [[Proch czarny|prochu]]. Garnizon miasta skapitulował 22 października bez walki w chwili, gdy dowodzący Rosjanami kniaź [[Wasyl Gagarin]] odciął dopływ wody. Większość obrońców i ich rodziny przeszli na służbę u cara. Kilka dni później, 28 października, [[oblężenie Dorohobuża|skapitulował Dorohobuż]].
 
Choć stojący na czele głównej armii Szein przybył pod Dorohobuż dopiero 30 października, [[Oblężenie Smoleńska (1632–1634)|oblężenie Smoleńska]] zaczęło się w drugiej połowie października 1632 roku z chwilą pojawienia się tam pierwszych oddziałów rosyjskiej straży przedniej. Szein założył w Dorohobużu główny punkt zaopatrzeniowy.
 
Działający na północy wojewoda pskowski zdobył twierdze [[Krasny Horodok]] i [[Siebież]], natomiast kniaź Repnin opanował [[Newel (Rosja)|Newel]] i [[Wikipedia:Skarbnica Wikipedii/Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Jezierzyszcze|Jezierzyszcze]]. Twierdza [[Biełyj|Biała]] skapitulowała 15 listopada przed wojskami wojewody Prozorowskiego na skutek zdrady [[Filip Bucholtz|Filipa Bucholtza]], który razem z rodziną przeniósł się do Moskwy. Prozorowski nie poprzestał na tym i prąc na zachód zdobył kolejno Wieliż, Uświat i [[Suraż]]. Rosyjskie wydzielone oddziały opanowały leżące nad [[Dźwina|Dźwiną]] [[Oświej]] i [[Druja|Druję]]. Operujący na południe od Smoleńska wojewoda Nagoj zdobył 25 listopada [[Rosław]], a następnie [[Krzyczew]] i [[Mścisław (miasto)|Mścisław]].
Linia 172:
Jeszcze zanim większość sił Szeina znalazła się pod Smoleńskiem, musiał on ścierać się z polskimi podjazdami podchodzącymi pod Dorohobuż. Do pierwszego poważniejszego w tej wojnie starcia w polu między wojskami rosyjskimi a polskimi doszło 1 grudnia w odległości kilku mil od Smoleńska, przy trakcie mścisławskim. Rosyjski oddział jazdy w sile 150 żołnierzy zaskoczył chorągiew Adamowicza, która zbierała prowiant we wsi Obrazowa. Litwini ratowali się ucieczką i zostali rozproszeni, a Rosjanie wzięli do niewoli znaczną ilość [[czeladź (służba)|czeladzi]].
 
Główne siły Szeina opuściły Dorohobuż w grudniu, przez co regularne oblężenie twierdzy smoleńskiej rozpoczęło się dopiero w drugiej połowie grudnia. Będąca pod wodzą Szeina główna rosyjska armia liczyła łącznie 25 000 żołnierzy i 158 dział<ref>W chwili przekraczania granicy armia Szeina liczyła około 20 000 żołnierzy – pod Smoleńskiem stopniowo wzrosła liczebnie do ponad 30 000 żołnierzy; Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634''.</ref>. Obrońcy dysponowali siłą 2212 ludzi załogi (w tym 1447 zaciężnych żołnierzy, 279 Kozaków służebnych i 483 [[szlachta|szlachty]] z [[pospolite ruszenie|pospolitego ruszenia]]) i 170 działami<ref>Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 91-92.</ref>.
 
Pod koniec grudnia wojewoda smoleński Aleksander Gosiewski miał pod Orszą kilka chorągwi, co było zbyt małą siłą, by można było skutecznie przeciwstawić się rosyjskiej inwazji. Gosiewski próbował utrzymywać kontakt z oblężonym Smoleńskiem oraz atakować rosyjskie podjazdy wysyłane na zachód od twierdzy. Niektórzy litewscy rotmistrze potrafili podejść pod sam obóz Szeina.
Linia 240:
Król Władysław IV przybył do Orszy 17 sierpnia 1633 roku. Na miejscu koncentracji nie było jeszcze większości jazdy i piechoty. Wciąż nie przybyła jeszcze artyleria oraz tabory z amunicją i żywnością. Powolne tempo marszu polskich oddziałów wynikało z faktu, że wiele chorągwi dochodziło do swego stanu etatowego w trakcie marszu, a inne oddziały maszerując w kierunku Orszy prowadziły po drodze intensywne szkolenia. Tego samego dnia hetman Radziwiłł przybył do obozu utworzonego nad rzeką [[Wściosna|Wściosną]], gdzie stacjonowało 3000 żołnierzy litewskich. Wraz z nim do obozu przybył kasztelan kamieniecki Aleksander Piaseczyński, który przyprowadził z Ukrainy 2300 wojsk kwarcianych. Po kilku dniach siły te ruszyły pod Smoleńsk i 27 sierpnia rozłożyły się na uroczysku [[Hłuszyca]] nad Dnieprem, czyli na północny zachód od pozycji Prozorowskiego i na zachód od szańców Matissona. Żołnierze natychmiast przystąpili do budowy wałów ziemnych w celu utworzenia potężnego obozu dla całej armii Władysława IV.
 
Władysław IV przybył z odsieczą na początku września 1633 roku, rozpoczynając [[Bitwa pod Smoleńskiem (1633–1634)|bitwę pod Smoleńskiem]]. W dniu 17 września król powitał liczące 12 000 żołnierzy i 10 działek<ref>Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 149.</ref> wojska kozackie dowodzone przez [[Tymosz Orendarenko|Tymosza Orendarenkę]].
 
Dowodzona przez króla osobiście i hetmana polnego litewskiego Krzysztofa Radziwiłła ponad dwudziestotysięczna armia doprowadziła do odstąpienia Szeina od oblężenia w dniu 3 października, a następnie otoczyła wojska rosyjskie, rozpoczynając z kolei oblężenie ich obozu. By zdezorganizować próby odsieczy dla oblężonego Szeina, wysłano liczne zagony w głąb Rosji – największe sukcesy odniósł tu [[Marcin Kazanowski (1563–1636)|Marcin Kazanowski]], który zdobył [[Wiaźma|Wiaźmę]] i dotarł pod [[Możajsk]]. Od strony Ukrainy zaatakowali zachęceni przez króla Kozacy, dzięki czemu związali znaczną część rosyjskich sił.
Linia 264:
Król na wieść o chęci Rosjan do zawarcia pokoju [[17 maja]] porzucił oblężenie Białej, ruszając na południowy wschód przez Orłowo, Archanioł i Libertową, kilkanaście mil za Białą, głęboko w puszcze, które ciągnęły się wzdłuż Dniepru oraz uchodzącej do niego [[Wiaźma (rzeka)|Wiaźmy]]. Po kilku dniach marszu przez las wojsko królewskie dotarło [[25 maja]] do [[Piatnica Serezańska|Piatnicy Serezańskiej]]. Władysław IV zostawił tu swoją armię, a sam udał się do Semlewa, w okolicach którego stacjonowały wojska hetmana Kazanowskiego. Tam król zamierzał spotkać się z komisarzami. Armia królewska [[28 maja]] przeniosła się pod wieś [[Protasowo]], czyli półtorej mili od wojsk Kazanowskiego. Żołnierze narzekali na brak żołdu, a [[1 czerwca]] zwołali nawet [[koło generalne]]. Król [[2 czerwca]] przyjął delegację żołnierzy, a kancelaria wystawiła nadania dla najbardziej zasłużonych, co uspokoiło nastroje. Gdy rokowania pokojowe utknęły z powodu carskiego tytułu Władysława IV, ten zgodził się zrzec carskiej korony za cenę 20 000 [[rubel|rubli]]. Dzięki temu rozmowy mogły posuwać się do przodu. Wreszcie [[14 czerwca]] 1634 podpisano traktat pokojowy, który zakończył wojnę między Rzeczpospolitą a Rosją.
 
Zaległy żołd dla wojsk Rzeczpospolita spłaciła do [[1636]] roku – łączny koszt wojny z Rosją wyniósł 6450 tys. złotych<ref>Dla porównania koszt wojny ze Szwecją zakończonej w [[1629]], i do tego przegranej, wyniósł 12 mln złotych; Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', s. 234.</ref>. Wojna znacznie więcej kosztowała Rosję. Skarb państwa został wyczerpany, a zachodnie prowincje spustoszone przez polskie i litewskie zagony. Dodatkowych zniszczeń przysparzały bandy złożone z dezerterów z armii rosyjskiej. Winnymi klęski uznano Szeina i Artemija Izmaiłowa, którzy zostali ścięci mieczem. Ich dobra skonfiskowano, a rodziny poddano torturom, po czym zesłano do odległych miast, niektórych na Syberię. Skonfiskowane dobra rozdano carskim faworytom oraz obrońcy Białej Fiodorowi Wołkońskiemu.
 
== Pokój polanowski ==
Linia 279:
 
== Zobacz też ==
* [[Wojnawojna polsko-turecka (1633–1634)|Wojna polsko-turecka 1633-1634]]
 
== Przypisy ==
Linia 285:
 
== Bibliografia ==
* {{Cytuj|tytuł = Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV 1633-16341633–1634 |data = 2006 |isbn = 83-7181-410-0 978-83-7181-410-5 |inni = Mirosław Nagielski (oprac.) |miejsce = Warszawa |wydawca = DiG |oclc = 77506819}}
* Dariusz Kupisz, ''Smoleńsk 1632-16341632–1634'', Bellona, 2001, {{ISBN|83-11-09282-6}}.
* {{Cytuj|autor = [[Leszek Podhorodecki]]; |tytuł = Wazowie w Polsce |data = 1985 |isbn = 83-205-3639-1 |miejsce = Warszawa |wydawca = Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza |s = 234-243 |oclc = 830182542}}
* Lipiński Wacław, ''Bój o Żaworonkowe wzgórze i osaczenie Szeina pod Smoleńskiem (16-30 październik[a] 1933 r.)'', w: Przegląd historyczno-wojskowy 1934, t. 6, s. 39-74.
* Lipiński Wacław, ''Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od października 1632 do września 1633'', tamże 1932, t. 5, s. 165-206.
* Lipiński Wacław, ''Kampania zimowa 1633/34 i kapitulacja Szeina'', tamże 1934, t. 7, s. 217-255.
* Lipiński Wacław, ''Materiały i źródła do wojny smoleńskiej 1632-16341632–1634'', tamże 1930, t. 2, s. 119-141.
* Lipiński Wacław, ''Początek działań rosyjskich w wojnie smoleńskiej'', tamże 1932 z.1, t. 5, s. 29-62.
* Lipiński Wacław, ''Relacje Krzysztofa Radziwiłła z wojny moskiewskiej 1632-16341632–1634'', tamże 1934, t. 7, s. 116-121.
* Lipiński Wacław, ''Stosunki polsko-rosyjskie w przededniu wojny smoleńskiej 1632-16341632–1634 i obustronne przygotowania wojskowe'', tamże 1931, t. 4, s. 235-271.
 
== Linki zewnętrzne ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna_polsko-rosyjska_(1632–1634)”