Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii: Różnice pomiędzy wersjami

|zdjęcie podpis = Czerwona gwiazda – symbol jugosłowiańskich partyzantów (symbolem brygad proletariackich była czerwona gwiazda z sierpem i młotem<ref>{{cytuj książkę|autor=Kazimierz Satora |tytuł=Emblematy, godło i gymbolesymbole GL i AL|strony=32–33}}</ref>)

|podporządkowanie = [[Związek Komunistów Jugosławii]],<br />następnie [[Antyfaszystowska Rada Narodowego Wyzwolenia Jugosławii]]

|liczebność = ~max 800 000

'''Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii''' ({{w języku|sh|Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije}}, [[cyrylica|cyrylicą]] ''{{k|sh|Народноослободилачка војска Југославије''}}, '''NOVJ, HOBJ''') – [[partyzantka]] w [[Królestwo Jugosławii|Jugosławii]] działająca podczas trwania [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. W latach 1941–1945 walczyła przeciwko okupantom [[III Rzesza|niemieckim]] i [[Zjednoczone Królestwo Włoch|włoskim]], a także przeciwko [[Niepodległe Państwo Chorwackie|chorwackim]] [[Ustasze|ustaszom]] i [[Serbia|serbsko]]-nacjonalistycznym [[Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie|czetnikom]].

NOVJ posiadała trzy oficjalne nazewnictwa<ref>{{odn|Strugar Vlado, ''Wojna i rewolucja narodów Jugosławii 1941–1945'', Wyd MON, |1967, |s. =127.</ref>}}:

* '''Ludowowowyzwoleńcza Partyzantka i Ochotnicze Wojsko Jugosławii''' (''{{k|sh|Narodnooslobodilačka partizanska i dobrovoljačka vojska Jugoslavije''}}, '''NOP i DVJ''') – od stycznia do listopada 1942

* '''Wojsko Ludowowyzwoleńcze i Oddziały Partyzanckie Jugosławii''' (''{{k|sh|Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije''}}, '''NOV i POJ''') – od listopada 1942 do marca 1945

Członkami armii byli obywatele wszystkich republik jugosłowiańskich. W szczytowym okresie armia liczyła 800 tysięcy żołnierzy<ref>Cohen, Philip J.; Riesman, David (1996). ''Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History'', Texas A&M University Press. {{ISBN|0-89096-760-1}}, s. 96.</ref>. Była najbardziej efektywnym [[Ruch oporu|ruchem oporu]] antyniemieckiego w okupowanej [[Europa|Europie]]<ref>Jeffreys-Jones, R. (2013): ''In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence'', Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-958097-2}}.</ref><ref>Adams, Simon (2005): ''The Balkans'', Black Rabbit Books, {{ISBN|978-1-58340-603-8}}.</ref>. Na czele NOVJ stałastał [[Związek Komunistów Jugosławii|Komunistyczna Partia Jugosławii]]<ref>Rusinow, Dennison I. (1978). ''The Yugoslav experiment 1948–1974'', University of California Press. s. 2. {{ISBN|0-520-03730-8}}.</ref>. Dowódcą armii był Marszałek Jugosławii [[Josip Broz Tito|Josip Broz]] ps. „Tito”.

Mottem organizacji było hasło ''Smrt fašizmu, sloboda narodu!'' ([[język polski|pol.]] ''Śmierć„Śmierć faszyzmowi, wolność ludowi!''”)<ref>Sinclair, Upton; Sagarin, Edward; Teichnerhe, Albert; Cry for Justice: An Anthology of the Literature of Social Protest s. 438; L. Stuart, 1963.</ref>. Walczyła o wyzwolenie kraju spod okupacji i odbudowę Jugosławii jako państwa federalnego. W marcu 1945 przeformowana w [[Jugosłowiańska Armia Ludowa|Jugosłowiańską Armię Ludową]].

JednymPierwszym z dwóch celów NOVJ było wyzwolenie Jugosławii spod okupacji niemieckiej, drugim natomiast utworzenie w Jugosławii federalnego i wielonarodowego [[państwo socjalistyczne|państwa socjalistycznego]]{{odn|Tomasevich|2001|s=96}}.

NOVJ była militarnym skrzydłem Frontu Wyzwolenia Narodowego kierowanego przez Komunistyczną[[Związek PartięKomunistów Jugosławii]]<ref>Fisher, Sharon (2006). ''Political change in post-Communist Slovakia and Croatia: from nationalist to Europeanist. Palgrave Macmillan''. s. 27. {{ISBN|1-4039-7286-9}}.</ref>. Jedynym źródłem zaopatrzenia były zdobycze na siłach [[Państwa Osi|Osi]], a od 1944 roku partyzanci zaczęli dostawać dostawy broni od [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]]<ref>[{{Cytuj |autor = Basil Davidson |tytuł=PARTISAN PICTURE |opublikowany = znaci.net |url = http://www.znaci.net/00001/3_1_2.htm Basil Davidson: PARTISAN PICTURE].}}</ref>.

Celem konkurencyjnego ruchu czetników (który według niektórych źródeł pojawił się na kilka tygodni przed NOVJ czy też według innych źródeł już po rozpoczęciu walki zbrojnej przez partyzantów Tity), było utrzymanie monarchii jugosłowiańskiej i zapewnienie „bezpieczeństwa etnicznego” ludności serbskiej{{odn|Milazzo|1975|s=30–31}}{{odn|Roberts|1973|s=48}}, a w końcu utworzenie tzw. [[Wielka Serbia|Wielkiej Serbii]]{{odn|Tomasevich|1975|s=166–178}} poprzez przeprowadzenie [[Czystka etniczna|czystek etnicznych]] na nie-Serbach zamieszkujących tereny zdaniem czetników należące historycznie do Serbii<ref>{{odn|Banac (|1996), |s. =143 „From|loc={{k|en|From the summer of 1941, the Chetniks increasingly gained control over Serb insurgents and carried out gruesome crimes against Muslims of eastern Bosnia-Herzegovina. Massacres of Muslims, usually by cutting the throats of the victims and tossing the bodies into various water-ways, occurred especially in eastern Bosnia, in [[Foča]], [[Goražde]], [[Čajniče]], [[Rogatica]], [[Wiszegrad|Višegrad]], [[Vlasenica]], [[Srebrenica]], all in the basin of the Drina river, but also in eastern Herzegovina, where individual villages resisted Serb encirclement with ferocious determination until 1942. Chetnik documents – for example the minutes of the Chetnik conference in Javorine, district of Kotor Varoš, in June 1942 – speak of a determination to 'cleanse Bosnia of everything that is not Serb’. It is difficult to estimate the number of Muslim victims of this original ethnic cleansing, but it can be counted in the tens of thousands.”.</ref><ref>}}}}{{odn|Hirsch (|2002), |s. =76.</ref>}}{{odn|Mulaj|2008|s=71}}{{odn|Velikonja|2003|s=166}}. Relacje między dwoma ruchami były od początku niespokojne jednak od października 1941 roku przerodziły się one w konflikt na pełną skalę. Panetniczna polityka Tity dla czetników wydawała się antyserbska, natomiast czetnicki rojalizm był nie do przyjęcia dla socjalistów<ref>[{{Cytuj |tytuł = War in the Balkans 1941-1945 |opublikowany = BBC - History |url = http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/partisan_fighters_01.shtml „Partisans:|język War in= the Balkans 1941–1945”. BBC.]en}}</ref>.

Czetnicy jako ruch [[nacjonalizm|nacjonalistyczny]], był ukierunkowany na Serbów i niechętny wobec przedstawicieli innych narodowości. Z drugiej strony NOVJ, odwoływał się do wszystkich [[Jugosłowianie|Jugosłowian]] a kwestie ideologiczne grały w nim małą rolę<ref>{{odn|Judah |2000, |s. =120.</ref>}}.

Pod koniec 1944 roku łączna siła żołnierzy NOVJ wyniosła 650 000 mężczyzn i kobiet zaangażowanych w konwencjonalne działania wojenne<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Perica, |imię=Vjekoslav (|rok=2004). ''|tytuł=Balkan Idols: Religion and Nationalism in Yugoslav States''. |wydawca=Oxford University Press. s. |strony=96. {{ISBN|isbn=0-19-517429-1 |język=en}}.</ref>. W kwietniu 1945 roku było już 800 000 żołnierzy<ref>{{odn|Cohen |1996, |s. =96.</ref>}}.

Według Tity w skład armii partyzanckiej w maju 1944 roku wchodziło 44% [[Serbowie|Serbów]], 30% [[Chorwaci|Chorwatów]], 10% [[Słoweńcy|Słoweńców]], 5% [[Czarnogórcy|Czarnogórców]], 2½% [[Macedończycy|Macedończyków]] i 2½% [[Boszniacy|bośniackich muzułmanów]]{{odn|Ramet|2006|s=153}}. Według Encyklopedii Holokaustu wydanej przez [[United States Holocaust Memorial Museum]], partyzantka byłaskładała zdominowanasię przezz Serbów, Chorwatów, Bośniaków, [[Żydzi|Żydów]] i Słoweńców<ref>[http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007332{{Cytuj „Encyclopedia|tytuł of= theNon-Jewish Holocaust,Resistance the|opublikowany = United States Holocaust Memorial Museum”.Museum Ushmm|url = https://encyclopedia.orgushmm.]org/content/en/article/non-jewish-resistance |język = en}}</ref>.

[[Plik:Partisans in liberated Novi Sad 1944.jpg|mały|Partyzanci 7. Vojvođanskiej Brygady w wyzwolonym [[Nowy Sad|Nowym Sadzie]], 23 października 1944]]

NOVJ łączyła prowadzenie wojny narodowowyzwoleńczej z rewolucją. Taktyka ta zakładała: budowę organów rewolucyjnych na podstawie komitetów narodowowyzwoleńczych; odrzucenie taktyki [[Front Ludowy|frontu ludowego]] (którą prowadziła lub próbowała ją prowadzić większość [[Partia komunistyczna|partii komunistycznych]]) – uważano że taktyka ta prowadzi do porażki (jako przykład podawano porażkę wojsk republikańskich w [[hiszpańska wojna domowa|wojnie domowej w Hiszpanii]]). Za odrzucenie frontu ludowego partyzanci byli krytykowani przez władze [[Międzynarodówka Komunistyczna|Kominternu]]<ref>G. Swain, „Tito and the Twilight of the Comintern”, w: T. Rees, A. Thorpe (red.), International Communism and the Communist International, 1919-43, Manchester – New York, Manchester University Press 1998, s. 205, 216. Zob. tenże, ''Tito: The Formation of a Disloyal Bolshevik'', „International Review of Social History” t. 34, nr 2, 1989; tenże: ''The Cominform: Tito’s International?'', „The Historical Journal” t. 35 nr 3, 1992.</ref>.

Na wyzwolonych przez siebie terenach organizowano komitety ludowe, które miały działać jako rządy cywilne. Organem naczelnym była [[Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii]] – AVNOJ, która zebrała się w [[Bihać|Bihaciu]] 26 listopada 1942 roku i w [[Jajce|Jajcach]] 29 listopada 1943 roku<ref>{{odn|Tomasevich |2001, |s. =509.</ref>}}. Podczas sesji zostały określone podstawy powojennego [[federacja|federacyjnego]] państwa jugosłowiańskiego. Prezydentem AVNOJ wybrano Broza. 4 grudnia 1943 roku proklamowano tymczasowy demokratyczny rząd Jugosławii. W Jajcu wybrano 67-osobową „prezydencję” i ustanowiono liczący dziewięć osób Komitet Wyzwolenia Narodowego pełniący funkcję rządu tymczasowego (w skład rządu wchodziło pięciu komunistów)<ref>{{odn|Ramet |2006, |s. =157.</ref>}}. Prezesem Narodowego Komitetu Wyzwolenia został Broz<ref>[{{Cytuj |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,791223,00.html ''|tytuł=Rebirth In Bosnia'', „Time|czasopismo=Time Magazine”Magazine |data=1943-12-19 grudnia 1943].}}</ref>.

Przed wojną partia komunistyczna o mało nie podzieliła losu rozbitej przez [[stalinizm|stalinistów]] [[Komunistyczna Partia Polski|Komunistycznej Partii Polski]]. Partii groziła czystka wśród liderów i rozwiązanie. Sam Tito był oskarżonyoskarżany (bezpodstawnie) o [[trockizm]], a nawet współpracę z [[Gestapo]] i jugosłowiańskimi służbami bezpieczeństwa. W obliczu możliwego rozwiązania partii, KPJ przyjęła stalinowski kurs ideologiczny pod wodzą Tito<ref name="LMd>{{Cytuj |autor=Zbigniew Marcin Kowalewski, ''|tytuł=Jugosławia między Stalinem a rewolucją'' |czasopismo=[[Le Monde diplomatique]] – Edycja polska, lipiec |data=2013.-07}}</ref>.

Jeszcze w 1937 naw rozkazczasie [[Józef„czystki” Stalin|Józefastalinowskiej Stalina]]w ZSRR, stalinowskie służby specjalne zabiły w [[Moskwa|Moskwie]], sekretarza generalnego KPJ [[Milan Gorkić|Milana Gorkicia]], którego oskarżono o trockizm i zdradę<ref>{{odn|Banac |1988, |s. =64.}}</ref><ref>[https://archive.is/l6VjA{{Cytuj Nacional. Pašalić, Davor (27 November 2006). „Tito je na vrh KPJ došao cinkanjem (Tito llegó a la cima del Partido Comunista de Yugoslavia por ser un delator)].</ref><ref>[|url=http://www.rastko.rs/istorija/batakovic/batakovic-nationalism_communism_eng.html Batakovic, |autor=Dusan. ProjekatBatakovic Rastko (ed.): «|tytuł=Nationalism and Communism: the Yugoslav case].}}</ref>, a stanowisko po nim objął Tito.

W chwili wybuchu wojny i [[Kampania wrześniowa|inwazji niemieckiej na Polskę]] rząd królewski nie uznawał [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]] za zagrożenie dla Jugosławii,. rządRząd deklarował nawet, że nie stanowi on zagrożenia dla granic Jugosławii. Przeciwnego zdaniezdania był Tito, który uważałtrafnie przewidywał, że Hitler będzie kontynuował tradycyjną politykę „{{k|de|[[Drang nach Osten]]”}} (parcia na wschód) cesarzy Niemiec<ref>Jerzy Woydyłło, ''Tito jakiego nie znamy'', 1992, ''Rozdział VII: Polska to początek''. Cytat: „Hitleryzm nie jest »przyjacielem i dobrym sąsiadem«, lecz przysięgłym wrogiem wolności i niezawisłości narodów Jugosławii. Hitler wskrzesza stare, niemieckie cesarstwo i idee cesarza Wilhelma – kontynuowania polityki »drang nach Osten« – parcia na wschód. Ta droga prowadzi także przez Jugosławię do Egejskiego Morza. Pomaga mu w tym Mussolini, który chce dla siebie Dalmacji”.</ref>.

Aż do początku 1942 roku w [[Bośnia i Hercegowina|Bośni i Hercegowinie]] działali niemal wyłącznie partyzanci serbscy ściśle współpracujący z czetnikami, niektóre oddziały we wschodniej, zachodniej Bośni i Hercegowinie odmówiły nawet przyjmowania do swoich szeregów [[Muzułmanin|Muzułmanów]]. Takie postępowanie było dla wielu Muzułmanów sygnałem, że między czetnikami a partyzantami zachodzi jedynie niewielka różnica. Jeszcze na początku wojny na niektórych obszarach partyzantom udało się jednak przyciągnąć zarówno Muzułmanów i Chorwatów, nastąpiło to zwłaszcza w obszarze [[Kozara]] w górskich rejonach północno-zachodniej Bośni i w pobliżu [[Sarajewo|Sarajewa]]. W obszarze Kozara, Muzułmanie i Chorwaci składali się pod koniec 1941 roku na 25% sił partyzanckich<ref>{{odn|Tomasevich (|2001), |s. =506–507.</ref>}}.

Według Hoare’a, pod koniec 1943 roku, 70% partyzantów było Serbami, podczas gdy 30% było Muzułmanami i Chorwatami<ref name="Hoare 2006, s. 10">Hoare 2006, s. 10.</ref>. W ciągu całej wojny w szeregach partyzanckich działało 64,1% bośniackich Serbów, 23% Muzułmanów i 8,8% Chorwatów<ref name="{{odn|Hoare |2006, |s. =10" />}}.

Większość żołnierzy NOVJ w Chorwacji było narodowości chorwackiej. Pod koniec 1944 roku wedle statystyk 61% partyzantów było Chorwatami (w tym większość żołnierzy pochodzących z tego kraju) podczas gdy 28% było Serbami<ref name="{{odn|Cohen |1996, |s. 95">Cohen 1996, s. =95.</ref>}}<ref>Strugar, Vlado (1969). Jugoslavija 1941–1945. Vojnoizdavački zavod.</ref><ref>Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Vojnoistorijski institut.</ref><ref>Vuković, Božidar; Vidaković, Josip (1976). Putevim Glavnog štaba Hrvatske.</ref>. Co prawda jeszcze na przełomie 1941/42 większość partyzantów w Chorwacji było Serbami – sytuacja ta zmieniła się w październiku 1943 roku, wówczas Chorwaci objęli większość. Było to spowodowane m.in. przystąpieniem do partyzantki [[chrześcijańska demokracja|chadeckiej]] [[Chorwacka Partia Chłopska|Chorwackiej Partii Chłopskiej]] [[Božidar Magovac|Božidara Magovaca]] w czerwcu 1943 roku. Armia była ewenementem w całej Europie jeśli chodzi o udział w niej Żydów który był rekordowy w skali całej Europy<ref>Tomasevich (2001), s. 362–363.</ref>.

W 1944 roku w ruchu partyzanckim było 60,4% Chorwatów, Serbów 28,6%, 2,8% Muzułmanów i 8,2% innych. Podsumowując w latach 1941–1945, Chorwatów było 61%, Serbów 28%, oprócz tego do armii należeli Słoweńcy, Muzułmanie, [[Czarnogórcy]], [[Włosi]], [[Węgrzy]], [[Czesi]], Żydzi czy nawet ''[[volksdeutsche]]''<ref name="{{odn|Cohen |1996, |s. =95" />}}.

W kwietniu 1941 roku połączone oddziały Niemiec, Włoch i Węgier zaatakowały Jugosławię. 10 kwietnia powstało satelickie Niepodległe Państwo Chorwackie z faszystowskimi ustaszami na czele. KPJ zaraz po ataku utworzył Komitet Wojskowy działający w ramach KC partii<ref>{{odn|Tomasevich |2001, |s. =52.</ref>}}.

W połowie maja rozpoczęła się [[bitwa nad Sutjeską]]. Do walki z partyzantami przystąpiło 127 tysięcy żołnierzy Osi, partyzanci dysponowali raptem 19 700 ludzi. Początkowo planowano wycofać się do Bośni centralnej, lecz zwiady natknęły się tam na silne oddziały niemieckie. W ostateczności zdecydowano o koncentracji w dolinie Sutjeski. Na pomoc partyzantom przybyli brytyjscy oficerowie – major [[William Stuart]] i kapitan [[William Deakin]]. Najbardziej krwawe boje trwały od 6 do 8 czerwca. Po przełamaniu ofensywy, główne oddziały ewakuowały się do [[SandžakSandżak|Sandžaku]]u, oddziały te po przejściu na południu miały oczyścić dorgę dla rannych i KW Rady Antyfaszystowskiej. Broz na czele z częścią oddziałów przedostał się na północ w celu zwrócenia na siebie uwagi Niemców i jednoczesnego niedopuszczenia na szturm na Sandżak. Broz objął osobiste dowództwo nad Pierwszą Proletariacką Brygadą Szturmową. Brygada przełamała wrogie okrążenie 10 czerwca jednak w wyniku nalotu Niemców ranni zostali Deakin i Tito, a na miejscu zginął Stuart<ref name="ReferenceC" />.

* {{Cytuj książkę |tytuł=The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia |nazwisko r=HoareBanac |imię r=MarkoIvo |tytułrok=Genocide1996 and|rozdział=Bosnian ResistanceMuslims: inFrom Hitler’sReligious Bosnia:Community Theto PartisansSocialist Nationhood and thePost-Communist ChetniksStatehood 1918–1992 |rokautor=2006Mark Pinson |miejsce=[[Oksford|Oxford]] |wydawca=University PressHarvard |isbn=0-19932885-72638012-18 |odn=tak |język=en}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko=JudahCohen |imię=TimPhilip |rok=1996 |tytuł=TheSerbia’s Secret SerbsWar: History, MythPropaganda and the DestructionDeceit of YugoslaviaHistory |rokmiejsce=2000Texas |wydawca=YaleA&M University Press |isbn=0-30089096-08507760-91 |odn=tak |język=en}}.

* {{Cytuj książkę |nazwisko=MilazzoHirsch |imię=MatteoHerbert |rok=2002 |tytuł=TheAnti-Genocide: ChetnikBuilding Movementan &American theMovement Yugoslavto ResistancePrevent |rok=1975Genocide |wydawca=JohnsGreenwood HopkinsPublishing University PressGroup |isbn=0-8018275-158997676-49 |odn=tak |język=en}}.

* {{Cytuj książkę |nazwisko=MulajHoare |imię=KlejdaMarko |tytuł=PoliticsGenocide ofand Resistance in EthnicHitler’s CleansingBosnia: Nation-StateThe BuildingPartisans and Provisionthe of In/Security in Twentieth-Century BalkansChetniks |rok=20082006 |miejsce=Lexington[[Oksford|Oxford]] |wydawca=University Press |isbn=0-19-726380-1 |odn=tak |język=en}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko=RametJudah |imię=SabrinaTim |tytuł=The Three YugoslaviasSerbs: State-BuildingHistory, Myth and Legitimation,the 1918–2004Destruction of Yugoslavia |rok=20062000 |wydawca=IndianaYale University Press |isbn=0-271300-0162908507-9 |odn=tak |język=en}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko=RobertsMilazzo |imię=WalterMatteo |tytuł=Tito,The MihailovićChetnik andMovement & the AlliesYugoslav 1941–1945Resistance |rok=19731975 |wydawca=Johns Hopkins University Press |isbn=0-8018-1589-4 |odn=tak |język=en}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko=TomasevichMulaj |imię=JozoKlejda |tytuł=WarPolitics andof RevolutionEthnic inCleansing: Yugoslavia,Nation-State 1941–1945Building |rok=1975and |tytułProvision tomu=Theof ChetniksIn/Security 1in |miejsce=SanTwentieth-Century FranciscoBalkans |wydawcarok=Stanford University Press2008 |isbnmiejsce=0-8047-0857-6Lexington |odn=tak |język=en}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko=TomasevichRamet |imię=JozoSabrina |tytuł=WarThe andThree RevolutionYugoslavias: inState-Building Yugoslaviaand Legitimation, 1941–19451918–2004 |rok=2001 |tytuł tomu=Occupation and Collaboration 2 |miejsce=San Francisco2006 |wydawca=StanfordIndiana University Press |isbn=0-8047271-361501629-49 |odn=tak |język=en}}

* {{Cytuj książkę |nazwisko=VelikonjaRoberts |imię=MitjaWalter |tytuł=ReligiousTito, separationMihailović and politicalthe intoleranceAllies in Bosnia-Herzegovina1941–1945 |rok=20031973 |miejsceodn=Texastak |wydawcajęzyk=A&M University Press |isbn=978-1-58544-226-3 |odn=taken}}