Alka olbrzymia: Różnice pomiędzy wersjami

|parvordo = [[mewowceMewowce|Larida]]

|nadrodzina = [[mewowceMewowce|Alcoidea]]

|podrodzina = [[alkiAlki (podrodzina)|alki]]

'''Alka olbrzymia''' (''Pinguinus impennis'') – wymarły gatunek ptaka z rodziny [[alkiAlki|alk]], który wyginął w połowie XIX wieku. Był jedynym współczesnym przedstawicielem rodzaju '''''Pinguinus'''''. Nie jest blisko spokrewniony z [[pingwinyPingwiny|pingwinami]] (Sphenisciformes), które odkryte zostały później, a swoją nazwę otrzymały od żeglarzy ze względu na skojarzenie z alkami olbrzymimi.

Alki olbrzymie mierzyły 75–85 cm wysokości, ważyły blisko 5 kg, co czyniło je drugimi największym ptakami w rodzinie alk (większe były wymarłe alki ''[[Miomancalla]]''{{r|smith2015}}). Miały czarny grzbiet i biały brzuch. Czarny dziób był mocno zbudowany i zagięty, pokryty rowkowaniem. W lecie w upierzeniu nad każdym okiem pojawiała się biała plamka, w zimie plamki znikały a na ich miejsce pojawiał się pas przechodzący między oczami. Skrzydła liczyły zaledwie 15 cm długości, co skutkowało nielotnością. Alki olbrzymie doskonale jednak pływały, co wykorzystywały w trakcie polowań. Ich ulubionymi zdobyczami były ryby, w tym [[menhaden]]y (''Brevoortia tyrannus'') i [[gromadnik]]i (''Allotus villosus''), oraz [[skorupiaki]]. Na lądzie alki olbrzymie poruszały się niezręcznie. Łączyły się w pary na całe życie. Gniazdowały w bardzo gęstych koloniach. Składały na gołej skale jedno [[jajoJajo (biologia)|jajo]] o białej skorupce zdobionej zmiennymi brązowymi marmurkowymi wzorami. Obydwa ptaki z pary brały udział w wysiadywaniu trwającym blisko 6 tygodni. Młode po 2–3 tygodniach opuszczało gniazdo, jednak pozostawało jeszcze pod opieką rodziców.

Analiza sekwencji [[Mitochondrialny DNA|mtDNA]] potwierdziła wyniki badań [[Morfologia (biologia)|morfologicznych]] i [[biogeografiaBiogeografia|biogeograficznych]], wedle których najbliższym krewnym alki olbrzymiej jest [[alka zwyczajna]] (''Alca torda''){{r|Moum}}. Alka olbrzymia stosunkowo blisko spokrewniona była także z [[alczyk]]iem (''Alle alle''), którego ewolucja przebiegła znacząco inaczej niż u alki olbrzymiej. Ze względu na zewnętrzne podobieństwo do alki zwyczajnej, z wyłączeniem nielotności i dużych rozmiarów, alki olbrzymie były często włączane do rodzaju ''[[Alka zwyczajna|Alca]]'', począwszy od [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]].

Zapis kopalny (zwłaszcza [[grupaGrupa siostrzana|gatunku siostrzanego]] ''Pinguinus alfrednewtoni'') i wyniki badań molekularnych wskazują, że trzy blisko spokrewnione rodzaje rozdzieliły się niedługo po rozprzestrzenieniu się wzdłuż wybrzeży Oceanu Atlantyckiego ich wspólnego przodka. Prawdopodobnie owy przodek podobny był do mocno zbudowanego [[morzykMorzyk piskliwy|morzyka piskliwego]] (''Synthliboramphus hypoleucus''). Do tego czasu [[nurzykNurzyk zwyczajny|nurzyki zwyczajne]] (''Uria aalge'') zdążyły się już oddzielić od innych atlantyckich [[alkiAlki|alk]]. Podobne alce zwyczajnej ptaki były pospolite na terenie Oceanu Atlantyckiego w [[pliocen]]ie, jednak ewolucja ''A. torda'' jest skąpo udokumentowana. Dane genetyczne można interpretować na korzyść dowolnej klasyfikacji, jednak ogólnie dowody wskazują na zasadność umieszczenia alki olbrzymiej w odrębnym rodzaju{{r|Moum}}. Część ornitologów sądzi, że właściwszym jest jednak umieszczenie alki olbrzymiej w rodzaju ''Alca''{{r|FA}}. Jest to jedyny udokumentowany przypadek brytyjskiego ptaka, który został wytępiony w czasach historycznych{{r|Bourne}}.

[[Plik:Naturalis Biodiversity Center - RMNH.AVES.110104 - Pinguinus impennis Linnaeus, 1758 - Alca torda Linnaeus, 1758 - Great Auk - Razorbill - specimen - video.webm|upright|thumbtime=0:00|thumb|alt=Duży wypchany ptak z czarnym grzbietem, białym brzuchem, mocnym dziobem i białą plamą wokół oka|Wideo ukazujące obrót okazu nr 57 oraz [[alkaAlka zwyczajna|alki zwyczajnej]], [[Naturalis Biodiversity Center]]]]

|1=''[[alczykAlczyk|Alle alle]]'' (alczyk)

|1=''[[nurzykNurzyk zwyczajny|Uria aalge]]'' (nurzyk zwyczajny)

|2=''[[nurzykNurzyk polarny|Uria lomvia]]'' (nurzyk polarny)}}

|1=''[[alkaAlka zwyczajny|Alca torda]]'' (alka zwyczajna)

|1=''[[morzykMorzyk markurkowy|Brachyramphus marmoratus]]'' (morzyk marmurkowy)

|2=''[[morzykMorzyk krótkodzioby|Brachyramphus brevirostris]]'' (morzyk krótkodzioby)}}

|1=''[[nurnikNurnik zwyczajny|Cepphus grylle]]'' (nurnik zwyczajny)

|1=''[[nurnikNurnik aleucki|Cepphus columba]]'' (nurnik aleucki)

|2=''[[nurnikNurnik ochocki|Cepphus carbo]]'' (nurnik ochocki)}} }} }} }} }}

[[Plik:Great Auk Thomas Bewick 1804.jpg|thumb|upright|„Great Auk, Northern Penguin, or Gair-Fowl”, [[drzeworyt]] autorstwa [[Thomasa Bewicka|Thomasa Bewicka]] w ''[[A History of British Birds]]'', 1804 (Bewick stwierdził: „Ten gatunek nigdzie nie jest liczny: zamieszkuje Norwegię, Islandię, Wyspy Owcze, Grenlandię i inne zimne regiony północy, jednak rzadko widywany jest u brytyjskich wybrzeży”{{r|bewick}})]]

Alka olbrzymia była jednym z 4,4 tys. gatunków opisanych formalnie przez [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] w jego XVIII-wiecznym dziele ''[[Systema Naturae]]'', w którym otrzymała [[binominalneBinominalne nazewnictwo gatunków|nazwę]]{{r|oryg}}. Nazwa ''Alca'' jest łacińskim słowem pochodzącym od skandynawskiego określenia na alki zwyczajne i spokrewnione gatunki{{r|Johnsgard}}. Już wcześniej alki olbrzymie pojawiały się w literaturze, a [[Charles de L’Écluse]] w 1605 opisał ją pod nazwą ''Mergus Americanus''. Przedstawił również drzeworyt będący najstarszym jednoznacznym przedstawieniem tego gatunku{{r|:0}}.

W 1791 po raz pierwszy umieszczono alkę olbrzymią we własnym rodzaju ''Pinguinus''{{r|Gaskell}}. Nazwa rodzajowa wywodzi się od hiszpańskiej i portugalskiej nazwy tego ptaka, która z kolei pochodzi od łacińskiego ''pinguis'' – „tłusty”, zaś epitet gatunkowy ''impennis'' pochodzi z łaciny i odnosi się do braku [[lotkiLotki (ornitologia)|lotek]] lub ''pennae''{{r|Johnsgard}}.

Alki olbrzymie osiągały 75–85 cm wysokości stojąc, zaś ich masa ciała wynosiła blisko 5 kg{{r|Livezey}}. Czyniło je to drugimi największymi członkami zarówno całej rodziny alk, jak i rzędu [[siewkoweSiewkowe|siewkowych]] (Charadriiformes); pierwszymi były ''[[Miomancalla]]''. Alki olbrzymie z północy przeciętnie były większe od tych z południa{{r|BNASystematics}}. Samce i samice miały podobne upierzenie, są jednak dowody na istnienie różnic w rozmiarach ciała, szczególnie dzioba i [[kośćKość udowa|kości udowej]]{{odn|Crofford|s=8}}{{r|BNACharacteristics|BNAMeasurements}}. Grzbiet miał kolor głównie połyskliwie czarny, brzuch – biały. Szyja i nogi były krótkie, głowa i skrzydła – niewielkie{{odn|Crofford|s=15}}. Ze względu na grubą warstwę tłuszczu niezbędną do ogrzania ciała alki olbrzymie zdawały się mieć okrągłą sylwetkę{{odn|Crofford|s=28}}. W lecie nad okiem pojawiała się szeroka biała plama. [[Tęczówka]] miała barwę piwną lub orzechową{{odn|Crofford|s=9}}{{odn|Cokinos|s=310}}. W zimie alki olbrzymie pierzyły się, a białą plamę nad okiem zastępował biały pasek łączący oczy{{odn|Crofford|s=8}}. Latem broda i gardło przybierały barwę czarnobrązową, a wnętrze dzioba – żółtą{{r|BNACharacteristics}}. Na zimę gardło bielało{{odn|Crofford|s=8}}. Niektóre osobniki miały mieć szare boki ciała, jednak nie jest znana częstość występowania takiej barwy lub jej powiązanie z porami roku{{r|rothschild}}. Dziób był duży, na końcu zagięty; liczył około 11 cm długości{{odn|Crofford|s=28}}. Na szczęce i żuchwie obecne były białe rowki: do 7 na szczęce i 12 na żuchwie; zimą stawały się mniej liczne{{odn|Crofford|s=29}}{{r|BNAAppearance}}. Skrzydła mierzyły zaledwie 15 cm długości, zaś najdłuższe ich pióra – 10 cm{{odn|Crofford|s=28}}. Stopy i krótkie pazury cechowała barwa czarna, błonę między palcami – czarnobrązowa{{r|BNAAppearance}}. Nogi ulokowane były daleko w tyle ciała, co zapewniało siłę podczas pływania i nurkowania{{odn|Cokinos|s=312}}.

Alki olbrzymie opuszczały wody Atlantyku jedynie podczas sezonu lęgowego, poza nim nawet odpoczywały na wodzie{{r|BNABehavior}}{{odn|Crofford|s=29}}. Ich kolonie umiejscowione były na obszarze od [[Morze Baffina|Morza Baffina]] po [[Zatoka Świętego Wawrzyńca|Zatokę Świętego Wawrzyńca]], dalej na obszarze północnego Atlantyku, w tym Islandii, oraz w Norwegii i Wielkiej Brytanii{{odn|Crofford|s=30}}{{odn|Crofford|s=29}}{{r|Meldegaard}}. Jako miejsca zakładania kolonii wybierały skaliste wyspy z opadającymi wybrzeżami, które umożliwiały im dostęp do wody{{odn|Cokinos|s=312}}. Były to dość trudne do spełnienia warunki i uważa się, że istniało nie więcej niż 20 kolonii alk olbrzymich{{odn|Cokinos|s=312}}. Miejsca rozrodu musiały również znajdować się blisko zasobnych w pokarm żerowisk i leżeć z dala od interioru, tak by nie docierały do nich drapieżniki pokroju [[niedźwiedźNiedźwiedź polarny|niedźwiedzi polarnych]] i [[człowiekCzłowiek rozumny|ludzi]]{{r|BNAHabitat}}. Znane są lokalizacje jedynie 7 dawnych kolonii lęgowych: [[Papa Westray]] ([[Orkady]]), [[St Kilda (Szkocja)|St Kilda]] u wybrzeża [[Szkocja|Szkocji]], [[Grímsey]], [[Eldey]] i współcześnie nieistniejąca [[Geirfuglasker]] u wybrzeży Islandii, [[Funk Island]] ([[Nowa Fundlandia i Labrador|Nowa Fundlandia]]){{r|milner}} i [[Wyspy Magdaleny]] w Zatoce Świętego Wawrzyńca{{odn|Cokinos|s=312}}. Prawdopodobnie alki olbrzymie mogły też gniazdować na [[Cape Cod]] w [[Massachusetts]]{{odn|Cokinos|s=312}}. Do przełomu XVIII i XIX wieku obszary lęgowe alk olbrzymich ograniczone zostały do Funk Island, Grimsey, Eldey, Zatoki Świętego Wawrzyńca i St Kildy{{odn|Crofford|s=30}}. Na Funk Island istniała największa znana kolonia{{r|BNA}}. Po opierzeniu się piskląt alki olbrzymie migrowały zarówno na północ, jak i na południe od miejsc gniazdowania, zaś późną jesienią i zimą zwykły przemieszczać się na południe{{r|BNAMigration}}.

Alki olbrzymie chodziły powoli, niekiedy na nierównym terenie pomagały sobie skrzydłami{{r|FOM1864}}. Biegały niezgrabnie, krótkimi krokami, w linii prostej{{r|BNABehavior}}. Zagrażało im niewiele drapieżników, głównie były to ssaki morskie (jak [[orkaOrka oceaniczna|orki oceaniczne]]) i [[bielikBielik amerykański|bieliki amerykańskie]]{{r|BNABehavior}}. W koloniach lęgowych posilały się niedźwiedzie polarne{{odn|Crofford|s=35}}. Wedle opisów alki olbrzymie nie miały wrodzonego lęku przed ludźmi, którym sprzyjała ich nielotność i niezgrabność na lądzie. Ludzie odławiali te ptaki dla pozyskania pokarmu, piór oraz okazów do muzeów i prywatnych kolekcji{{r|IUCN}}. Alki olbrzymie reagowały na dźwięki, jednak rzadko okazywały strach na sam widok czegoś{{odn|Cokinos|s=315}}. Agresywnie broniły się dziobem zarówno w koloniach lęgowych, jak i w obliczu zagrożenia czy niewoli ze strony człowieka{{r|BNABehavior}}. Uważa się, że żyły do 20–25 lat{{odn|Cokinos|s=313}}. Zimą alki olbrzymie przemieszczały się na południe w parach lub małych grupach, nie całymi koloniami{{odn|Crofford|s=32}}.

Alki olbrzymie doskonale pływały, swoich skrzydeł używając jako siły napędowej pod wodą{{r|FOM1864}}. Podczas pływania głowę trzymały w górze, wciągały natomiast szyję{{r|BNABehavior}}. Potrafiły przechylać się, zmieniać kierunek i obracać się pod wodą{{odn|Crofford|s=32}}. Wiadomo, że nurkowały na głębokość do 76 m, twierdzono że miały nurkować i do 1 km głębokości{{odn|Cokinos|s=311}}. Ze względu na potrzebę oszczędzania energii w większości nurkowały płytko{{r|BNAFood}}. Potrafiły wstrzymywać oddech na okres do 15 minut, dłużej od [[fokowateFokowate|fok]]. Duża głębokość nurkowania ograniczała konkurencję z innymi alkami. Alki olbrzymie były zdolne do przyśpieszania pod wodą i wyskakiwania na półki skalne nad wodą{{odn|Crofford|s=32}}.

Alki olbrzymie przeważnie żerowały w wodach płytszych niż te wybierane przez inne alki{{r|BNAFood}}, choć po sezonie lęgowym widywano je nawet 500 km od wybrzeży. Uważa się, że kooperowały przy polowaniu{{r|BNAFood}}. Ich głównym pożywieniem były ryby, przeważnie mające 12–20 cm długości i ważące 40–50 g. Sporadycznie łapały jednak zdobycz, której długość ciała stanowiła połowę ich własnej. W oparciu o badania szczątków znalezionych na Funk Island wraz z kośćmi alki olbrzymiej oraz założenia oparte o ekologię i morfologię wywnioskować można, że najchętniej wybieraną zdobyczą były [[menhaden]]y (''Brevoortia tyrannus'') i [[gromadnik]]i (''Allotus villosus''){{r|preyolson}}. Możliwe, że polowały także na [[taszowate]] (Cyclopteridae), [[kurKur diabeł|kury diabły]] (''Myoxocephalus scorpius''), [[Gadus|dorsze]] (''Gadus'') oraz [[dobijakowate]] (Ammodytidae), a prócz tego zjadały [[skorupiaki]]{{odn|Cokinos|s=311}}{{r|BNAFood}}. Młode mogły żywić się [[plankton]]em, prawdopodobnie też rybami i skorupiakami zwracanymi przez rodziców{{r|BNA}}{{odn|Cokinos|s=313}}.

Historyczne opisy zachowań lęgowych alki olbrzymiej nie są zbyt wiarygodne{{r|gaskellib}}. Dobieranie się w pary alki olbrzymie rozpoczynały na początku i w połowie maja{{r|BNABreeding}}. Istniało przekonanie, wedle którego łączyły się w pary na całe życie; niektórzy autorzy uważają jednak, że mogły [[kopulacjaKopulacja|spółkować]] z ptakami spoza pary, jak to bywa u alk zwyczajnych){{r|BNABehavior}}{{odn|Cokinos|s=313}}. Po dobraniu się w parę znajdowały miejsce gniazdowania w kolonii na klifie, gdzie prawdopodobnie również kopulowały{{odn|Crofford|s=28}}{{r|BNABehavior}}. Dobrane już pary wykonywały rytuał, w którym kiwały głowami i pokazywały sobie białą plamę nad okiem, zdobienia dzioba i jego żółte wnętrze. Kolonie były bardzo gęsto obsadzone, niektóre szacunki mówią o parze na 1 m². Jeśli dołączały do nich inne gatunki alk, alki olbrzymie dominowały{{r|BNABehavior}}.

Samice składały tylko jedno [[jajoJajo (biologia)|jajo]] na rok, między końcem maja a początkiem czerwca; w razie utraty pierwszego jaja mogły znieść drugie{{odn|Crofford|s=32}}{{r|BNABreeding}}. W latach z niedostatkiem pożywienia lęgi nie odbywały się{{r|BNADemography}}. Pojedyncze jajo składane było na gołej ziemi, do 100 m od wybrzeża{{r|FOM1864}}{{odn|Crofford|s=33}}. Miało kształt owalny, przeciętnie liczyło 12,4 cm długości 7,6 cm szerokości w najszerszym miejscu{{r|Gaskell}}{{odn|Crofford|s=35}}. Skorupka miała barwę od jasnożółtej po jasnoochrową, zdobiły ją zmiennie czarne, brązowe oraz szarawe plamy i linie, często skupione na szerszym końcu{{r|FOM1864|Egg}}. Uznaje się, że ta zmienność pozwalała rodzicom na rozpoznawaniu własnego jaja w kolonii{{r|BNABreeding}}. Podczas wysiadywania, w którym brały udział obydwa ptaki z pary, alki olbrzymie przybierały wyprostowaną pozycję. Wysiadywanie trwało 39–44 dni. Przeważnie klucie następowało w czerwcu, ale zdarzały się obserwacje jaj i w sierpniu{{odn|Crofford|s=35}}{{r|BNABreeding}}.

[[Plik:AukBones.jpg|upright|left|alt=Szkic przedstawiający cztery kości długie alki olbrzymiej|thumb|Ilustracja przedstawiająca dwie [[kośćKość ramienna|kości ramienne]] (1) i dwie [[Tibiotarsus|piszczelowo-stępowe]] pochodzące od alki olbrzymiej, odkryte w składowisku odpadków na stanowisku archeologicznym w [[Caithness]] (Szkocja)]]

[[Mała epoka lodowa]] mogła przyczynić się do redukcji liczebności alki olbrzymiej przez narażenie niektórych wysp na drapieżnictwo ze strony niedźwiedzi polarnych, jednak za drastyczny spadek liczebności odpowiada trzebienie kolonii dla pozyskania puchu{{r|BNADemography}}. Do połowy XVI wieku kolonie wzdłuż europejskiego wybrzeża Atlantyku zostały niemal w całości zniszczone wskutek zabijania alk dla puchu, którym wypychano poduszki{{odn|Crofford|s=40}}. W 1553 po raz pierwszy wprowadzono oficjalnie prawo chroniące alki olbrzymie, a w 1794 w Wielkiej Brytanii zakazano zabijania alk dla piór{{odn|Cokinos|s=330}}. W kanadyjskim mieście [[St. John’s (Kanada)|St. John's]] osoby łamiące ustanowiony w 1775 zakaz zabijania alk dla piór były publicznie chłostane, choć polowanie dla uzyskania przynęty dla ryb było nadal dozwolone{{r|BNAConservation}}. W Ameryce Północnej początkowo preferowano [[puch edredonowy]], lecz – jako że w latach 70. XVII wieku nieomal wytępiono tam [[edredonEdredon zwyczajny|edredony]] – osoby pozyskujące puch zaczęły zabijać alki olbrzymie; jednocześnie spadał popyt na ich mięso, tłuszcz i użyteczność jako przynęty{{r|BNAConservation}}{{odn|Cokinos|s=329}}.

Potencjalne przywrócenie alki olbrzymiej do życia z pomocą DNA pozyskanego z okazów muzealnych wzbudziło zainteresowanie internautów{{r|sciam}}. Potencjalną drogę opisali członkowie kalifornijskiej organizacji pozarządowej Revive & Restore, zajmującej się zagadnieniem przywracania wymarłych gatunków. Wskazaną przez R&R przeszkodą jest między innymi sama metoda, dokładnie opanowana w przypadku [[kuraKura domowa|kur domowych]], jednak bez wystarczającego powodzenia w próbach z dzikimi ptakami. Zakłada ona wykorzystywanie międzygatunkowych chimer zarodkowych linii rozrodczych i edycję niektórych genów; jest to hipotetyczne rozwiązanie, do momentu opracowania założeń projektu próba z kurą domową i dzikim gatunkiem ptaka powiodła się jedynie dwukrotnie{{r|randr}}.

Motyw alki olbrzymiej pojawił się w [[baletBalet|balecie]] ''Still Life at the Penguin Cafe''{{r|stillife}} i piosence „A Dream Too Far” z [[Rockford's Rock Opera]]{{r|rockford}}.