Wikipedia

Kasztanowiec pospolity: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Kenraiz (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
104 486 edycji
AndrzeiBOT (dyskusja | edycje)
Boty
392 505 edycji
m Bot poprawia linkowanie wewnętrzne i wykonuje inne drobne zmiany.
Linia 16:
| łacina = Aesculus hippocastanum
| autor = [[Karol Linneusz|L.]]
| cytat=[[Species Plantarum|Sp. pl. 1:344. 1753]]<ref name="tpl">{{Cytuj stronę | url = http://www.theplantlist.org/tpl1.1/record/kew-2624517 | tytuł = Aesculus hippocastanum L. | praca = The Plant List. Version 1.1 | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>
| status = VU
| status_system = IUCN
Linia 36:
Kasztanowiec pospolity jest jedynym europejskim przedstawicielem swego rodzaju i jego współczesny zasięg ma charakter reliktowy. Gatunek był rozpowszechniony na kontynencie we [[Kalabr|wczesnym plejstocenie]] ok. miliona lat temu<ref name="Ravazzi"/>, ale przetrwał tylko w trzech<ref name="Ravazzi"/><ref name="avtzis"/> izolowanych obszarach na [[Półwysep Bałkański|Półwyspie Bałkańskim]]. Ze względu na rolę jaką mogli pełnić wielcy roślinożercy dla rozprzestrzeniania dużych nasion tego gatunku, za jedną z możliwych przyczyn znaczącego ograniczenia areału w plejstocenie uznaje się wymarcie w tym czasie [[Megafauna|megafauny]]<ref name="Ravazzi">{{Cytuj stronę | url = https://www.researchgate.net/publication/299404805_Aesculus_hippocastanum_in_Europe_distribution_habitat_usage_and_threats | tytuł = Aesculus hippocastanum in Europe: distribution, habitat, usage and threats | autor = C. Ravazzi, G. Caudullo | praca = European Atlas of Forest Tree Species | opublikowany = Publication Office of the European Union | data dostępu = 2019-01-03}}</ref>. Główny obszar naturalnego występowania tego gatunku współcześnie, to góry [[Pindos]] w północno-zachodniej i środkowej [[Grecja|Grecji]] ([[Epir-Macedonia Zachodnia]] i [[Tesalia-Grecja Środkowa]]), w południowej [[Albania|Albanii]] i [[Macedonia Północna|Macedonii Północnej]]<ref name="avtzis">{{Cytuj pismo | autor = Nikolaos D. Avtzis, Demetrios N. Avtzis, Stergios G. Vergos & Stephanos Diamandis | tytuł = A contribution to the natural distribution of Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae) in Greece | czasopismo = Phytologia Balcanica | wolumin = 13, 2 | strony = 183–187 | data = 2007 | url = http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.576.3846&rep=rep1&type=pdf}}</ref>. Drugi obszar położony jest w rejonie góry [[Osa (góra)|Osa]] na wschodnim wybrzeżu Tesalii w Grecji<ref name="avtzis"/>. Trzeci we wschodniej części [[Stara Płanina|Starej Płaniny]] we wschodniej [[Bułgaria|Bułgarii]], gdzie w rejonie Presławskiego Bałkana<ref name=Ravazzi/> rośnie znaczna liczba drzew i w dużym zagęszczeniu<ref name=iucn>{{Cytuj stronę | url = https://www.iucnredlist.org/species/202914/122961065 | tytuł = Aesculus hippocastanum (errata version published in 2018) | autor = Allen, D.J. & Khela, S. | data = 2017 | praca = The IUCN Red List of Threatened Species 2017 | opublikowany = IUCN | data dostępu = 2019-01-03}}</ref>. W Grecji znanych jest w sumie około 100 stanowisk tego gatunku, ale rośnie na nich nie więcej jak 1,5 tysiąca drzew łącznie. W południowej Albanii rośnie poniżej 500 drzew, przy czym na żadnym ze stanowisk nie ma ich więcej niż 50<ref name=iucn/>. Poza południem kraju rośnie w dwóch miejscach na wschodzie kraju i jednym na północy<ref name="peci"/>. W Macedonii gatunek obecny jest w trzech parkach narodowych w zachodniej części kraju<ref name=iucn/><ref name=Ravazzi/>.
 
Gatunek został szeroko rozprzestrzeniony poza swoim naturalnym zasięgiem. Dobrze udokumentowane jest dostarczenie kasztanowca z [[Konstantynopol]]a, gdzie był uprawiany, do [[Wiedeń|Wiednia]] w 1576 i 1581 roku, skąd rozprzestrzeniony został dalej w Europie Środkowej i Zachodniej<ref name="avtzis"/><ref name="seneta_1991">{{Cytuj książkę | autor = Włodziemirz Seneta | tytuł = Drzewa i krzewy liściaste. A-B | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1991 | strony = 171–177 | isbn = 83-01-10135-0}}</ref><ref name="avtzis"/>. Botanicy europejscy dostawali informacje o kasztanowcu już jednak wcześniej, np. [[Pierandrea Matthioli]] podczas pobytu w [[Praga|Pradze]] w 1557 opisał kasztanowca na podstawie gałązki otrzymanej z Konstantynopola. Niewykluczone jest także, że we Włoszech w tym czasie kasztanowiec już trafił do uprawy – jego rysunek wykonał w 1563 [[Giacomo Antonio Cortuso]] z [[Ogród botaniczny w Padwie|ogrodu botanicznego w Padwie]], a [[Jean Bauhin]] wspominał, że oglądał ten gatunek we [[Florencja|Florencji]], gdzie był w 1562<ref name="walter">{{Cytuj pismo | autor = Lack, H. Walter | tytuł = The Discovery and Rediscovery of the Horse Chestnut | czasopismo = Arnoldia | wolumin = 61, 4 | strony = 15–19 | data = 2002 | url = http://arnoldia.arboretum.harvard.edu/pdf/articles/628.pdf}}</ref>. W każdym razie w niedługim czasie później kasztanowiec został rozprzestrzeniony w Europie – do Francji gatunek trafił w 1615, a do Anglii w 1633. W Polsce znaleźć się mógł już w XVI wieku ([[Stefan Batory]] miał kazać sadzić „stroyne kaśtańce” przy [[Pałac Królewski w Łobzowie|Pałacu Królewskim w Łobzowie]])<ref name="seneta_1991"/>.
 
Gatunek został spopularyzowany jako drzewo ozdobne, stając się jednym z kilku gatunków rozprzestrzenionych w Europie w związku z ekspansją [[Turcja|turecką]] (obok [[Lilak pospolity|lilaka pospolitego]] i [[Ketmia syryjska|ketmii syryjskiej]])<ref name=dolatowski/>. Z upraw kasztanowiec pospolity dziczeje, rozsiewając się zarówno na siedliskach antropogenicznych, jak i naturalnych<ref name=guzik/>. Zwłaszcza w zachodniej Europie gatunek łatwo dziczeje – w [[Anglia|Anglii]], północnej [[Francja|Francji]], w [[Niemcy|Niemczech]], [[Dania|Danii]] i [[Czechy|Czechach]] jest często rejestrowany w lasach, rzadziej w Polsce, na [[Słowacja|Słowacji]], [[Węgry|Węgrzech]] i dalej w południowej i wschodniej Europie<ref name="Ravazzi"/>. Chociaż na rozległych obszarach Europy jest gatunkiem obcym i zadomowionym (ma status [[kenofit]]a), nie jest uznawany za problematyczny gatunek inwazyjny<ref name=guzik/><ref name="lauer">{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony = 17–19 | rozdział = Die Gemeine Rosskastanie (Aesculus hippocastanum) als Neuburger in unserer Flora | autor r = Gregor Aas, Marianne Lauerer}}</ref>.
Linia 45:
 
== Morfologia ==
; Pokrój: [[Drzewo]] dorastające zwykle do 20–25 m wysokości<ref name="seneta_1991"/><ref name="bugala_1991"/>, ale w klimacie łagodnym (Anglia) osiąga do 36<ref name="seneta_1991"/>–39<ref name="Ravazzi"/> m przy 670 &nbsp;cm obwodu pnia<ref name="seneta_1991"/>. W Polsce największe okazy osiągają ok. 30 m wysokości i ok. 600 &nbsp;cm obwodu pnia<ref name="seneta_1991"/>. Z kolei na naturalnych stanowiskach, na skalistych stokach, czasem rośnie także jako [[krzew]]<ref name="Ravazzi"/>. [[Korona drzewa]] jest regularna<ref name="bugala_1991"/>, gęsta<ref name=zarzycki/>, owalna<ref name="Ravazzi"/>, cylindryczna lub kopulasta, z dolnymi gałęziami zwisającymi do ziemi i nierzadko zakorzeniającymi się<ref name="bugala_1991"/>. Drzewa mają silnie rozbudowany system korzeniowy<ref name="evstat"/>, z [[Palowy system korzeniowy|korzeniem palowym]]<ref name="illinois"/> i licznymi korzeniami bocznymi rozrastającymi się płasko<ref name="zarzycki">{{Cytuj książkę | autor = Władysław Szafer, Bogumił Pawłowski (red.) | tytuł = Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. VIII | wydawca = PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1959 | strony = 388–391 | rozdział = Rodzina: Kasztanowcowate (Aesculaceae) | imię r = Kazimierz | nazwisko r = Zarzycki}}</ref> i płytko<ref name="illinois"/>.
 
; [[Pień]], pędy i [[pąk]]i: Pień jest masywny, często skręcony wokół własnej osi<ref name="baobab"/>, co zwiększa odporność na działanie wiatru<ref name="podbielkowski_50"/>. Od małej wysokości rozwidla się na wznoszące się stromo główne konary<ref name="baobab">{{Cytuj książkę | tytuł = Na początku było drzewo | wydawca = Baobab | miejsce = Warszawa | data = 2011 |strony=289–296 | isbn = 987-83-89642-98-9}}</ref>. [[Kora]] starszych pni szarobrunatna, łuszczy się tafelkowato cienkimi płatami<ref name=zarzycki/>. Pędy są grube, za młodu gęsto, brązowo owłosione. Starsze pędy są nagie<ref name="bugala_1991"/>. Młode pędy wznoszą się ku górze, z wiekiem szybko jednak zaczynają się rozpościerać poziomo<ref name=davis/>. Pąki duże, zwłaszcza szczytowe<ref name="bugala_1991"/>, szczególnie grube są pąki kwiatowe<ref name="seneta_1991"/>. Osiągają do 2,5 &nbsp;cm długości i 1,5 &nbsp;cm średnicy<ref name=zarzycki/>, boczne pąki znacznie mniejsze<ref name=godet/>. Łuski okrywające pąki ściśle przylegają, są ciemnobrązowe lub czerwonobrązowe, błyszczące i lepkie od pokrywającej je substancji balsamicznej<ref name="seneta_1991"/><ref name="godet">{{Cytuj książkę | autor = Jean-Denis Godet | tytuł = Pędy i pąki | wydawca = Multico Oficyna Wydawnicza | miejsce = Warszawa | data = 1998 | strony = 45, 134 | isbn = 83-7073-143-0}}</ref>. [[Blizna liściowa|Blizny liściowe]] jasne, z łukowato ułożonymi śladami 3–9 wiązek przewodzących<ref name="godet"/>.
<gallery mode="packed">
Plik:Kastanjeboom.jpg|Pokrój drzewa
Linia 54:
Plik:Kastani lehed.jpg|Liście
</gallery>
; [[Liść|Liście]]: Rozwijając się okryte są rudobrązowymi, wełnistymi i gęstymi włoskami. [[Kutner]] ten szybko jednak zanika. Liście są naprzemianległe<ref name="myskow_7">{{Cytuj książkę | autor = Elżbieta Myśków, Katarzyna Sokołowska (red.) | tytuł = Co gryzie kasztanowce? | wydawca = RDOŚ Wrocław, Uniwersytet Wrocławski | miejsce = Wrocław | data = 2017 | strony=7–21 | isbn = 978-83-61777-72-4}}</ref> i długoogonkowe – [[ogonek liściowy|ogonki]] mają 8–20 &nbsp;cm długości<ref name=china/>. Blaszka liściowa jest dłoniastodzielna, złożona z 5 do 7 [[Listek|listków]] siedzących (cecha charakterystyczna dla sekcji ''Hippocastanum''). Mają one kształt odwrotnie jajowaty z nasadą klinowatą, brzeg podwójnie piłkowany. Środkowy listek jest najszerszy (do 10 &nbsp;cm szerokości<ref name=zarzycki/>), skrajne są najmniejsze. Listki osiągają do 10–25 &nbsp;cm długości<ref name="seneta_1991"/><ref name="bugala_1991"/>. U kasztanowca pospolitego występuje zjawisko [[anizofilia|anizofilii]] – o ile w parach liści wyrastających równolegle do ziemi (po bokach pędu) blaszki są podobnych rozmiarów, to w przypadku par z jednym liściem wyrastającym po dolnej, a drugim po górnej stronie pędu – ten drugi zawsze jest mniejszy<ref name="myskow_7"/>. Górna strona blaszki jest na młodych liściach żółtawozielona<ref name="illinois">{{Cytuj stronę | url = https://www.illinoiswildflowers.info/trees/plants/hrs_chestnut.html | tytuł = Horse Chestnut | praca = illinoiswildflowers.info | data dostępu = 2019-01-06}}</ref>, w ciągu lata staje się ciemnozielona, naga i połyskująca. Dolna strona jest jaśniejsza z pęczkami żółtobrunatnych włosków (domacjami) w kątach wiązek przewodzących<ref name=zarzycki/>. Jesienne zabarwienie liści jest żółte<ref name="seneta_1991"/> i brązowo-żółte<ref name="bugala_1991"/>.
: U kasztanowców występują tylko tzw. liście wczesne – rozwijające się z zawiązków obecnych w pąkach zimowych<ref name="hejnowicz_621">{{Cytuj książkę | autor = Zygmunt Hejnowicz | tytuł = Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 2002 | strony = 621 | isbn = 83-01-138254}}</ref>. W normalnych sytuacjach nie powstają nowe liście w ciągu sezonu wegetacyjnego, dlatego po ataku szkodników drzewo nie może odtworzyć listowia<ref name="myskow_7"/>.
<gallery mode="packed">
Linia 61:
Plik:Квіти суцвіття Гіркокашта́ну звичайного (Aesculus).jpg|Kwiaty zapylone (czerwone) i czekające na zapylacza (żółte)
</gallery>
; [[Kwiat]]y: Zebrane po 25–50<ref name="illinois"/> w gęste, stożkowate i wzniesione [[kwiatostan]]y [[Wiecha|wiechowate]] o wysokości od 20 do 30 &nbsp;cm<ref name="seneta_1991"/><ref name=dolatowski/><ref name="bugala_1991"/>. Kwiaty są grzbieciste z wyjątkiem szczytowego w kwiatostanie<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko= Podbielkowski |imię=Zbigniew |tytuł= Słownik roślin użytkowych |rok=1989 |wydawca= PWRiL |strony=149 |miejsce=Warszawa |isbn= 83-09-00256-4}}</ref>. [[Kielich (botanika)|Kielich]] dzwonkowaty, z 5 dużymi ząbkami<ref name=zarzycki/>, o wysokości 5–6 &nbsp;mm, od spodu owłosiony<ref name=china/>. Poszczególne kwiaty mają do 2 &nbsp;cm średnicy, przy czym często mniej ze względu na zawijanie się brzegów płatków. Płatki [[Korona kwiatu|korony]] występują w liczbie 4 lub 5, są białe i wolne. U nasady dwóch górnych płatków występują początkowo żółte plamki<ref name="seneta_1991"/><ref name="illinois"/>, które po zapyleniu ciemnieją – stają się czerwone<ref name=lipinski/>. Płatki są omszone i orzęsione wzdłuż brzegów<ref name="illinois"/>. [[Pręcik (botanika)|Pręcików]] jest 5–8. Ich pomarańczowe [[pylnik]]i o długości do 1,3 &nbsp;mm wystają poza koronę na długich, wygiętych ku dołowi<ref name=zarzycki/> i owłosionych nitkach o długości do 2 &nbsp;cm<ref name=china/>. [[Zalążnia]] górna, trójkomorowa<ref name=lipinski/>. W różnych kwiatach występuje redukcja męskich lub żeńskich organów i w efekcie u kasztanowca pospolitego występuje tzw. trimonoecja – na jednej roślinie mogą występować kwiaty obupłciowe, męskie i żeńskie. Kwiaty obupłciowe dla uniknięcia [[Samopylność|samozapylenia]] są [[Przedsłupność|przedsłupne]]<ref name="szafer_26">{{Cytuj książkę | autor = Władysław Szafer, Halina Wojtusiakowa | tytuł = Kwiaty i zwierzęta. Zarys ekologii kwiatów | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1969 | strony = 26, 53, 54}}</ref>. W górnej części kwiatostanu występują z reguły tylko kwiaty męskie<ref name="illinois"/>.
 
; [[Owoc]]e: Rozwijają się tylko z 2–5, rzadko do 8 kwiatów w dolnej części kwiatostanów<ref name="Ravazzi"/>. Są to kolczaste (kolce do 1 &nbsp;cm długości<ref name=china/>), zielone [[Torebka (botanika)|torebki]] o średnicy do 6 &nbsp;cm<ref name="seneta_1991"/><ref name="bugala_1991"/>, otwierające się trzema klapami<ref name=zarzycki/>. Zawierają najczęściej jedno, rzadziej dwa–trzy nasiona, zwane kasztanami<ref name=zarzycki/><ref name=baobab/>. Mają one kształt kulisty lub są bocznie spłaszczone, jeśli w owocu jest ich więcej niż jedno<ref name=baobab/>. Osiągają ok. 4 &nbsp;cm średnicy<ref name=zarzycki/>. [[Łupina nasienna]] jest ciemnobrązowa z wyraźnie jaśniejszą, białawą<ref name="Ravazzi"/> i matową<ref name=zarzycki/> plamą stanowiącą tzw. znaczek (''hilum'') tj. pozostałość po mocowaniu sznureczka [[Zalążek|zalążka]]<ref name="Ravazzi"/>. Masa tysiąca nasion wynosi od 9 do ponad 15 &nbsp;kg<ref name=kew/>.
<gallery mode="packed">
Plik:Aesculus hippocastanum 003.JPG|Dojrzewające owoce
Linia 77:
=== Budowa drewna ===
[[Plik:Rosskastanie Holz.JPG|thumb|Drewno kasztanowca]]
[[Drewno rozpierzchłonaczyniowe]] – [[Naczynie (botanika)|naczynia]] są równomiernie rozłożone, liczne, drobne do średnich<ref name="drewno">{{Cytuj książkę | autor = Jean-Denis Godet | tytuł = Atlas drewna | wydawca = Multico Oficyna Wydawnicza | miejsce = Warszawa | data = 2008 | strony = 81 | isbn = 978-83-7073-601-9}}</ref>. [[Drewno bielaste]] i [[Drewno twardzielowe|twardzielowe]] nie różnią się znacząco<ref name=drewno/>, ewentualnie bielaste jest barwy białożółtej, a twardzielowe ciemniejsze – pomarańczowoczerwone<ref name=tomanek/>. Przyrosty roczne widoczne na przekroju jako jasne linie na ich granicy<ref name=drewno/>. Rysunek drewna na przekroju promieniowym uzupełniają niewielkie [[Promień drzewny|promienie drzewne]]<ref name="kozakiewicz"/>. Drewno jest umiarkowanie lekkie<ref name="kozakiewicz"/>, jednorodne i miękkie, jego gęstość w stanie suchym wynosi według różnych źródeł od 460 do 550 &nbsp;kg/m³<ref name="kozakiewicz"/><ref name=neyman/>, jest trudno łupliwe. Ma przyjemny, aromatyczny zapach<ref name=drewno/>, opisywany też jako przypominający zapach tartych ziemniaków<ref name="kozakiewicz"/><ref name="neyman">{{Cytuj stronę | url = https://www.itd.poznan.pl/pl/vademecum/kasztanowiec-bialy---zwyczajny | tytuł = Kasztanowiec biały - zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.) | autor = Stanisław Spława-Neyman, Zofia Owczarzak | opublikowany = Instytut Technologii Drewna | data dostępu = 2019-01-06}}</ref>.
 
=== Fitochemia ===
Kwiaty i liście kasztanowca z substancji czynnych zawierają: [[flawonoidy]], [[kumaryny]], [[kwasy fenolowe]], [[leukocyjanidyny]], [[taniny]], [[saponiny]], [[Adenozyna|adenozynę]]<ref name="lamer">{{Cytuj książkę | autor = Eliza Lamer-Zarawska, Barbara Kowal-Gierczak, Jan Niedworok (red.) | tytuł = Fitoterapia i leki roślinne | wydawca = Wydawnictwo Lekarskie PZWL | miejsce = Warszawa | data = 2007 | strony = 183–184 | isbn = 978-83-200-3401-1}}</ref><ref name="piaskowska"/>, [[Adenina|adeninę]], [[Guanina|guaninę]]<ref name="piaskowska">{{Cytuj pismo | autor = Maria Piaskowska | tytuł = Kasztanowiec zwyczajny | czasopismo = Panacea | wolumin = 4, 5 | strony = 12–14 | data = 2003 | url = https://panacea.pl/articles.php?id=103}}</ref>, [[Rutyna|rutynę]] i [[Astragalina|astragalinę]]<ref name="mowszowicz"/>. W pędach występuje m.in. [[alantoina]]<ref name="mowszowicz">{{Cytuj książkę | autor = Jakub Mowszowicz | tytuł = Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | data = 1982 | strony = 261 | isbn = 83-09-00660-8}}</ref>. Kora cechuje się dużą zawartością [[Kumaryny|kumaryn]] takich jak: [[eskulina]], [[eskuletyna]], [[fraksyna]], [[skopoletyna]]<ref name=lamer/><ref name="piaskowska"/>, a poza tym: tanin, saponin i flawonoidów<ref name="piaskowska"/>. W nasionach kasztanowca znajduje się przede wszystkim [[skrobia]] (do 50%<ref name=lamer/> lub nawet 60%<ref name="piaskowska"/>), poza tym: od 3 do 13% saponin, 0,15% flawonoidów (głównie pochodne [[Kwercetyna|kwercetyny]] i [[kemferol]]u), [[Pirokatechina|taniny katechinowe]], [[węglowodany]], [[sterole]], [[sole mineralne]]<ref name=lamer/>, [[Olejek eteryczny|olejki eteryczne]]<ref name="piaskowska"/>. Ok. 8% masy nasion stanowią [[oleje roślinne]], a 10% [[białka]]<ref name="kew">{{Cytuj stronę | url = http://data.kew.org/sid/SidServlet?ID=911&Num=7l0 | tytuł = Search Results: Genus: Aesculus Species Epithet: hippocastanum | praca = Seed Information Database | opublikowany = Royal Botanic Gardens, Kew | data dostępu = 2019-01-09}}</ref>. Wśród saponin kasztanowca wyizolowano ok. 30 różnych acylowanych [[Glikozydy|glikozydów trójterpenowych]]<ref name="piaskowska"/>, w których część cukrową stanowią [[kwasy uronowe]], [[glukoza]], [[ksyloza]] i [[galaktoza]], a [[aglikon]]ami są pochodne penta- i heksahydroksy-β-amaryny<ref name=lamer/>. Mieszanina saponin z nasion kasztanowca zwana jest [[Escyna|escyną]]<ref name=lamer/><ref name="piaskowska"/>.
 
; Właściwości toksyczne: Ze względu na duże stężenie saponin najbardziej toksyczne dla ludzi są niedojrzałe owoce (najwyższe stężenia występują w miesiącach od połowy lipca do połowy września<ref name="burda">{{Cytuj książkę | autor = Piotr R. Burda | tytuł = Zatrucia ostre grzybami i roślinami wyższymi | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1998 | strony = 234–236 | isbn = 83-01-12403-2}}</ref>), w nieco mniejszym stopniu dojrzałe nasiona, ale we wszystkich pozostałych organach także występują te trujące związki, choć w mniejszych ilościach. Dawka nieszkodliwa saponin kasztanowca wynosi 87,5 &nbsp;mg na kg masy ciała<ref name="henneberg"/>. W przypadku łagodnego zatrucia (po spożyciu 1–2 nasion) pojawiają się objawy żołądkowo-jelitowe (pieczenie w jamie ustnej, wymioty, bóle brzucha, biegunka)<ref name=burda/>. W cięższych przypadkach objawy już daje [[ośrodkowy układ nerwowy]] (majaczenie, senność)<ref name="henneberg"/>, wystąpić może krwawa biegunka a w końcu porażenie mięśni oddechowych i zgon<ref name=burda/>. Saponiny szczególnie łatwo wchłaniają się w przypadku uszkodzeń (nadżerek) w układzie pokarmowym spowodowanych na przykład powtarzającym się spożywaniem nasion kasztanowca (udokumentowano zgon dziecka, które zjadło nasiona kasztanowca dwukrotnie w odstępie dwóch dni). Zdarzają się także reakcje uczuleniowe w wyniku kontaktu ze skórą lub drogami oddechowymi np. na klej zawierający mączkę kasztanową<ref name="henneberg"/>.
: W postępowaniu przedlekarskim w przypadku spożycia nie więcej jak dwóch kasztanów zaleca się podanie zatrutemu [[Węgiel aktywny|węgla aktywnego]] w wodnej zawiesinie (do 30 mg w przypadku dziecka i do 100 mg w przypadku dorosłego). W przypadku spożycia większej liczby kasztanów należy sprowokować wymioty (jeśli od ich zjedzenia nie upłynęło więcej jak 30 minut). Zawsze należy podać dużą ilość wody lub mleka (około 100 ml na 1 kg masy ciała w przypadku dzieci)<ref name=burda/>.
 
Linia 93:
Kasztanowiec pospolity rozmnaża się za pomocą nasion zachowujących zdolność kiełkowania tylko przez pół roku<ref name="hrynkiewicz"/>. Sporadycznie obserwowano powstawanie [[Odrosty|odrostów]] korzeniowych i pniowych u tego gatunku<ref>{{Cytuj pismo | autor = Mieczysław Czekalski | tytuł = Root and stem suckers on common horsechestnut – Aesculus hippocastanum L. | czasopismo = Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu | wolumin = 372 | strony = 39–41 | data = 2005 | url = http://yadda.icm.edu.pl/agro/element/bwmeta1.element.agro-article-db112e8f-51c8-48f8-8716-163a8cd6a549/c/8-5Czek.pdf}}</ref>. Nasiona rozprzestrzeniane są [[Barochoria|barochorycznie]], rzadko także [[hydrochoria|hydrochorycznie]]<ref name=tsir/>. Możliwe jest także, że jakąś rolę w ich rozprzestrzenianiu odgrywają zwierzęta, w tym [[gryzonie]]<ref name="wageningen">{{Cytuj stronę | url = https://www.wur.nl/upload_mm/5/b/d/9e0ee206-d5d0-4b38-9246-a1477dd00bb5_aeshipf.pdf | tytuł = Aesculus hippocastanum L. | praca = Forest Ecology and Forest Management Group | opublikowany = Wageningen University | data dostępu = 2019-01-09}}</ref>.
 
[[Kiełkowanie]] jest [[Kiełkowanie hipogeiczne|podziemne]]<ref name=Król124-125/>, duże [[Liścień|liścienie]] pozostają w łupinie nasiennej<ref name=zarzycki/>. Część nadliścieniowa [[Siewka|siewki]] ma długość 10–18 &nbsp;cm, grubość na dole 5–6 &nbsp;mm, ku górze zwęża się do 3–4 &nbsp;mm, jest gładka, naga, koloru brunatnozielonego. Pierwsze liście właściwe są naprzeciwlegle, na zielonych ogonkach o długości 6–9 &nbsp;mm. Są dłoniasto złożone z pięciu siedzących, odwrotnie jajowatych listków, z klinowatą podstawą i krótkim ostrym wierzchołkiem, ciemnozielonych na wierzchu i jaśniejszych pod spodem. Listki mają pierzaste unerwienie z gęstymi, krótkimi włoskami przy nerwie głównym i drobne, ostre piłkowanie na brzegach. Korzeń pierwotny jest palowy, ma wiele krótkich korzeni bocznych i kolor szarobrązowy<ref name=Król124-125>{{cytuj książkę| nazwisko = Król | imię = Stanisław | tytuł = Siewki drzew i krzewów. Klucz do oznaczania | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | rok = 1972 | strony = 124–125}}</ref>.
 
Młode drzewo rośnie szybko<ref name="tomanek">{{Cytuj książkę | autor = Jakub Tomanek | tytuł = Botanika leśna | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | data = 1970 | strony = 359–360}}</ref>, jeśli tylko rozwija się w żyznej glebie<ref name="csapody">{{Cytuj książkę | autor = V. Csapody, I. Toth | tytuł = A colour atlas of flowering trees and shrubs | wydawca = Akademiai Kiado | miejsce = Budapest | data = 1982 | strony = 184 | isbn = 963-05-2783-9}}</ref>. Po 5 latach osiąga 6 m wysokości i 5 m rozpiętości korony. Po 10 latach – 12 m wysokości i 10 m rozpiętości, po 20 latach – 25 m wysokości i 15 m rozpiętości<ref name="davis">{{Cytuj książkę | autor = Brian Davis | tytuł = The gardener's illustrated encyclopedia of trees and shrubs | wydawca = Rodale Press | miejsce = Emmaus, Pennsylvania | data = 1987 | strony = 16 | isbn = 0-87857-679-7}}</ref>. Owocować zaczynają drzewa w wieku 10–15<ref name=aas/><ref name=tomanek/>, ewentualnie 20 lat<ref name="illinois"/>. Na pniach drzew w wieku powyżej 80 lat dotąd gładka lub lekko spękana kora<ref name="kozakiewicz"/><ref name="johnson"/> zaczyna się tafelkowato łuszczyć<ref name="johnson">{{Cytuj książkę | autor = Owen Johnson | tytuł = Drzewa | wydawca = Multico Oficyna Wydawnicza | miejsce = Warszawa | data = 2009 | seria = Przewodnik Collinsa | strony = 392–394 | isbn = 978-83-7073-643-9}}</ref>. Kasztanowce pospolite żyją zwykle ok. 200 lat<ref name=aas/><ref name=tomanek/>, rzadziej ok. 250 lat<ref name=baobab/><ref name="kozakiewicz"/>. Najstarszy kasztanowiec w Polsce rośnie w [[Lubiń (powiat kościański)|Lubiniu]] (Wielkopolska) przed [[Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Lubiniu|kościołem Narodzenia Najświętszej Marii Panny]]. W 1992 jego wiek ustalono na 233 lata (w 2019 osiągnął 260 lat)<ref>{{Cytuj książkę | autor = Cezary Pacyniak | tytuł = Najstarsze drzewa w Polsce | wydawca = Wydawnictwo PTTK "Kraj"„Kraj” | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 124 | isbn = 83-7005-199-5}}</ref>. W Niemczech najstarszy kasztanowiec rosnący przy [[Schloss Weiler]] ([[powiat Heilbronn]]) ma mieć ponad 300 lat<ref name="fischer">{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony = 39–44 | rozdział = Bedeutung der Rosskastanie ud das hieraus resultierende Nachfragepotential | autor r = Nikolaus Fischer}}</ref>. Starsze konary stają się łamliwe<ref name="kozakiewicz"/> i mogą się odłamywać zarówno z powodu silnych wiatrów<ref name=davis/>, jak i podczas deszczu, gdy woda znacznie zwiększa ciężar gęstego listowia<ref name="johnson"/>.
 
== Ekologia ==
Linia 102:
Ze względu na głęboki cień<ref name=dolatowski/> i ogromną ilość liści opadających z gęstej korony, bezpośrednio pod kasztanowcem zwykle nie mogą rozwijać się inne gatunki<ref name=davis/> lub rosną bardzo słabo<ref name=csapody/>. Wzrost innych roślin ogranicza też fitotoksyczna [[eskulina]] zawarta w liściach i okrywach owocowych<ref name="kozakiewicz"/> (zob. [[allelopatia]]). Na gałęziach kasztanowca rozwijać się może z kolei [[jemioła pospolita]] (''Viscum album'')<ref name="bioinfo">{{Cytuj stronę | url = https://www.bioinfo.org.uk/html/Aesculus_hippocastanum.htm | tytuł = Aesculus hippocastanum L. (Horse Chestnut, Horse-chestnut) | autor = Malcolm Storey | praca = BioInfo (UK) | data dostępu = 2019-01-07}}</ref>.
 
Kasztanowiec pospolity występuje w obszarze znajdującym się pod wpływem ciepłego [[Klimat umiarkowany|klimatu umiarkowanego]]. Nasiona są bardzo wrażliwe na wysychanie i uniemożliwiają temu gatunkowi kolonizację obszarów bez pokrywy leśnej i miejsc suchych, nasłonecznionych<ref name="Ravazzi"/>. Gatunek ten wymaga gleb głębokich<ref name="bugala_1991"/>, wilgotnych i przepuszczalnych<ref name="avtzis"/>. Lubi gleby kamieniste i zasobne w [[węglan wapnia]]<ref name=tomanek/> o odczynie od lekko kwaśnego do alkalicznego<ref name="kozakiewicz">{{Cytuj stronę | url = http://pawelkozakiewicz.waw.pl/files,46.download | tytuł = Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.) | autor = Paweł Kozakiewicz | praca = Ksyloteka WTB SGGW w Warszawie | strony = 1–5 | data dostępu = 2019-01-06}}</ref>. Jest bardzo wrażliwy na susze<ref name="seneta_1991"/> i pożary<ref name="Ravazzi"/>. Z powodu suszy może już latem tracić liście<ref name="bugala_1991"/>. Najlepiej rośnie w miejscach, gdzie mikroklimat jest wilgotny<ref name=csapody/>. Kasztanowiec pospolity dobrze znosi mrozy<ref name="seneta_1991"/> do -25 &nbsp;°C<ref name=davis/>, jednak podczas bardzo surowych zim (w Polsce środkowej i wschodniej) może przemarzać<ref name="bugala_1991">{{Cytuj książkę | autor = Władysław Bugała | tytuł = Drzewa i krzewy dla terenów zieleni | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne | miejsce = Warszawa | data = 1991 | strony = 446–447 | isbn = 83-09-00013-8}}</ref>. Na mrozy są bardziej wrażliwe drzewa rosnące w miejscach bardzo wilgotnych i [[Siewka|siewki]]<ref name=lipinski/>. Poza strefą klimatu umiarkowanie ciepłego gatunek ten wymaga stanowisk ciepłych i osłoniętych<ref name="bugala_1991"/>. Młode drzewa są dość cienioznośne, ale wraz z wiekiem kasztanowce mają coraz większe wymagania świetlne. Najlepiej rosną i najobficiej kwitną na otwartej przestrzeni<ref name=csapody/>.
 
Drzewo uznawane jest za odporne na warunki miejskie i zanieczyszczenie powietrza<ref name="zsp">{{Cytuj stronę | url = http://www.e-katalogroslin.pl/plants/333,kasztanowiec-bialy_aesculus-hippocastanum | tytuł = Aesculus hippocastanum | autor = Magdalena Tomżyńska | praca = e-katalog roślin | opublikowany = Związek Szkółkarzy Polskich | data dostępu = 2019-01-06}}</ref>.
Linia 116:
 
== Pozycja systematyczna i zmienność ==
Kasztanowiec pospolity jest jednym z 12 lub 19 gatunków w rodzaju [[kasztanowiec]] ''Aesculus'' (różnica wynika z różnego ujęcia 7 gatunków azjatyckich z sekcji ''Calothyrsus''). ''A. hippocastanum'', wspólnie z [[kasztanowiec japoński|kasztanowcem japońskim]] ''A. turbinata'' tworzy [[Sekcja (biologia)|sekcję]] ''Aesculus'' – jedną z czterech w obrębie rodzaju<ref name="krahulcova">{{Cytuj pismo | autor = Anna Krahulcová, Pavel Trávníček, František Krahulec, Marcel Rejmánek | tytuł = Small genomes and large seeds: chromosome numbers, genome size and seed mass in diploid Aesculus species (Sapindaceae) | czasopismo = Ann Bot. | wolumin = 119, 6 | strony = 957–964 | data = 2017 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5604552/ | doi = 10.1093/aob/mcw261}}</ref><ref name="harris">{{Cytuj pismo | autor = A. J. Harris, Qiu-Yun (Jenny) Xiang, David T. Thomas | tytuł = Phylogeny, origin and biogeographic history of Aesculus L. (Sapindales) − an update from combined analysis of DNA sequences, morphology and fossils | czasopismo = Taxon | wolumin = 58, 1 | strony = 108−126 | data = 2009 | url = https://www.jstor.org/stable/27756827}}</ref>.
 
W obrębie gatunku opisano szereg [[Forma (biologia)|form]] różniących się kształtem oraz barwą liści i kwiatów, ale ich znaczenie systematyczne jest niewielkie<ref name=zarzycki/>. Ze względu na rozmnażanie tego gatunku z nasion występuje duża zmienność cech, drzewa różnią się m.in. porą rozwijania liści i kwitnienia nawet do kilkunastu dni<ref name="bialobok"/>.
Linia 123:
[[Plik:Aesculus x carnea PICT0366.JPG|thumb|Kasztanowiec czerwony – mieszaniec k. pospolitego i krwistego]]
Istnieje kilka opisanych taksonów pochodzenia mieszańcowego:
* [[Kasztanowiec czerwony]] (''Aesculus × carnea'' <small>Hayne 1821</small>) – [[mieszaniec]] z [[Kasztanowiec krwisty|kasztanowcem krwistym]] (''A. pavia'') odkryty we Francji na początku XIX wieku. Jest [[Poliploidalność|oktoploidem]] o cechach pośrednich taksonów rodzicielskich. Osiąga mniejsze rozmiary niż kasztanowiec pospolity – do 20 m wysokości, młode pędy nie są owłosione kosmato, liście ciemniejsze, węższe i grubsze, kwiatostany do 20 &nbsp;cm, z kwiatami ciemnoróżowymi do czerwonych, owoce brązowawe do 4 &nbsp;cm średnicy z co najwyżej drobnymi i rzadkimi kolcami. Zawiązuje niewiele nasion<ref name="seneta_1991"/>. Na drzewach tych występują częściej [[Zrakowacenie|zrakowacenia]], kora jest dłużej gładka niż u kasztanowca pospolitego i później też mniej nieregularnie podzielona<ref name=johnson/>.
* [[Kasztanowiec francuski]] (''Aesculus × plantierensis'' <small>André 1894</small>) – wsteczny (retrogresywny) mieszaniec kasztanowca czerwonego z pospolitym, będący sterylnym [[Poliploidalność|heksaploidem]]. Liście ma podobne do kasztanowca czerwonego, wyróżnia się kwiatami koloru jasnoróżowego i brakiem owoców (z drzewa opadają kolczaste ich zawiązki)<ref name="seneta_1991"/>. Drzewo jest niskie i ma kulisty pokrój korony<ref name=johnson/>.
* [[Kasztanowiec pośredni]] (''Aesculus × hemiacantha'' <small>Topa 1954</small>) – mieszaniec z [[Kasztanowiec japoński|kasztanowcem japońskim]] (''A. turbinata'') opisany po raz pierwszy w 1954 z Rumunii. Spotykany rzadko w kolekcjach dendrologicznych. Ma cechy pośrednie taksonów rodzicielskich; od kasztanowca pospolitego różni się owocami słabo kolczastymi, barwy rdzawej i kształtu gruszkowatego. Nasiona mają wcięty znaczek (jasną plamkę)<ref name="seneta_1991"/>.
 
W 1955 w angielskim hrabstwie [[Kent]], William Dallimore, wówczas emerytowany dyrektor [[Kew Gardens|Królewskich Ogrodów Botanicznych w Kew]], odkrył gałązkę [[Chimera (biologia)|chimery]] między kasztanowcem pospolitym i zaszczepionym na nim [[Kasztanowiec żółty|kasztanowcem żółtym]]. Pęd ten wyrósł z miejsca szczepienia obu gatunków i powstał w wyniku zlania się ich tkanek<ref name=johnson/>. Uzyskano w sumie trzy [[Sport (biologia)|sporty]]<ref name=johnson/> opisywane jako kasztanowiec Dallimore'aDallimore’a ''Aesculus + dallimorei'' <small>Sealy 1956</small><ref name="seneta_1991"/>. Rośliny te rosną dobrze, a ich korony są gęste i kuliste<ref name=johnson/>. Mają nielepkie pąki, kwiaty takie jak u kasztanowca pospolitego (białe z czerwonymi plamkami), ale niektóre zielonkawożółte<ref name="seneta_1991"/> lub kremowożółte<ref name=johnson/>, poza tym kwitnienie jest późniejsze niż u kasztanowca pospolitego. Liście o blaszce pomarszczonej, z listkami na końcach zaostrzonych<ref name=johnson/>.
 
=== Odmiany uprawne ===
Linia 166:
: Preparaty z kory zawierające eskulinę i inne kumaryny oraz taniny mają silniejsze od escyny działanie przeciwysiękowe i przeciwzapalne. Eskulina uszczelnia włosowate naczynia krwionośne i ma silne działanie chroniące przed [[Ultrafiolet|promieniowaniem ultrafioletowym]]<ref name=lamer/>.
: Kwiaty stosowane w formie [[napar]]ów zawierają głównie [[flawonoidy]] i poprawiają stan [[Naczynie włosowate|naczyń włosowatych]] (zmniejszają ich przepuszczalność i kruchość)<ref name=lamer/>.
; Zastosowanie lecznicze: Preparaty z escyną stosowane są przy [[Żylaki kończyn dolnych|żylakach kończyn dolnych]] i [[Guzki krwawnicze|odbytu]]<ref name=lamer/> (już od XIX wieku<ref name=baobab/>), przy stanach zapalnych naczyń krwionośnych, stanach pourazowych i pooperacyjnych, obrzękach różnego pochodzenia i zaburzeniach krążenia krwi. Pomocniczo stosowana jest przy zaburzeniach mózgowych wywołanych różnymi przyczynami ([[Udar mózgu|udarem]], urazem lub stanem zapalnym), w obrzęku mózgu, przy bólach spowodowanych chorobami [[kręgosłup]]a<ref name=lamer/>. Dzienna dawka lecznicza escyny wynosi 15–30 &nbsp;mg<ref name=wyk/>.
: Preparaty z kory z eskuliną stosowane są także przy leczeniu żylaków odbytu, a poza tym dla hamowania drobnych krwawień, w nieżytach układu pokarmowego, przy [[biegunka]]ch, [[Nieswoiste zapalenia jelit|owrzodzeniach jelita grubego]]<ref name=lamer/>.
: Okłady z naparów z kwiatów stosowane są zewnętrznie przy otarciach, oparzeniach, odmrożeniach, ogniskowych stanach zapalnych naczyń włosowatych i różnych kontuzjach<ref name=lamer/>.
Linia 191:
Przy planowaniu uprawy kasztanowca uwzględnić należy osiągane przez drzewo rozmiary. Odstęp między drzewami powinien wynieść co najmniej 12 m (taki jest zalecany dla nasadzeń alejowych)<ref name=davis/>. Gatunek rosnąć może niemal w każdej glebie z wyjątkiem miejsc bardzo mokrych<ref name=davis/>, suchych, zasolonych oraz [[Gleby torfowe|gleb torfowych]]<ref name="ibl">{{Cytuj książkę | autor = Kazimierz Zajączkowski (red.) | tytuł = Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na obszarach wiejskich | wydawca = Instytut Badawczy Leśnictwa | miejsce = Warszawa | data = 2001 | isbn = 83-87647-25-X}}</ref>. Dobrze sobie radzi w warunkach miejskich, także w miejscach, gdzie są ograniczone warunki rozwoju systemu korzeniowego z powodu sąsiedztwa zabudowy lub ulic. Z powodu zanieczyszczenia powietrza może źle rosnąć w ścisłych centrach miast<ref>{{Cytuj stronę | url = https://hort.ifas.ufl.edu/database/documents/pdf/tree_fact_sheets/aeshipa.pdf | tytuł = Aesculus hippocastanum | autor = Edward F. Gilman, Dennis G. Watson | data = 1993 | praca = Fact Sheet ST-61 | opublikowany = Forest Service Department of Agriculture US | data dostępu = 2019-01-10}}</ref>. Najlepiej rozwija się w półcieniu i w pełnym nasłonecznieniu<ref name=davis/>. Rekomendowany jest do uprawy w 6–9 [[Strefy mrozoodporności|strefie mrozoodporności]], czyli na całym terytorium Polski z wyjątkiem [[Suwalszczyzna|Suwalszczyzny]] i [[Podhale|Podhala]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=zbiorowe |tytuł=Botanica. Rośliny ogrodowe |wydawca=Könemann |strony=62 |data=2005 |isbn=3-8331-1916-0}}</ref>. Według niektórych źródeł może być jednak uprawiany nawet w 4 strefie mrozoodporności, o ile młode drzewko przetrwa pierwsze 3–4 lata, kiedy jest najbardziej wrażliwe na mróz<ref name="fischer"/>.
 
Drzewo nie wymaga cięcia, ale w razie potrzeby możliwe jest usunięcie problematycznych konarów. Drzewa nawet poważnie przycięte według jednych źródeł znoszą to dobrze, choć zachowują zniekształconą koronę przez wiele lat<ref name=davis/>, według innych duże cięcia goją się źle, a w przypadku odcięcia konarów o średnicy ponad 15 &nbsp;cm w 80% przypadków w ciągu 2–4 lat rana jest infekowana przez patogeny grzybowe<ref name=vilija/>.
 
Kasztanowca łatwo rozmnaża się z nasion. Po ich zbiorze najlepiej wysiać je tej samej jesieni, ewentualnie można je przechować co najwyżej do najbliższej wiosny<ref name="hrynkiewicz">{{Cytuj książkę | autor = Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz | tytuł = Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 2001 | strony = 415–416 | isbn = 83-01-13434-8}}</ref>. Przechowując należy chronić je przed wyschnięciem – zadołowane lub umieszczone w worku foliowym<ref name="hrynkiewiczlipinski"/><ref name="lipinskihrynkiewicz"/> i przetrzymywane w temperaturze 3 &nbsp;°C<ref name=kew/>. U tak przechowywanych nasion następuje spadek żywotności z początkowych 85% do 60% po 13 i 25% po 15 miesiącach<ref name=kew/>. Sieje się nasiona umieszczając na głębokości 4–5 &nbsp;cm jaśniejszym znaczkiem do dołu. Młode siewki wymagają ochrony przed przymrozkami<ref name="lipinski">{{Cytuj książkę | autor = Mieczysław Lipiński | tytuł = Pożytki pszczele | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Wydawnictwo Sądecki Bartnik | miejsce = Warszawa, Stróże | data = 2010 | strony = 225 | isbn = 978-83-09-99024-6}}</ref>. Odmiany ozdobne rozmnaża się przez [[Szczepienie (ogrodnictwo)|szczepienie]]<ref name="bugala_1991"/><ref name="hrynkiewicz"/>.
 
=== Choroby i szkodniki ===
Linia 200:
Kasztanowiec pospolity przez długi czas pozostawał drzewem stosunkowo niewrażliwym na choroby i szkodniki, zachowującym się na ogół w dobrym stanie [[Fitopatologia|fitopatologicznym]]<ref name=vilija>{{Cytuj pismo | autor = Snieškienė, Vilija & Baležentienė, Ligita & Stankevičienė, Antanina | tytuł = State of horse-chestnut, Aesculus hippocastanum L., in Lithuania: diseases and pest damages | czasopismo = Ekologija | wolumin = 57 | data = 2011 | doi = 10.6001/ekologija.v57i2.1886}}</ref>. Ograniczone problemy powodowane były przez żerowanie owadów na liściach i zapadanie na tzw. [[Czekoladowa plamistość liści|czekoladową plamistość liści]] powodowaną przez grzyb ''[[Guignardia aesculi]]''<ref name="glowacka">{{Cytuj pismo | autor = Barbara Głowacka, Sławomir Lipiński, Grzegorz Tarwacki | tytuł = Możliwość ochrony kasztanowca zwyczajnego Aesculus hippocastanum L. przed szrotówkiem kasztanowcowiaczkiem Cameraria ohridella Deschka et Dimic | czasopismo = Leśne Prace Badawcze | wolumin = 70, 4 | strony = 317–328 | data = 2009 | doi = 10.2478/v10111-009-0030-1}}</ref>. Sytuacja tego gatunku w Europie uległa istotnemu pogorszeniu na przełomie XX i XXI wieku z powodu pojawienia się w krótkim czasie nowych [[patogen]]ów i zmiany warunków klimatycznych. Czynniki te zresztą są sprzężone, bowiem ocieplanie klimatu ułatwia dyspersję na północ patogenicznych grzybów i owadów<ref name=vilija/>.
 
W 1984 nad [[Jezioro Ochrydzkie|Jeziorem Ochrydzkim]] w Macedonii odkryto obecność nieznanego dotąd nauce gatunku drobnego motyla – [[Szrotówek kasztanowcowiaczek|szrotówka kasztanowcowiaczka]] ''Cameraria ohridella'', który w ciągu kilkunastu lat rozprzestrzenił się w całej Europie<ref name=vilija/><ref name="glowacka"/>. Gwałtowność jego ekspansji i brak wrogów świadczą o jego zawleczeniu z odległego obszaru (np. Azji lub Ameryki Północnej)<ref name="glowacka"/>. Trzy pokolenia gąsienic tego gatunku w ciągu roku żerują wewnątrz blaszki liściowej kasztanowców, powodując powstawanie plam ([[Owady minujące|min]]) o długości 3–4 &nbsp;cm na dużej części blaszki i w końcu przyczyniając się do brunatnienia i zasychania liści<ref name="glowacka"/> opadających już w lipcu i sierpniu<ref name=vilija/>. Skrócenie okresu wegetacji drzew przez tego owada nie wpływa na intensywność kwitnienia i liczbę wydawanych nasion, jednak znacząco pogarsza ich jakość, zmniejszając ich masę średnio o połowę i osłabiając możliwość rozsiewania się gatunku, zwłaszcza w obszarze naturalnego występowania<ref>{{Cytuj pismo | autor = Christian Thalmann, Jona Freise, Werner Heitland, Sven Bacher | tytuł = Effects of defoliation by horse chestnut leafminer (Cameraria ohridella) on reproduction in Aesculus hippocastanum | czasopismo = Trees | wolumin = 17, 5 | strony = 383–388 | data = 2003 | url = https://link.springer.com/article/10.1007/s00468-003-0249-z}}</ref>. Na zaatakowanych drzewach stwierdzono powstawanie dodatkowych, fałszywych pierścieni przyrostów rocznych poprawiających możliwości transportu substancji odżywczych i przepływ wody w celu kompensowania skrócenia okresu wegetacji<ref>{{Cytuj pismo | autor = Sebastiano Salleo, Andrea Nardini, Fabio Raimondo, Maria Assunta Lo Gullo, Francesca Pace, Paola Giacomich | tytuł = Effects of defoliation caused by the leaf miner Cameraria ohridella on wood production and efficiency in Aesculus hippocastanum growing in north-eastern Italy | czasopismo = Trees | wolumin = 17, 4 | strony = 367–375 | data = 2003 | url = https://link.springer.com/article/10.1007/s00468-003-0247-1}}</ref>. Rejestrowano jednak także wyraźne osłabienie przyrostów rocznych<ref name="myskow_47"/>.
 
Na Bałkanach w obrębie naturalnego zasięgu kasztanowca poza szrotówkiem dużym problemem jest także zawleczona z wschodniej Azji [[Kózki (owady)|kózka]] ''[[Anoplophora glabripennis]]'', której larwy drążą pnie kasztanowców<ref name="Ravazzi"/>.
Linia 214:
Obserwuje się także występowanie w znacznym stopniu listowia [[Nekroza (obumarcie)|nekroz]] w przypadku drzew sadzonych w miastach w zbyt ciasnych przestrzeniach, np. w wąskich ulicach<ref name=vilija/>.
 
W pierwszej dekadzie XXI wieku stan zdrowotny kasztanowców w Europie Środkowej uległ znaczącemu pogorszeniu<ref name=vilija/>. W celu ograniczania ekspansji patogenów konieczne jest możliwie skrupulatne zbieranie i niszczenie opadających liści z drzew oraz ewentualnie stosowanie środków chemicznych<ref name="glowacka"/>. Zwraca się jednak uwagę na szkodliwość zabiegów z użyciem środków chemicznych zarówno dla samych drzew, na których dokonywano ich iniekcji<ref name=vilija/>, jak i innych owadów związanych z kasztanowcami, w tym pszczół zbierających z nich nektar<ref name="huszcza">{{Cytuj pismo | autor = Huszcza W. | tytuł = Zagrożenie ekologiczne pestycydami stosowanymi w ochronie kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum) | czasopismo = Pszczelarstwo | wolumin = 60, 1 | strony = 5–6 | data = 2009 | url = http://www.miesiecznik-pszczelarstwo.pl/artykuly/2009_02/artykul_2009_02.html}}</ref>.
 
== Zagrożenia i ochrona ==
Linia 220:
Gatunek uznawany jest [[Gatunek narażony|narażony na wymarcie]] w naturze (VU) według światowej [[Czerwona księga gatunków zagrożonych|czerwonej listy]] publikowanej przez [[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody|Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody]]<ref name=iucn/> i taką samą kategorię zagrożenia ma w Grecji i Bułgarii<ref name="Ravazzi"/>. Problemem w zachowaniu tego gatunku w naturze jest niewielka liczba osobników (oceniana na poniżej 2,5 tysiąca<ref name="Ravazzi"/> lub 5–9 tysięcy<ref name=iucn/>, podczas gdy dla porównania zasoby tego gatunku w Polsce szacowane są na ok. 500 tysięcy drzew<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Pomóżmy kasztanowcom | wydawca = Fundacja Nasza Ziemia | strony=7 |miejsce = Warszawa | data = 2006}}</ref>), zły stan kasztanowców i ich populacji z powodu inwazji takich patogenów jak [[szrotówek kasztanowcowiaczek]] ''Cameraria ohridella'' i ''Anoplophora glabripennis'', a także przekształcanie siedlisk powodowane działalnością inwestycyjną, budową dróg, turystyką, eksploatacją drewna i pożarami lasów<ref name="Ravazzi"/>. Problemem jest również wyjadanie nasion przez bydło i inne zwierzęta oraz pozyskiwanie nasion do celów leczniczych. Gatunek w naturalnym środowisku bardzo słabo się [[Odnowienie lasu|odnawia]] – w przypadku ponad 60% subpopulacji w Grecji nie obserwuje się odnowienia zupełnie, a skutecznie rozmnaża się jedynie 6%<ref name=tsir/>.
 
Niemal połowa populacji greckich podlega ochronie w rezerwatach i parkach narodowych. Stanowisko w Bułgarii chronione jest także w rezerwacie przyrody, a sam gatunek podlega ochronie prawnej. W Macedonii kasztanowiec pospolity rośnie w trzech parkach narodowych, przy czym ponad 100 drzew rosnących w [[Park Narodowy Bistra|Parku Narodowym Bistra]] w dolinie [[Garska Reka|Garskiej Reki]] zagrożonych jest planowaną budową elektrowni wodnej i zapory<ref name=iucn/>.
 
Dla zachowania gatunku uznaje się za konieczne zwalczanie inwazyjnego szrotówka i innych patogenów, wzmocnienie ochrony rezerwatowej, ograniczanie oddziaływań antropogenicznych na siedliska oraz wprowadzenie kasztanowców z naturalnych stanowisk do upraw ''[[Ochrona ex situ|ex situ]]''<ref name=iucn/>.
Linia 226:
Stan kasztanowców pospolitych także na obszarach, gdzie gatunek został introdukowany uległ pogorszeniu w początkach XXI wieku w związku ze zmianami klimatu i rozprzestrzenianiem się zawlekanych, inwazyjnych patogenów<ref name=vilija/>.
Dla ochrony drzew przed presją owadów, zwłaszcza szrotówka, kluczowe jest możliwie regularne i skrupulatne usuwanie liści z larwami. W celu ich zniszczenia liście należy spalić lub kompostować pod co najmniej 20 &nbsp;cm grubości warstwą ziemi (bez takiego zabezpieczenia motyl wydostanie się na zewnątrz). Stosować można także pułapki feromonowe oraz opaski i tablice lepowe z [[Feromony|feromonami]] specyficznymi dla szrotówka (inaczej nawet do 90% ofiar stanowić mogą inne bezkręgowce), przy czym są one skuteczne, jeśli założone zostaną w połowie kwietnia, tj. w czasie wylotu pierwszego pokolenia motyla. Stosowane są także metody chemiczne w postaci iniekcji do pni, do gleby pod drzewami oraz w formie oprysków. Rekomendowane jest też ograniczenie udziału kasztanowca w nasadzeniach i zastępowanie go innymi gatunkami z tego rodzaju, które są mało podatne na szkodnika (w tym także mieszańcowy [[kasztanowiec czerwony]])<ref name="myskow_47"/>.
 
W związku z inwazją szrotówka i pogorszeniem stanu kasztanowców pospolitych w Polsce od 2005 do 2014 roku prowadzony był program „Pomóżmy kasztanowcom” zapoczątkowany przez [[Fundacja Nasza Ziemia|Fundację Nasza Ziemia]] i Clear Channel Polska. W jego ramach organizowano zbiórki publiczne na działania ochronne i leczenie kasztanowców, organizowano akcje grabienia liści i zbioru nasion oraz obchodzono Dzień Kasztanowca (w drugą niedzielę maja)<ref name="myskow_47"/>.
Linia 243:
Wierzący w działanie [[Homeopatia|homeopatii]] stosują też wodę „[[Pamięć wody|pamiętającą]]” właściwości preparatów z kasztanowca w leczeniu przewlekłych nieżytów jamy nosowo-gardłowej z uczuciem suchości i palenia oraz ciemnoczerwonym zabarwieniem; ostrych bóli odbytu, stałych bóli w okolicy krzyża, lędźwi i bioder, nasilających się w czasie chodzenia; obrzęków nóg{{r|Ozarowski}}.
 
Kasztanowce masowo rosnące w [[Kijów|Kijowie]] na Ukrainie stały się symbolem tego miasta<ref name="vdovenko">{{Cytuj stronę | url = https://kpi.ua/en/node/9780 | tytuł = Chestnut - Blooming symbol of Kiev of Ukraine | autor = N.Vdovenko | data = 2015 | opublikowany = National Technical University | data dostępu = 2019-01-08}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = https://awesomekyiv.com/2017/03/27/awesome-trees-how-kyiv-became-the-city-of-chestnuts/ | tytuł = Awesome trees: how Kyiv became the city of chestnuts | autor = Alina Virstiuk | data = 2017 | praca = Awesome Kyiv | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>. Gatunek ten jest też typowy dla ogrodów piwnych w [[Bawaria|Bawarii]] i związał się z tradycją [[Warzenie piwa|warzenia]] i spożywania [[piwo|piwa]] w tym kraju. Stało się tak dlatego, że kasztanowiec jako gatunek cieniodajny i posiadający płaski system korzeniowy był sadzony nad piwnicami piwiarni w celu ochrony przed nagrzewaniem ziemi nad nimi<ref>{{Cytuj pismo | autor = Albert Schäffer | tytuł = 120 Minuten sind nicht genug | czasopismo = Frankfurter Allgemeine | data = 21.05.2012 | url = https://www.faz.net/aktuell/gesellschaft/biergaerten-120-minuten-sind-nicht-genug-11759037.html}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | tytuł = Beitrage zur Rosskastanie | wydawca = Bayerische Staatsforstverwaltung | miejsce = Freising | data = 2005 | strony = 73–76 | rozdział = Die Biergartenkastanie – eine Liebeserklarung an einen "bayerischen"„bayerischen” Baum | autor r = Thomas Janscheck}}</ref>. W południowej Europie kwitnące kasztanowce są symbolem ludzi zakochanych<ref name="ziolkowska"/>.
 
Do znanych drzew tego gatunku należał kasztanowiec rosnący przed miejscem ukrywania się [[Anne Frank]] w [[Amsterdam]]ie w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. Żydowska dziewczyna spędzając czas w oficynie przez ponad dwa lata mogła oglądać rosnącego przed domem kasztanowca i opisywała go w swoim [[Dziennik Anne Frank|dzienniku]], także niedługo przed denuncjacją i wywiezieniem do obozu koncentracyjnego. [[Drzewo Anne Frank|Drzewo-symbol]] zostało powalone przez wiatr i ulewę w 2010<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.reuters.com/article/idUSLDE67M1DH | tytuł = Anne Frank tree falls over in heavy wind, rain | autor = Aaron Gray-Block | data = 23 sierpnia 2010 | opublikowany = reuters.com | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>, jednak wcześniej udało się pozyskać z niego nasiona i uzyskać potomstwo, które stało się jednym z symboli [[Zagłada Żydów|holocaustu]] i jest sadzone przed miejscami pamięci i muzeami poświęconymi Zagładzie Żydów<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.yahoo.com/news/saplings-anne-franks-tree-root-us-163048542.html?guccounter=1 | tytuł = Saplings from Anne Frank's tree take root in US | autor = Pamela Engel | data = 24 marzec 2013 | opublikowany = Associated Press | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>.
 
Kasztanowce pospolite odegrały też pewną rolę w powstaniu państwa [[Izrael]] i pokonaniu [[Państwa centralne|państw centralnych]] w czasie [[I wojna światowa|I wojny światowej]]. Stało się to za sprawą [[Chaim WeizmannWeizman|Chaima WeizmannaWeizmana]], który pracując jako chemik w Wielkiej Brytanii wynalazł proces fermentacji z udziałem bakterii, który na skalę przemysłową pozwalał na uzyskanie [[aceton]]u. Związek ten był deficytowy, a niezbędny do produkcji materiałów wybuchowych ([[kordyt]]u). Ze względu na sytuację wojenną i deficyty pożywienia, konieczne do procesu węglowodany pozyskiwano dzięki ogólnokrajowym akcjom zbierania nasion kasztanowców. Sława i wpływy jaką WeizmannWeizman zdobył dzięki odkryciu ułatwiły mu propagowanie idei [[Syjonizm|syjonistycznej]]<ref name="vdovenko"/><ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.chemistryworld.com/opinion/the-weizmann-contribution/3007435.article | tytuł = The Weizmann contribution | autor = Michael Freemantle | data = 5 lipca 2017 | praca = Chemistry World | opublikowany = Royal Society of Chemistry | data dostępu = 2019-01-08}}</ref> i według niektórych źródeł miały stać się wprost powodem powstania [[Deklaracja Balfoura|deklaracji Balfoura]]<ref name="bbc">{{Cytuj stronę | url = http://www.bbc.co.uk/radio4/history/making_history/makhist10_prog3d.shtml | tytuł = Conkers - collected for use in two world wars | opublikowany = BBC | data dostępu = 2019-01-08}}</ref>. Zbiórka nasion kasztanowca powtórzona została w Wielkiej Brytanii także w czasie II wojny światowej<ref name=bbc/>.
{{clear}}
 
Linia 258:
 
== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = http://www.pomozmykasztanowcom.pl/index.php | tytuł = Program "Pomóżmy„Pomóżmy kasztanowcom"kasztanowcom” | opublikowany = Fundacja Nasza Ziemia | data dostępu = 2019-01-06}}
* Atlas anatomiczny drewna: [https://www.wsl.ch/land/products/dendro/species.php?code=AEHI Aesculus hippocastanum L.]. Schoch W., Heller I., Schweingruber F.H., Kienast F. 2004: Wood anatomy of central European Species.
* {{Cytuj stronę | url = http://apps.who.int/medicinedocs/en/d/Js4927e/15.html#Js4927e.15 | tytuł = Semen Hippocastani | data = 2004 | praca = WHO Monographs on Selected Medicinal Plants - Volume 2 | data dostępu = 2019-01-09}}
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Kasztanowiec_pospolity”