Alka olbrzymia: Różnice pomiędzy wersjami

Alki olbrzymie osiągały 75–85 cm wysokości stojąc, zaś ich masa ciała wynosiła blisko 5 kg{{r|Livezey}}. Czyniło je to drugimi pod względem wielkości członkami zarówno całej rodziny alk, jak i rzędu [[Siewkowe|siewkowych]] (Charadriiformes); pierwszymi były ''[[Miomancalla]]''. Alki olbrzymie z północy przeciętnie były większe od tych z południa{{r|BNASystematics}}. Samce i samice miały podobne upierzenie, są jednak dowody na istnienie różnic w rozmiarach ciała, szczególnie dzioba i [[Kość udowa|kości udowej]]{{odn|Crofford|1989|s=8}}{{r|BNACharacteristics|BNAMeasurements}}. Grzbiet miał kolor głównie połyskliwie czarny, brzuch – biały. Szyja i nogi były krótkie, głowa i skrzydła – niewielkie{{odn|Crofford|1989|s=15}}. Ze względu na grubą warstwę tłuszczu niezbędną do ogrzania ciała alki olbrzymie zdawały się mieć okrągłą sylwetkę{{odn|Crofford|1989|s=28}}. W lecie nad okiem pojawiała się szeroka biała plama. [[Tęczówka]] miała barwę piwną lub orzechową{{odn|Crofford|1989|s=9}}{{odn|Cokinos|s=310}}. W zimie alki olbrzymie pierzyły się, a białą plamę nad okiem zastępował biały pasek łączący oczy{{odn|Crofford|1989|s=8}}. Latem broda i gardło przybierały barwę czarnobrązową, a wnętrze dzioba – żółtą{{r|BNACharacteristics}}. Na zimę gardło bielało{{odn|Crofford|1989|s=8}}. Niektóre osobniki miały mieć szare boki ciała, jednak nie jest znana częstość występowania takiej barwy lub jej powiązanie z porami roku{{r|rothschild}}. Dziób był duży, na końcu zagięty; liczył około 11 cm długości{{odn|Crofford|1989|s=28}}. Na szczęce i żuchwie obecne były białe rowki: do 7 na szczęce i 12 na żuchwie; zimą stawały się mniej liczne{{odn|Crofford|1989|s=29}}{{r|BNAAppearance}}. Skrzydła mierzyły zaledwie 15 cm długości, zaś najdłuższe ich pióra – 10 cm{{odn|Crofford|1989|s=28}}. Stopy i krótkie pazury cechowała barwa czarna, błonę między palcami – czarnobrązowa{{r|BNAAppearance}}. Nogi ulokowane były daleko w tyle ciała, co zapewniało siłę podczas pływania i nurkowania{{odn|Cokinos|2000|s=312}}.

Alki olbrzymie opuszczały wody Atlantyku jedynie podczas sezonu lęgowego, poza nim nawet odpoczywały na wodzie{{r|BNABehavior}}{{odn|Crofford|1989|s=29}}. Ich kolonie umiejscowione były na obszarze od [[Morze Baffina|Morza Baffina]] po [[Zatoka Świętego Wawrzyńca|Zatokę Świętego Wawrzyńca]], dalej na obszarze północnego Atlantyku, w tym Islandii, oraz w Norwegii i Wielkiej Brytanii{{odn|Crofford|1989|s=30}}{{odn|Crofford|1989|s=29}}{{r|Meldegaard}}. Jako miejsca zakładania kolonii wybierały skaliste wyspy z opadającymi wybrzeżami, które umożliwiały im dostęp do wody{{odn|Cokinos|2000|s=312}}. Były to dość trudne do spełnienia warunki i uważa się, że istniało nie więcej niż 20 kolonii alk olbrzymich{{odn|Cokinos|2000|s=312}}. Miejsca rozrodu musiały również znajdować się blisko zasobnych w pokarm żerowisk i leżeć z dala od interioru, tak by nie docierały do nich drapieżniki pokroju [[Niedźwiedź polarny|niedźwiedzi polarnych]] i [[Człowiek rozumny|ludzi]]{{r|BNAHabitat}}. Znane są lokalizacje jedynie 7 dawnych kolonii lęgowych: [[Papa Westray]] ([[Orkady]]), [[St Kilda (Szkocja)|St Kilda]] u wybrzeża [[Szkocja|Szkocji]], [[Grímsey]], [[Eldey]] i współcześnie nieistniejąca [[Geirfuglasker]] u wybrzeży Islandii, [[Funk Island]] ([[Nowa Fundlandia i Labrador|Nowa Fundlandia]]){{r|milner}} i [[Wyspy Magdaleny]] w Zatoce Świętego Wawrzyńca{{odn|Cokinos|2000|s=312}}. Prawdopodobnie alki olbrzymie mogły też gniazdować na [[Cape Cod]] w [[Massachusetts]]{{odn|Cokinos|2000|s=312}}. Do przełomu XVIII i XIX wieku obszary lęgowe alk olbrzymich ograniczone zostały do Funk Island, Grímsey, Eldey, Zatoki Świętego Wawrzyńca i St Kildy{{odn|Crofford|1989|s=30}}. Na Funk Island istniała największa znana kolonia{{r|BNA}}. Po opierzeniu się piskląt alki olbrzymie migrowały zarówno na północ, jak i na południe od miejsc gniazdowania, zaś późną jesienią i zimą zwykły przemieszczać się na południe{{r|BNAMigration}}.

Były pospolite w [[Grand Banks]] w Nowej Fundlandii{{r|BNAHabitat}}. Nie stwierdzono, by zapuszczały się dalej na południe niż do [[Massachusetts (zatoka)|zatoki Massachusetts]]{{r|BNAMigration}}. Prace archeologiczne wykazały obecność szczątków alk olbrzymich w [[Nowa Anglia|Nowej Anglii]] i południowej [[Hiszpania|Hiszpanii]]. Szczątki alki olbrzymiej znaleziono najdalej na południe na [[Floryda|Florydzie]], gdzie mogły być obecne podczas czterech okresów: w okolicy 1000 roku p.n.e. i 1000 roku n.e. oraz w XV i XVII wieku{{r|remains|midden}}. Niektórzy autorzy sugerowali, że kości z Florydy mogły pochodzić z handlu{{r|BNAMigration}}. Plejstoceńskie szczątki wskazują również na ich występowanie w [[Jaskinia Cosquera|południowej Francji]], we [[Włochy|Włoszech]] i na innych wybrzeżach [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]]{{odn|Cokinos|2000|s=314}}{{r|piga}}.

Alki olbrzymie chodziły powoli, niekiedy na nierównym terenie pomagały sobie skrzydłami{{r|FOM1864}}. Biegały niezgrabnie, krótkimi krokami, w linii prostej{{r|BNABehavior}}. Zagrażało im niewiele drapieżników, głównie były to ssaki morskie (jak [[Orka oceaniczna|orki oceaniczne]]) i [[Bielik amerykański|bieliki amerykańskie]]{{r|BNABehavior}}. W koloniach lęgowych posilały się niedźwiedzie polarne{{odn|Crofford|1989|s=35}}. Wedle opisów alki olbrzymie nie miały wrodzonego lęku przed ludźmi, którym sprzyjała ich nielotność i niezgrabność na lądzie. Ludzie odławiali te ptaki dla pozyskania pokarmu, piór oraz okazów do muzeów i prywatnych kolekcji{{r|IUCN}}. Alki olbrzymie reagowały na dźwięki, jednak rzadko okazywały strach na sam widok czegoś{{odn|Cokinos|2000|s=315}}. Agresywnie broniły się dziobem zarówno w koloniach lęgowych, jak i w obliczu zagrożenia czy niewoli ze strony człowieka{{r|BNABehavior}}. Uważa się, że żyły do 20–25 lat{{odn|Cokinos|2000|s=313}}. Zimą alki olbrzymie przemieszczały się na południe w parach lub małych grupach, nie całymi koloniami{{odn|Crofford|1989|s=32}}.

Alki olbrzymie doskonale pływały, swoich skrzydeł używając jako siły napędowej pod wodą{{r|FOM1864}}. Podczas pływania głowę trzymały w górze, wciągały natomiast szyję{{r|BNABehavior}}. Potrafiły przechylać się, zmieniać kierunek i obracać się pod wodą{{odn|Crofford|1989|s=32}}. Wiadomo, że nurkowały na głębokość do 76 m, twierdzono że miały nurkować i do 1 km głębokości{{odn|Cokinos|2000|s=311}}. Ze względu na potrzebę oszczędzania energii w większości nurkowały płytko{{r|BNAFood}}. Potrafiły wstrzymywać oddech na okres do 15 minut, dłużej od [[Fokowate|fok]]. Duża głębokość nurkowania ograniczała konkurencję z innymi alkami. Alki olbrzymie były zdolne do przyśpieszania pod wodą i wyskakiwania na półki skalne nad wodą{{odn|Crofford|1989|s=32}}.

Alki olbrzymie przeważnie żerowały w wodach płytszych niż te wybierane przez inne alki{{r|BNAFood}}, choć po sezonie lęgowym widywano je nawet 500 km od wybrzeży. Uważa się, że kooperowały przy polowaniu{{r|BNAFood}}. Ich głównym pożywieniem były ryby, przeważnie mające 12–20 cm długości i ważące 40–50 g. Sporadycznie łapały jednak zdobycz, której długość ciała stanowiła połowę ich własnej. W oparciu o badania szczątków znalezionych na Funk Island wraz z kośćmi alki olbrzymiej oraz założenia oparte o ekologię i morfologię wywnioskować można, że najchętniej wybieraną zdobyczą były [[menhaden]]y (''Brevoortia tyrannus'') i [[gromadnik]]i (''Allotus villosus''){{r|preyolson}}. Możliwe, że polowały także na [[taszowate]] (Cyclopteridae), [[Kur diabeł|kury diabły]] (''Myoxocephalus scorpius''), [[Gadus|dorsze]] (''Gadus'') oraz [[dobijakowate]] (Ammodytidae), a prócz tego zjadały [[skorupiaki]]{{odn|Cokinos|2000|s=311}}{{r|BNAFood}}. Młode mogły żywić się [[plankton]]em, prawdopodobnie też rybami i skorupiakami zwracanymi przez rodziców{{r|BNA}}{{odn|Cokinos|2000|s=313}}.

Historyczne opisy zachowań lęgowych alki olbrzymiej nie są zbyt wiarygodne{{r|gaskellib}}. Dobieranie się w pary alki olbrzymie rozpoczynały na początku i w połowie maja{{r|BNABreeding}}. Istniało przekonanie, wedle którego łączyły się w pary na całe życie; niektórzy autorzy uważają jednak, że mogły [[Kopulacja|spółkować]] z ptakami spoza pary, jak to bywa u alk zwyczajnych{{r|BNABehavior}}{{odn|Cokinos|2000|s=313}}. Po dobraniu się w parę znajdowały miejsce gniazdowania w kolonii na klifie, gdzie prawdopodobnie również kopulowały{{odn|Crofford|1989|s=28}}{{r|BNABehavior}}. Dobrane już pary wykonywały rytuał, w którym kiwały głowami i pokazywały sobie białą plamę nad okiem, zdobienia dzioba i jego żółte wnętrze. Kolonie były bardzo gęsto obsadzone, niektóre szacunki mówią o parze na 1 m². Jeśli dołączały do nich inne gatunki alk, alki olbrzymie dominowały{{r|BNABehavior}}.

Obydwa ptaki z pary karmiły pisklęta, które według jednego opisu porastał szary puch{{odn|Cokinos|2000|s=313}}. Po dwóch lub trzech tygodniach młode były wystarczająco dojrzałe do opuszczenia gniazda, co zwykle czyniły w połowie lipca{{odn|Crofford|1989|s=35}}{{r|BNABreeding}}. Rodzice opiekowali się młodymi po opierzeniu, widywano też, jak pływały z młodymi na grzbietach{{r|BNABreeding}}. Alki olbrzymie osiągały dojrzałość płciową w wieku 4–7 lat{{r|BNADemography}}.

Alki olbrzymie stanowiły źródło pożywienia dla [[neandertalczyk]]ów ponad 100 tys. lat temu, czego dowodzą dobrze oczyszczone kości odnalezione nieopodal ognisk{{odn|Crofford|1989|s=5}}. Malowidła mające przedstawiać alki olbrzymie odnaleziono na ścianach jaskini [[El Pendo]] (okolice [[Camargo (Kantabria)|Camargo]], północna Hiszpania) i w jaskini [[Paglicci (jaskinia)|Paglicci]] (w Apulii, w południowo-wschodnich Włoszech); liczą ponad 35 tys. lat{{odn|Crofford|1989|s=6}}. Malowidła naskalne mające ponad 20 tys. lat odnaleziono we francuskiej [[Jaskinia Cosquera|Jaskini Cosquera]]{{odn|Cokinos|2000|s=314}}{{r|:0}}.

Rdzenni Amerykanie cenili alki olbrzymie jako źródło pożywienia i jako zwierzęta symboliczne. Przedstawienia tych ptaków znajdowano na kościanych naszyjnikach{{odn|Crofford|1989|s=36}}. Jedną osobę zmarłą w okresie od 7000 lat p.n.e. do XVIII wieku (w języku angielskim okres zwany „Maritime Archaic”) w [[Port au Choix]] (Nowa Fundlandia i Labrador) otaczało ponad 200 dziobów alk olbrzymich, co uznaje się za pozostałość płaszcza zrobionego z ich skórek, z głowami zachowanymi jako dekoracje{{r|tuck}}. Blisko połowa kości ptaków znalezionych w miejscach pochówku na stanowisku w Port au Choix należała do alk olbrzymich, co wskazuje na ich duże znaczenie kulturowe w podanym okresie{{r|BNAConservation}}. [[Beothukowie]] wykorzystywali suszone żółtka jaj alki olbrzymiej do przyrządzania [[pudding]]ów{{odn|Cokinos|2000|s=313}}. Ludzie [[Kultura Dorset|kultury Dorset]] także polowali na alki olbrzymie. Na Grenlandii nadmierny odłów ze strony społeczności [[Kultura Saqqaq|Saqqaq]] doprowadził do lokalnego zmniejszenia zasięgu{{r|BNAConservation}}.

W późniejszym okresie europejscy żeglarze używali alk olbrzymich jako punktów orientacyjnych, jako że ich obecność wskazywała na zbliżanie się do [[Nowa Fundlandia|nowofundlandzkich]] Grand Banks{{odn|Cokinos|2000|s=314}}.

Według szacunków populację alk olbrzymich można było liczyć w milionach{{odn|Cokinos|2000|s=313}}. Ptaki te odławiano dla mięsa, jaj i puchu co najmniej od VIII wieku. Wcześniej polowały na nie lokalne rdzenne społeczności, co udokumentowano z [[neolit]]ycznych stanowisk [[Skandynawia|Skandynawii]] i wschodniej [[Ameryka Północna|Ameryki Północnej]]{{r|greenway}} oraz z początku V wieku z [[Labrador (półwysep)|Labradoru]], gdzie pojawiały się najpewniej tylko zabłąkane osobniki{{r|hordan}}. Wcześni odkrywcy, w tym [[Jacques Cartier]], i członkowie załóg licznych statków mających dotrzeć do złota na [[Ziemia Baffina|Ziemi Baffina]] nie dysponowali zapasami pożywienia na drogę powrotną, stąd używali alk olbrzymich jako źródła pokarmu i przynętę podczas połowów{{odn|Crofford|1989|s=38}}. Niektóre okręty z późniejszych epok miały przybijać do brzegu z koloniami alk, by po opuszczeniu kładek załoga mogła zagonić na pokład setki osobników, które następnie zabijano{{odn|Crofford|1989|s=39}}. Część autorów podważa opisy takich praktyk i ich skuteczność. Jaja alk olbrzymich również stanowiły cenne źródło pożywienia, gdyż rozmiarem trzykrotnie przewyższały jaja nurzyków i miały duże żółtka{{r|BNAConservation}}. Żeglarze są również odpowiedzialni za zawleczenie na wyspy [[szczur]]ów{{r|Egg}} plądrujących gniazda.

[[Mała epoka lodowa]] mogła przyczynić się do redukcji liczebności alki olbrzymiej przez narażenie niektórych wysp na drapieżnictwo ze strony niedźwiedzi polarnych, jednak za drastyczny spadek liczebności odpowiada trzebienie kolonii dla pozyskania puchu{{r|BNADemography}}. Do połowy XVI wieku kolonie wzdłuż europejskiego wybrzeża Atlantyku zostały niemal w całości zniszczone wskutek zabijania alk dla puchu, którym wypychano poduszki{{odn|Crofford|1989|s=40}}. W 1553 po raz pierwszy wprowadzono oficjalnie prawo chroniące alki olbrzymie, a w 1794 w Wielkiej Brytanii zakazano zabijania alk dla piór{{odn|Cokinos|2000|s=330}}. W kanadyjskim mieście [[St. John’s (Kanada)|St. John's]] osoby łamiące ustanowiony w 1775 zakaz zabijania alk dla piór były publicznie chłostane, choć polowanie dla uzyskania przynęty dla ryb było nadal dozwolone{{r|BNAConservation}}. W Ameryce Północnej początkowo preferowano [[puch edredonowy]], lecz – jako że w latach 70. XVII wieku nieomal wytępiono tam [[Edredon zwyczajny|edredony]] – osoby pozyskujące puch zaczęły zabijać alki olbrzymie; jednocześnie spadał popyt na ich mięso, tłuszcz i użyteczność jako przynęty{{r|BNAConservation}}{{odn|Cokinos|2000|s=329}}.

Po wymarciu alki olbrzymiej znacząco zyskały na wartości jej szczątki, a aukcje okazów tych ptaków szczególnym zainteresowaniem cieszyły się w [[Epoka wiktoriańska|epoce wiktoriańskiej]]. W Wielkiej Brytanii współcześnie znajduje się 15 spreparowanych alk, co jest największą liczbą przypadającą na jedno państwo{{r|FA}}. W 1971 [[Narodowe Muzeum Islandii]] zakupiło jeden okaz za £9000, co odnotowano wówczas w [[Księga rekordów Guinnessa|Księdze rekordów Guinnessa]] jako najdroższego sprzedanego spreparowanego ptaka{{r|gbr}}. Ceny jaj alki olbrzymiej niekiedy jedenastokrotnie przekraczały roczne zarobki wykwalifikowanego pracownika{{odn|Cokinos|2000|s=331}}. Współcześnie nieznane jest miejsce przechowywania sześciu jaj. Kilka innych zostało przypadkowo zniszczonych. Dwa spreparowane ptaki zostały zniszczone, jeden w [[Moguncja|Moguncji]] podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]], drugi w Museu Bocage w [[Lizbona|Lizbonie]] podczas pożaru w 1978{{r|FA}}.