Bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu: Różnice pomiędzy wersjami

|zabytek = A/1300/25 z dnia {{Dts|26|11|1947}}<br />i z {{Dts|23|10|1962}}<ref>{{Zabytekr|Zabytek dolnośląskie}}</ref>

|współrzędne = 51°6′42″N06′42″N 17°1′48″E01′48″E

'''Bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu''' (zwany '''Farą Elżbietańską''' lub '''kościołem Garnizonowym''') – [[architektura gotycka|gotycki]] [[Kościół (budynek)|kościół]] z wieżą o wysokości 91,46 m przy północno-zachodnim narożniku [[Rynek we Wrocławiu|wrocławskiego rynku]], jeden z dwóch dawnych kościołów [[parafia]]lnych w mieście. WPatronką BazyliceBzyliki znajdujejest św. Elżbieta Węgierska, znana też jako [[Elżbieta z Turyngii]]. Znajduje się tu Mauzoleum Pamięci [[Polskie Państwo Podziemne|Polskiego Państwa Podziemnego]] i [[Armia Krajowa|Armii Krajowej]]<ref>[http://www.wroclaw.pl/kaplica-panstwa-podziemnego-w-bazylice-garnizonowej Kaplica Państwa Podziemnego w bazylice]</ref><ref>[http://{{r|mauz|ipn}}.gov.pl/aktualnosci/2014/wroclaw/poswiecenie-kaplicy-mauzoleum-pamieci-polskiego-panstwa-podziemnego-wroclaw,-28-wrzesnia-2014 Poświęcenie Kaplicy – Mauzoleum Pamięci Polskiego Państwa Podziemnego]</ref>.

[[Plik:Wroclaw swElzbieta XV.jpg|thumb|220px|left|220px|Widok z XVI w. ze 130-metrową wieżą]]

[[Plik:Wroclaw swElzbieta 1827.jpg|thumb|220px|left|220px|Rysunek z 1827 – widoczny wieniec domków [[Altarysta|altarystów]]]]

[[Plik:Kościół św. Elżbiety-wnętrze (1).jpg|thumb|220px|left|220px|Wnętrze bazyliki]]

[[Plik:5 Wroclaw 039.jpg|thumb|220px|left|220px|Wczesnobarokowy ołtarz główny]]

[[Plik:598582 Wrocław Bazylika Elżbiety wnętrze 07.JPG|thumb|220px|left|220px|Miniatura barokowych organów (dzieło Michaela i Benjamina Englera z 1750-1761), które 9 czerwca 1976 strawił pożar]]

Pierwszy w tym miejscu kościół, początkowo pod wezwaniem [[Wawrzyniec|św. Wawrzyńca]], ceglano-kamienny w stylu [[architektura romańska|romańskim]], powstał prawdopodobnie jeszcze na początku XIII w., a w 1253 przekazany przez [[Henryk III Biały|Henryka III]] [[Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą|krzyżowcom z czerwoną gwiazdą]] jako kościół klasztorny<ref>Badania archeologiczne z lat 70. XX w. obaliły pogląd, że Henryk III był fundatorem kościoła.</ref>{{u|bad}}. 31 marca 1252 wymieniono po raz pierwszy parafię [[Elżbieta z Turyngii|św. Elżbiety]]<ref>Łac. ''parochia beate Elisabeth in civitate Wratislaviensi''.</ref>{{u|łac}}, a 19 listopada 1257 kościół został [[Poświęcenie kościoła|konsekrowany]] już pod imieniem św. Elżbiety przez biskupa [[Tomasz I (biskup wrocławski)|Tomasza I]], aczkolwiek nadal używano równolegle wezwania św. Wawrzyńca, przeniesionego po 1387 na [[ołtarz]] główny oraz wieżę kościelną, której budowę rozpoczęto przed 1339.

Trójnawowa [[bazylika]] ufundowana przez [[Bolesław III Rozrzutny|Bolesława III Rozrzutnego]] powstał od początku XIV wieku w stylu gotyku redukcyjnego. W latach 1309-13181309–1318 wzniesiono zachodnie przęsło naw, w 1340 ukończona była nawa, w 1384 kaplica pw. Najświętszej Maryi Panny (budowniczy Otto z [[Nysa|Nysy]]), a w 1387 [[prezbiterium]]. Służył jako kościół [[kościół farny|farny]] wrocławskiego [[patrycjat (średniowiecze i nowożytność)|patrycjatu]] i wyrażał jego ambicje, konkurując wielkością z biskupią [[Archikatedra św. Jana Chrzciciela we Wrocławiu|katedrą św. Jana]].

[[Łęk oporowy|Łęki przyporowe]] odprowadzające siły ze sklepień [[nawa|nawy]] głównej umieszczone są nisko, pod dachami naw bocznych, w ''systemie krakowskim''. Same nawy nakryte są prostymi [[sklepienie krzyżowe|sklepieniami krzyżowymi]]. Nawa główna ma wysokość 29,7 m. [[Prezbiterium]] kościoła wydzielone jest jedynie we wnętrzu wydatnymi [[łęk sklepienny|gurtami]], nie wyodrębnia się w bryle i jest zamknięte trójbocznie. Nawy boczne przedłużone są do końca prezbiterium i zakończone są analogicznie do niego, nie tworząc zamkniętego [[ambit]]u. Bryła kościoła ma długość 68,2&nbsp;m i szerokość 34,47&nbsp;m. Ukończona w połowie XV w. przylegająca do kościoła od południa masywna, pozbawiona [[skarpa (architektura)|przypór]] i akcentowana [[lizena]]mi i [[blenda (architektura)|blendami]] wieża osiągnęła wraz z [[dach hełmowy|hełmem]] wysokość 130,5&nbsp;m, będąc najwyższą wieżą na [[Śląsk]]u i lokując się w czołówce najwyższych budowli ówczesnego świata.

6 kwietnia 1525 kościół św. Elżbiety stał się pierwszym ze śląskich kościołów, który przejęli [[ewangelicy]], a pastorem został [[Ambrosius Moibanus|Ambrosius Moiban]]; przejęcie kościoła miało jakoby nastąpić w wyniku wygranej wrocławskiego patrycjusza i podskarbiego królewskiego [[Heinrich Rybisch|Heinricha von Rybischa]] w [[Kość do gry|grze w kości]] nad mistrzem krzyżowców Erhardem Scultetusem. W 1529 roku w czasie wichury zawalił się drewniany hełm wieży, a jego szczątki upadły na otaczający kościół cmentarz. Katoliccy pisarze określili to jako karę Boską, która spadła na ewangelików. Ci z kolei argumentowali, że to, iż w tak potężnym kataklizmie nikt nie zginął (szczątki przygniotły tylko kota) to świadectwo szczególnej opieki Boga. Wieżę odbudowano w latach 1531-15351531–1535 ze znacznie mniejszym hełmem [[architektura renesansu|renesansowym]] o formie istniejącej do dziś.

W 1598 podczas remontu dachu położono [[angoba|angobowaną]] dachówkę [[mnich-mniszka]], tworzącą wzór czerwonej-zielonej szachownicy (<!-- SPRAWDŹ TO MIEJSCE! (NIESPAROWANE NAWIASY OKRĄGŁE) -->analogiczne wzory istniały wówczas na dachach [[Ratusz we Wrocławiu|Ratusza]] oraz [[Katedra św. Marii Magdaleny we Wrocławiu|Fary Marii Magdaleny]]. W 1649 zawaliła się część więźby dachowej.

Kolejny raz poważnych zniszczeń kościół doznał w czasie oblężenia miasta przez wojska napoleońskie w latach 1806/1807, gdy uszkodzony został hełm na wieży oraz dach. W latach 1856-18571856–1857 prowadzono renowację kościoła, lecz w czasie prac<ref>Według różnych źródeł{{doprecyzuju|data=2015-10|jakich?źr}} w 1856 lub 1857</ref> zawaliła się zewnętrzna ściana nawy południowej, a wraz z nią część sklepień – po odbudowie i wzmocnieniach konstrukcji kościół ponownie konsekrowano 19 listopada 1858.

[[II wojna światowa|II wojnę światową]] kościół przetrwał bez większych uszkodzeń. Krótko służył jeszcze polskiej już parafii [[Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP|ewangelicko-augsburskiej]], a w listopadzie 1946 został jednak ewangelikom odebrany i przez władze komunistyczne przekazany [[katolicyzm|katolickiemu]] [[ordynariat polowy|ordynariatowi polowemu]], uzyskując status kościoła garnizonowego. 2 lipca 1946 pierwszą mszę św. odprawił w kościele polski ksiądz rzymskokatolicki dziekan [[Bronisław Nowyk]]<ref>{{Cytuj stronę r| url = http://www.kosciolgarnizon.wroclaw.pl/?p=p_1&iPageContent=3 | tytuł = Historia kościoła | opublikowany = kosciolgarnizon.wroclaw.pl | data dostępu = 2015-07-19garn}}</ref>. Kościół służył również jako sala koncertowa, a jego organy wykorzystywano w czasie festiwalu [[Międzynarodowy Festiwal Wratislavia Cantans|Wratislavia Cantans]]. Bogate wyposażenie kościoła i dużą część oryginalnej substancji budowlanej strawiły jednak trzy pożary. Pierwszy miał miejsce 4 czerwca 1960, gdy od uderzenia piorunem spłonął szczyt wieży i został uszkodzony dach. Dach i wieża zostały odremontowane, lecz 20 września 1975 wieża ponownie się zapaliła, a wraz z nią otaczające ją jeszcze drewniane rusztowanie. Całkowicie zniszczone zostały renesansowy hełm, kamieniarka wieży oraz najmniejszy z trzech dzwonów (dwa pozostałe zerwały się z zawieszenia, lecz przetrwały upadek).

Zrekonstruowana wieża ma wysokość 91,46 m<ref>{{cytuj stronęr|url= https://www.emporis.com/buildings/239540/st-elizabeths-cathedral-wroclaw-poland|tytuł=St. Elizabeth's Cathedral|autor=Emporis|język=en|data dostępu=2009-12-01empo}}</ref>. Wnętrzu przywrócono formy zbliżone do gotyckich. Kościół oraz taras widokowy na wieży zostały otwarte dla wiernych i zwiedzających w maju 1997. <!--Na poziom tarasu widokowego prowadzi około 300 schodów.- ?? -->31 maja tegoż roku [[Jan Paweł II]] dokonał poświęcenia kościoła, a sześć lat później nadał mu status [[bazylika mniejsza|bazyliki mniejszej]].

Wieża kościelna ma obecnie wysokość 91,46 m. Na taras widokowy znajdujący się na wysokości około 75 m prowadzi ponad 300 schodów. Widoki z wieży są szerokie i dalekie, od położonego u stóp wieży wrocławskiego rynku aż po najwyższy szczyt [[Sudety|Sudetów]] -– [[Śnieżka|Śnieżkę]].

Dwupoziomowa kaplica o pierwotnym wezwaniu Trójcy Świętej i Marii Panny została dobudowana w drugiej połowie XIV wieku do północnej elewacji bazyliki w pierwszym prześle korpusu. Wzmiankowana po raz pierwszy 18 grudnia 1389 jako fundacja rajcy miejskiego Mathiasa Smedchina. W 1766 umieszczono w niej bibliotekę podarowaną przez pastora kościoła [[Johanna Friedricha Burga]]. Od 1865 kaplica pozostawała pusta. W 1890 odnowiono elewację i wykonano [[Neogotyk|neogotyckie]] okno.

Polichromie w kaplicy Smedchina łączą cechy późnego średniowiecza z rozwiązaniami już renesansowymi i zostały namalowane zgodnie z jednolitym zamysłem programowym na krótko przed [[Reformacja|reformacją]], a niedługo po przejęciu kościoła przez ewangelików zostały pobielone.

Na ścianie wschodniej przy której stał [[ołtarz]] przedstawione jest [[Ukrzyżowanie Jezusa Chrystusa]] z [[Maria z Nazaretu|Marią]], [[Jan Ewangelista|Janem Ewangelistą]] oraz sceną rozgrywki [[Cesarstwo Rzymskie|rzymskich]] żołnierzy o szatę [[Jezus Chrystus|Jezusa]], [[Modlitwa w Ogrójcu]] z grupą śpiących [[Apostoł]]ów, [[Judasz Iskariota|Judaszem]] oraz [[anioł]]em z kielichem na tle realistycznego krajobrazu natomiast w [[Nadproże|nadprożu]] wejścia do kaplicy znajduje się łacińska inskrypcja na iluzyjnym zwoju upamiętniająca nieistniejący obecnie ołtarz.

Na ścianie zachodniej namalowany jest [[Święty Krzysztof|św. Krzysztof]] przenoszący Dzieciątko Jezus przez rzekę na tle realistycznego krajobrazu z postacią [[Eremita|pustelnika]] z latarnią, [[Jadwiga Śląska|św. Jadwiga]], [[Grzegorz I|św. Grzegorz Wielki]] stojący przez [[Mensa ołtarzowa|mensą ołtarzową]], [[Święta Anna Samotrzecia|św. Anny Samotrzecia]] siedząca na [[tron]]ie z zapleckiem, [[Madonna Apokaliptyczna]] (Matka Boska z Dzieciątkiem przedstawiona w promienistej [[Mandorla|mandorli]]) oraz męczeństwo [[Marek Ewangelista|św. Marka]].

Na ścianie północnej po obu stronach okna znajdują się [[Benon z Miśni|św. Benon]] oraz [[Bartłomiej Apostoł|św. Bartłomieja]] oraz herby fundatorów polichromii z [[Labry (heraldyka)|labrami]] na tle wzorzystej tkaniny.

Na arkadzie południowej ukazano [[Józef z Nazaretu|św. Józefa]], natomiast jej pozostała część pokryta jest ornamentem częściowo [[Zoomorfizm|zoomorficznym]].

Na sklepieniu namalowano [[Ornament (sztuka)|ornament]] roślinny na błękitnym lub żółto-błękitnym tle układający się promieniście w [[Zwornik (architektura)|zwornikach]], w zworniku [[Przęsło|przęsła]] północnego Oblicze Chrystusa natomiast w zworniku przęsła południowego czerwoną tarczę z [[gmerk]]iem<ref>{{Cytuj pismo r| nazwisko = Gromadzki| imię = Jan| autor link = | tytuł = Polichromie w oratorium nad północno-zachodnią kruchtą kościoła św. Elżbiety (dawna kaplica Mathiasa Smedchina)| url = http://www.historiasztuki.uni.wroc.pl/quart/q_18.html| czasopismo = Quart. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego| adres czasopisma = | oznaczenie = | wolumin = | wydanie = 4 (18)| strony = 17-45| data = | rok = 2010| miesiąc = | odpowiedzialność = | wydawca = | miejsce = | issn = | doi = | doietykieta = | pmid = | oclc = | bibcode = | id = | cytat = | język = | data dostępu = | odn =gro}}</ref>.

| opis1 =

| opis2 =

| opis3 =

| opis4 =

W wieży kościoła św. Elżbiety wiszą trzy dzwony<ref>[http://www.slaskwroclaw.info/index5.php?wiersz=10 Śląsk Wrocław .info - Wrocław, Dolnośląski Portal Wrocławia]</ref>{{r|dzw}}:

|-----

|-----

| Dzwon bohaterów || 1923 || Torgau-Lauchhammer || 4678 || ''„DEN HELDEN DES WELTKRIEGES ZUM EHRENDEN GEDÄCHTNIS 1923 UNSER GLAUBE IST DER SIEG“SIEG”''

|-----

| &nbsp; || 1471 || Mathias Haubnitz [[Brno|Brünn]] || 3500 || ''„*O REX *GLORIE *VENI *CUM *PACE ** MATHIAS HAUBNICZ*“”''

|-----

| &nbsp; || 1460 || &nbsp; || &nbsp; || ''„*O REX *GLORIE *VENI *CUM *PACE * AVE MARIA* GRATIA *PLENA *DOMINUS TECUM *ANNO *DOMINI MCCCCLX“MCCCCLX”''

W styczniu 1991 Jan Paweł II dekretem Kongregacji ds. Biskupów, przywrócił w Polsce, po przeszło pięćdziesięcioletniej przerwie, [[Ordynariat Polowy Wojska Polskiego]]. <br />

[[Parafia cywilno-wojskowa św. Elżbiety we Wrocławiu]] została erygowana 15 marca 1998. Obejmuje 2695 mieszkańców. Proboszczem parafii jest ks. prał. płk Janusz Radzik<ref name="paraf1">{{Cytuj stronę r| url = http://archidiecezja.wroc.pl/parafia.php?id_dek=41&id_par=3 | tytuł = Rzymskokatolicka parafia pw. św. Elżbiety | opublikowany = archidiecezja.wroc.pl | język = pl | data dostępu = 2017-10-13paraf1}}</ref>.

{{Przypisy}}|