Polska Organizacja Wojskowa: Różnice pomiędzy wersjami

Przed wybuchem I wojny światowej na terenie Warszawy działały dwa środowiska prowadzące prace wojskowe związane z irredentą antyrosyjską. Były to Polskie Drużyny Strzeleckie kierowane przez Aleksandra Tomaszewskiego i liczące ok. 400 osób oraz Związek Walki Czynnej kierowany przez Romana Wegnerowicza i skupiający około 300 członków<ref>[[Władysław Brzozowski (podpułkownik)|Władysław Brzozowski]], ''Początki POW (1 VIII – 22 X 1914 r.),'' "Niepodległość" t. 16, 1937,s. 477-479</ref>. Z inicjatywy przybyłych w początkach sierpnia 1914 roku z Galicji – [[Karol Rybasiewicz|Karola Rybasiewicza]] (PDS) i [[Adam Koc|Adama Koca]] (ZWC), po rozmowach 10 sierpnia nastąpiło połączenie obydwu organizacji. Na czele nowej struktury stanął Karol Rybasiewicz, a jego zastępcą został Adam Koc. Organizacja uznała zwierzchnictwo Józefa Piłsudskiego jako komendanta Wojsk Polskich. Od niego też oczekiwano rozkazów. W tym pierwszym okresie istnienia organizacji używającej nazwy Polski Związek Wojskowy koncentrowano się głównie na szkoleniu wojskowym, gromadzeniu broni oraz pracach wywiadowczych<ref>[[Wacław Jędrzejewicz]], ''POW i batalion warszawski. Moja służba 1914-1915,'' Warszawa 1939, s. 45-51</ref>. Przygotowywano się również do działań na wypadek zajęcia przez Niemców Warszawy w październiku 1914<ref>[[Adam Koc]], ''Polska Organizacja Wojskowa za czasów rosyjskich,'' "Wiarus" nr 13 z 19 marca 1919, s. 399</ref>. Organizacja weszła w skład [[Zjednoczenie Organizacji Niepodległościowych|Zjednoczenia Organizacji Niepodległościowych]]<ref>[[Jerzy Zbigniew Pająk|Jerzy Z. Pająk]], ''Lewica niepodległościowa w Królestwie Polskim (sierpień 1914-sierpień 1915),'' w: "Czasy Nowożytne", 1998, t. 5, s. 41.</ref>. W tym czasie Piłsudski popierając warszawską inicjatywę skierował do Warszawy 13 października 1914 r. swojego emisariusza a zarazem nowego komendanta ppor. [[Tadeusz Józef Żuliński|Tadeusza Żulińskiego]]. To on właśnie po objęciu dowództwa 22 października 1914 r. nadał nazwę organizacji – Polska Organizacja Wojskowa<ref>[[Tadeusz Hołówko]], ''Polska Organizacja Wojskowa (POW),'' "Przegląd Polityczny" nr V-VI z listopada-grudnia 1916, s. 2</ref>.

Nowy komendant opracował zgodnie z wytycznymi Piłsudskiego ''Deklarację POW'' która stała się jej najważniejszym dokumentem programowym. Jednoznacznie stwierdzano w nim że "celem POW jest zdobycie niepodległości Polski drogą walki zbrojnej". Za głównego przeciwnika na tym etapie uznawano imperium rosyjskie. Znamiennym było że artykuł 2 podkreślał tymczasowość frontu antyrosyjskiego i nie wykluczał tym samym podjęcia walki przeciwko innym zaborcom. Jednocześnie podkreślano że "POW jest organizacją apolityczną grupującą ludzi różnych przekonań i może podlegać jedynie Rządowi Narodowemu". W Deklaracji podkreślano związki łączące POW z Legionami Polskimi walczącymi przeciw Rosji<ref>[[Wacław Jędrzejewicz]], ''POW i batalion warszawski ...'', s. 88-91</ref>. W tym czasie POW weszła do [[Unia Stronnictw Niepodległościowych|Unii Stronnictw Niepodległościowych]] w której władzach zasiadał także Tadeusz Żuliński, ale współpracowano także ze środowiskiem [[Konfederacja Narodowa Polska|Konfederacji Narodowej Polskiej]] i [[Blok Centrum|Blokiem Centrum]]. Już w pierwszych miesiącach działalności POW zbudowała podstawową siatkę organizacyjną która stała się bazą jej dalszego rozwoju (zob. niżej struktura organizacyjna). Rozpoczęto także działalność konspiracyjną w Wilnie, Moskwie i Petersburgu.POW prowadziła szkolenie wojskowe młodzieży oraz działalność wywiadowczo-dywersyjną na tyłach wojsk rosyjskich. W tym celu powołano do życia [[Oddział Lotny Wojsk Polskich]] (zob.) podporządkowany bezpośrednio Żulińskiemu.

Schemat struktury organizacyjnej w tym okresie regulowała "Deklaracja POW" wydana przez komendanta [[Tadeusz Józef Żuliński|Tadeusza Żulińskiego]], ps. Roman Barski w październiku 1914. Zgodnie z nią na czele organizacji stał komendant "mianowany przez Komendę Główną Legionów Polskich"<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa 1914-1918,'' Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s.24 {{ISBN|83-04-01452-1}}</ref>. Komendantowi bezpośrednio podlegał wydział bojowy, zaś pozostałą częścią organizacji kierował za pomocą "zastępców i pomocników" którzy odpowiadali za poszczególne działy aktywności POW. Wchodzili oni w skład '''Komendy POW''' (zwanej też wówczas Polską Komendą Wojskową). Jej członkami poza kolejnymi komendantami ppor. [[Tadeusz Józef Żuliński|Tadeuszem Żulińskim]], [[Aleksander Sulkiewicz|Aleksandrem Sulkiewiczem]], ps. "Michał" i mjr [[Michał Rola-Żymierski|Michałem Żymierskim]] byli: [[Karol Rybasiewicz]] ps. "Wilczyński", [[Aleksander Mikołaj Tomaszewski|Aleksander Tomaszewski]], ps. "Wysocki", [[Konrad Libicki]] ps. Buyno", [[Adam Koc]] ps. "Witold" oraz [[Strona jeszcze nie istnieje|Maria Kwiatkowska]] ps. "Ella"<ref>Późną wiosną 1915 skład ten został uzupełniony przez Wacława Jędrzejewicza ps. "Ordon", Dezyderiusza Zwistowskiego ps. "Zerwicz" i Bolesława Szymanowskiego ps. "Figurski".</ref> a także dowódcy Oddziału Lotnego Wojsk Polskich<ref>Kolejno byli to: [[Jan Bielawski (żołnierz)|Jan Bielawski]] ps. Mikita", [[Józef Kobiałko]] ps. "Walek" i [[Marian Zyndram-Kościałkowski]], ps. "Orwid".</ref>. W pracach Komendy uczestniczyli także emisariusze Józefa Piłsudskiego przedostający się przez linię frontu<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s 24-26</ref>.

Polska Organizacja Wojskowa działała wówczas jedynie "na terenach zajętych przez wojska rosyjskie". Obszar ten był podzielony na okręgi. Ich dowódcy posiadający bardzo dużą samodzielność odpowiadali za rozwój liczebny oraz za zapewnienie podstaw materialnych dla działalności POW. Na początku 1915 istniały cztery okręgi: '''warszawski''' ( Adam Koc, [[Bogusław Miedziński]], ps. "Świtek"), '''lubelski''' ([[Andrzej Turczyński-Brenner]], ps. "Mieczysław II" i [[Tadeusz Herfurt]] ps. "Armak", radomski (Karol Rybasiewicz) i siedlecki (Bogusław Miedziński, [[Józef Korczak]] ps. "Piotr"). Ponadto na prawach okręgu działały komendy POW w Petersburgu ( Kijowie ( i Wilnie. Podstawową organizacjami miały być komendy miejscowe. Ich dowódcy zajmowali się werbunkiem nowych członków i ich wojskowym szkoleniem. W miarę rozwoju organizacji dopuszczano możliwość by kilka komend miejscowych tworzyło komendę obwodową. W tym czasie najsłabszą działalność przejawiały właśnie komendy miejscowe, stąd POW aż do końca omawianego okresu nie reprezentowała poważniejszej siły wojskowej<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s 24-26</ref>. Podanie dokładnej liczby członków POW w tym okresie jest niemożliwe. Według danych Komendy POW w czerwcu 1915 liczba członków wynosiła wówczas 1100 osób, z czego najwięcej w okręgu lubelskim (400 osób) i warszawskim (260 osób)<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6, pod red. [[Otton Laskowski|Ottona Laskowskiego]], Warszawa 1937, s. 645</ref>. Niektórzy przedwojenni autorzy zaliczali do członków POW wszystkich tych którzy w sierpniu 1915 zgłosili się do I Brygady Legionów – i w ten sposób szacując liczebność organizacji na ok. 4 tysiące osób<ref>Eugeniusz Świerczewski, ''POW na Litwie,'' Wilno 1919, s.6-7; biblioteka [https://polona.pl/item/p-o-w-na-litwie,NzMxMzI3NTE/9/#info:metadata POLONA – wersja elektroniczna]</ref>. Liczba ta niewątpliwie jest zawyżona i obejmuje nie tylko zaprzysiężonych członków organizacji lecz także szerokie grono jej sympatyków, które zdecydowało się zasilić szeregi legionowe. Praktycznie w wyniku mobilizacji niemal wszystkich zaprzysiężonych i zdolnych do służby wojskowej członków latem 1915 organizacja przestała istnieć. Dotychczasową działalność nadal prowadziły odcięte linią frontu komendy na terenie Rosji i Ukrainy.

Po zajęciu Królestwa przez państwa centralne, większość członków POW wstąpiła do [[Legiony Polskie (1914–1918)|Legionów Polskich]] a organizacja działała półlegalnie. Jej polityczną reprezentacją w tym okresie pozostawał najpierw [[Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych]] a następnie [[Centralny Komitet Narodowy w Warszawie|Centralny Komitet Narodowy]] które próbowały w oparciu o współpracę z państwami centralnymi zbudować podstawy niepodległego państwa polskiego – rząd i armię polską<ref>Szerzej na ten temat [[Jerzy Zbigniew Pająk|Jerzy Z. Pająk]], ''O rząd i armię. Centralny Komitet Narodowy (1915-1917),'' Kielce 2003, passim</ref>. Podstawą programową tej działalności miała być sformułowana przez Józefa Piłsudskiego koncepcja licytacyjna sprawy polskiej<ref>Szerzej na ten temat [[Włodzimierz Suleja]], ''Józef Piłsudski,'' Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s.139-172</ref>. Stąd Piłsudski wstrzymał wstępowanie członków POW do Legionów, postanawiając odbudować i rozbudować organizację. Miała ona służyć Piłsudskiemu jako karta przetargowa w rokowaniach z państwami centralnymi w sprawie powołania armii i rządu polskiego. POW tym samym miała się stać alternatywą dla Legionów i stać się podstawą dla tworzonej pod egidą [[Tymczasowa Rada Stanu|Tymczasowej Rady Stanu]] armii polskiej. O półlegalnym charakterze działalności POW w tym czasie może świadczyć odbycie 29 kwietnia 1917 w Zielonej pod [[Wawer|Wawrem]] dużych ćwiczeń POW. Uczestniczył w nich między innymi [[Józef Piłsudski]], [[Stefan Pomarański]], [[Tadeusz Kasprzycki]], [[Janusz Jędrzejewicz]], [[Wacław Jędrzejewicz]], [[Henryk Krok-Paszkowski]] i [[Janusz Gąsiorowski]] oraz inni członkowie Komendy Naczelnej POW. Rewolucja w Rosji która spowodowała m.in. daleko idące deklaracje nowych władz rosyjskich wobec sprawy polskiej a zarazem niechęć państw centralnych do dania Polakom rzeczywistych koncesji politycznych spowodowało że prowadzona pod egidą Centralnego Komitetu Narodowego polityka zakończyła się fiaskiem<ref>Zob. [[Jerzy Zbigniew Pająk|Jerzy Z. Pająk]], ''O rząd i armię. Centralny Komitet Narodowy ...,''</ref>.

W związku ze zmianą strategii lewicy niepodległościowej po zajęciu całego Królestwa od jesieni 1915 podjęto działania na rzecz odbudowy struktur POW. Zadanie to powierzył Józef Piłsudski nowemu od 14 września 1915 r. Naczelnemu Komendantowi organizacji kapitanowi [[Tadeusz Kasprzycki|Tadeuszowi Kasprzyckiemu]]. Proces ten jednak z powodu braków kadrowych następował jednak powoli i aż do wiosny 1916 nie udało się wyjść poza fazę wstępnych prac organizacyjnych. Wysiłki w tym czasie skoncentrowano na wzroście liczebnym szeregów, mniej zwracając uwagę na budowę sformalizowanej struktury organizacji. W okresie od kwietnia do sierpnia 1916 udało się ujednolicić wreszcie normy organizacyjne. Bezpośrednią działalnością POW kierowała Komenda Naczelna, od kwietnia 1916 podzielona na trzy komisje: szkolną<ref>Do jej zadań należało przygotowanie programów wyszkolenia, zaopatrzenie okręgów w podręczniki, nadzór nad egzaminami.</ref>, wydawniczą<ref>Komisja ta zajmowała się wydawaniem fachowej literatury wojskowej niezbędnej w procesie szkolenia prowadzonym przez komisję szkolną</ref> i organizacyjną<ref>Komisja organizacyjna zajmowała się sprawami wewnętrznymi oraz zapewnieniem łączności między strukturami organizacji.</ref>. Od drugiej połowy 1916 Kasprzycki kierował zarówno KN jak i całą organizacją przy pomocy Ścisłego Sztabu do którego wchodzili: zastępca Komendanta Naczelnego – [[Kazimierz Sawicki]], ps. "Zawisza", referent polityczny – [[Walery Sławek]], ps."Gustaw" i adiutant Komendy Naczelnej – [[Bogusław Miedziński]] ps. "Świtek"<ref>[[Tadeusz Hołówko]], ''Przez kraj czerwonego caratu,'' Warszawa 1931, s. 66</ref>. Komendzie Naczelnej podlegały komendy okręgowe których organizację ukończono wiosną 1916 roku. Ich liczna początkowo wynosiła jedenaście (mniej więcej odpowiadały one dawnym guberniom), jednak w miarę rozrostu organizacji liczba ich rosła, by na jesieni 1916 osiągnąć liczbę dziewiętnastu, zaś wiosną 1917 dwadzieścia jeden, gdyż z okręgu VI kieleckiego wydzielono okręg VI a – miechowski, a z VIII lubelskiego okręg VIII a – zamojski.

Szybki rozwój struktur okręgowych połączony z ogólną rozbudową organizacji spowodował kolejne zmiany. W sierpniu 1916 dla sprawniejszego zarządzania POW utworzono wyższe jednostki organizacyjne, nazywane grupami okręgów. Obejmowały one: '''grupa A''': okręgi I (Warszawa) i II a (pułtuski), '''grupa B:''' okręgi Ia (warszawski) II (płocki), '''grupa C:''' okręgi III (kaliski) i IV (łódzki), '''grupa D:''' V a (częstochowski) i Vb (Zagłębie), '''grupa E:''' okręgi V (piotrkowski), VI (kielecki), VII (radomski). Pozostałe okręgi : lubelski, siedlecki, łomżyński i wileński podlegały nadal bezpośrednio Komendzie Naczelnej. Rozwój liczebny organizacji wpłynął także na zmiany w strukturze samych okręgów, podzielonych od tej pory na obwody (obejmujące w zasadzie obszar jednego powiatu) którym podlegały komendy lokalne (większość z nich obejmowała działalnością miasto lub gminę). Komendy Lokalne prowadziły działalność za pomocą jednostek takich jak sekcje, plutony i kompanie. Najniższą komórką organizacyjną była sekcja licząca osiem osób. Ponadto w każdym okręgu od końca 1915 r. tworzono odrębne oddziały żeńskie<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s 56-57</ref>.

Według danych Komendy Naczelnej POW organizacja w lipcu 1916 liczyła 5057 członków<ref>[[Alicja Bełcikowska]], ''Polska Organizacja Wojskowa. Zarys dziejów,'' Warszawa 1939, s.13; ''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 646</ref>. Jej liczebność jednak szybko rosła w drugiej połowie 1916 roku. Na przełomie 1916/1917 roku według danych Komendy Naczelnej POW do organizacji należało 36 oficerów, 46 podchorążych, 440 podoficerów i 10 700 szeregowych czyli ponad 11 200 członków<ref>W.[[Wacław Lipiński (polski historyk i oficer)|Wacław Lipiński]], ''Walka zbrojna o niepodległość Polski 1905-1918,'' Warszawa 1935, s. 163</ref>. W ocenie Józefa Piłsudskiego POW pod koniec marca 1917 liczyła już ok. 15 tysięcy zaprzysiężonych członków<ref>[[Józef Piłsudski]], ''Pisma zbiorowe,'' t. 4,Warszawa 1937, s. 156, W tym kontekście należy uznać za przesadne podawanie liczby 21 tysięcy członków dla pierwszej połowy 1917 roku podawaną przez niektórych historyków międzywojennych zob. [[Alicja Bełcikowska]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s. 13</ref>. Napływ tak dużej rzeszy nowych ludzi do POW stawiał na jednym z pierwszych miejsc kwestię utrzymania dyscypliny w szeregach organizacji, stąd w tym czasie w jej ramach powołano nową formacje Żandarmerię<ref>Zadania tej nowej formacji poza wykonywaniem czynności dyscyplinarno-porządkowych była jednak znacznie szersze. Obejmowały one również ewidencję członków, ochronę lokali organizacyjnych, wywiad i kontrwywiad. Żandarmeria miała obserwować ludzi zgłaszających się do POW oraz inwigilować tych członków których lojalność przestała być pewna. [[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s. 120</ref>. Spowodowało to także konieczność przeprowadzenia reorganizacji Komendy Naczelnej. Zmiany wprowadzano stopniowo i pod koniec marca 1917 w Komenda zamiast poprzednich trzech komisji dzieliła się na pięć wydziałów, które z kolei dzieliły się na referaty i sekcje.

! colspan="3" |Struktura Komendy Naczelnej Polskiej Organizacji Wojskowej (marzec 1917)<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s 113-114</ref>

Po załamaniu się planów budowy armii polskiej oraz rozwiązania kwestii polskiej w oparciu o państwa centralne czego widomą odznaką stał się kryzys przysięgowy na organizację spadły dotkliwe represje. Były one tym bardziej dotkliwe że w po powstaniu TRS nastąpiło niemal całkowite rozkonspirowanie POW. Niemcy chcąc sparaliżować niebezpieczną dla nich organizację w połowie lipca 1917 aresztowali większość członków Komendy Naczelnej oraz znaczną część dowódców okręgów, stanowiło to około 90 osób<ref>"Komunikat Informacyjny", nr 37 z 14 lipca 1917, s. 32-36</ref>. Represje spowodowały znaczny paraliż decyzyjny w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej. Wg przedwojennej Encyklopedii Wojskowej zamarła działalność w pięciu z istniejących 21 okręgów. Przetrwały tam zaledwie nieliczne punkty konspiracyjne<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 647</ref>. Spadła także znacznie liczebność organizacji – pod koniec 1917 miała ona skupiać ok. 6 tysięcy osób<ref>[[Adam Borkiewicz]], ''Rycerze podziemni,'' "Peowiak" nr 2 z 1931, s.15</ref>. W nowej sytuacji zmiany wymagały przede wszystkim struktury dowodzenia i zasady funkcjonowania POW. Zadanie to przypadło nowemu komendantowi głównemu – pełniącemu tę funkcję od października 1917 płk [[Edward Śmigły-Rydz|Edwardowi Śmigłemu-Rydzowi]]. Przede wszystkim podjął on decyzję o ścisłym zakonspirowaniu organizacji – pośrednio wpłynęło to niewątpliwie na spadek liczebności POW, gdyż część z członków została w poprzednim okresie zdekonspirowana. Należy także podkreślić że w największym stopniu represje dotknęły przede wszystkim obszar okupacji niemieckiej, w austriackiej zaś miały one stosunkowo niewielki zasięg. Edward Rydz-Śmigły powołał do życia nową strukturę Komendę Główną POW z siedzibą w Krakowie, której trzon stanowi byli oficerowie legionowi, m.in. [[Julian Stachiewicz]] (szef sztabu), [[Włodzimierz Bochenek]], [[Władysław Bortnowski]], [[Bolesław Wieniawa-Długoszowski]], [[Adam Dobrodzicki]], [[Julian Hersztal]], [[Wacław Lipiński (polski historyk i oficer)|Wacław Lipiński]], [[Witold Sokołowski (podpułkownik żandarmerii)|Witold Skokołowski]], [[Franciszek Studziński (pułkownik)|Franciszek Studziński]]. Pod koniec 1917 w związku z rozpoczęciem akcji budowy struktur organizacyjnych w Galicji powołano do życia Komendę Naczelną POW nr 2. Jej komendantem został [[Władysław Bończa-Uzdowski]] a szefem sztabu [[Mieczysław Więckowski]]<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s. 146</ref>. Nowej dynamiki pracom organizacyjnym nadały wydarzenia z lutego 1918 roku, gdy przez Królestwo i Galicję przetoczyła się fala protestów skierowanych przeciwko postanowieniom [[Traktat brzeski|traktatu brzeskiego]]. Te powszechne nastroje społeczne sprzyjały odbudowie stanu liczebnego organizacji jednoznacznie już w tym czasie kojarzoną z walką o niepodległą Polskę. Zjawiskiem który ułatwiał ten proces był napływ do organizacji byłych wojskowych zarówno walczących wcześniej w Legionach (od marca 1918 Niemcy rozpoczęli zwalnianie internowanych w Beniaminowie, Szczypiornie i Łomży) jak i w armiach zaborczych. W Galicji szeregi organizacji zaczęli także zasilać dezerterzy z armii austro-węgierskiej<ref>Włodzimierz Tempka, Stanisław Szczepaniec, Marian Łodyński, ''Wojskowy Związek Rewolucyjny "Wolność",'' "Niepodległość", t. 11, 1935, s. 92</ref>. Ważnym posunięciem było wprowadzenie na początku 1918 trzech kategorii członkostwa – "A" (ścisła), – "B" (przygotowawcza) – "C" (rezerwowa). Oddzielny status posiadały ponadto członkinie oddziałów żeńskich. Udało się wiosną 1918 odtworzyć Komendę Naczelną POW nr 1 w Warszawie pod dowództwa [[Jan Opieliński|Jana Opielińskiego]]. Od maja 1918 r. dzieliła się ona na 2 grupy wydziałów. Grupa "A" obejmowała pięć wydziałów: I (personalno-ewidencyjny), II (szkolny), III (łączności), IV (agitacji), V (skarbowy) zaś grupa "B" trzy: VI (wywiadu i działań czynnych), VII (intendentury), VIII (szkolenia specjalnego)<ref>Władysław Horyd, ''POW na ziemiach byłej Kongresówki ...,'' s. 21</ref>.

Pod koniec października 1918 struktura organizacyjna POW przedstawiała się następująco<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6, Warszawa 1935, red. [[Otton Laskowski]], s. 647-648</ref>:

Proces likwidacji tak dużej struktury jaką stanowiła POW pod koniec 1918 był siłą rzeczy rozciągnięty w czasie. Zapoczątkował go rozkaz [[Edward Śmigły-Rydz|Edwarda Rydza-Śmigłego]] z 11 listopada, który wcielił członków POW na terenie Galicji a także KN nr 4 do Wojska Polskiego. Zakończyły go decyzje dowódcy okręgu warszawskiego WP płk [[Kazimierz Sosnkowski|Kazimierza Sosnkowskiego]] (29 listopada 1918) i dowódcy okręgu łódzkiego generała [[Aleksander Osiński|Aleksandra Osińskiego]] (8 grudzień 1918) dokonujące tego samego na terenie byłej okupacji niemieckiej. Do ostatecznego rozwiązania licznych spraw pozostałych po zlikwidowanej organizacji w miejsce komend okręgowych utworzono komisje likwidacyjne<ref>[[Tomasz Nałęcz]], ''Polska Organizacja Wojskowa ...,'' s 230-232</ref>. Ocenia się że z terenów obu okupacji zmobilizowano do Wojska Polskiego ok. 26 000 członków POW. Stali się oni podstawą kadrową dla tworzonych wówczas 1, 5, 9 pp Leg. oraz 11, 17, 18, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 32, 33, 34, 35, 36 pp<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 649</ref>.

Początki działalności POW na tym terenie datują się na koniec 1914 roku pierwszy komendant Tadeusz Żuliński nawiązał kontakt ze środowiskami irredenty antyrosyjskiej na tym terenie i włączył je w struktury powstającej organizacji. W tym czasie na prawach okręgów funkcjonowały komendy POW w Petersburgu ([[Strona jeszcze nie istnieje|Franciszek Skąpski]] ps. "Franciszek Doliwa"), w Kijowie ([[Józef Bromirski]], ps. :Jot") i Wilnie ([[Eugeniusz Dobaczewski]]). Głównym ośrodkiem prac POW w Rosji pozostawał ośrodek petersburski, którego dowódca Franciszek Skąpski został w lipcu 1915 roku mianowany przez Żulińskiego komendantem naczelnym POW na Rosję<ref>[[Ludwik Hass]], ''Skąpski Franciszek (1881-1966),'' Polski Słownik Biograficzny, t. 38, Warszawa-Kraków 1997-1998, s. 116-117</ref>. Jego rola wzrosła jeszcze po sierpniu 1915 roku gdy Królestwo zostało odcięte linią frontu od Rosji i Ukrainy. Prężnie rozwijał się także ośrodek kijowski, w którym na wzór warszawski utworzono szkołę oficerską dla 50 słuchaczy<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 646</ref>. Po akcie 5 listopada doszło do podziału w POW działającej w imperium rosyjskim. Komendant naczelny Franciszek Skąpski chciał wówczas zaprzestania działalności wojskowej i podjęcia przez POW tylko aktywności politycznej. Z tym nie zgadzała się kijowska organizacja POW na czele z Józefem Bromirskim. W rezultacie nastąpiło zerwanie łączności w POW między Petersburgiem a Kijowem. W kwietniu 1917 na skutek interwencji emisariuszy z kraju odbudowano jedność organizacji<ref>[[Ludwik Hass]], ''Skąpski Franciszek (1881-1966) ...,'' s. 117</ref>. Po reorganizacji POW przeprowadzonej w październiku 1917 roku całością prac w byłym imperium rosyjskim kierowała Komenda Naczelna nr 3 w Kijowie. Jej pierwszym komendantem był Józef Bromirski (październik 1917 – marzec 1918) następnymi: [[Bogusław Miedziński]] (marzec – lipiec 1918), [[Leopold Lis-Kula]] ps."Jeleński" (lipiec – listopad 1918). Szefem sztaby KN 3 pozostawał [[Tadeusz Schaetzel]]. W 1918 w skład KN 3 wchodziły następujące okręgi A – Kijów, B – Odessa, C – Płoskirów, D – Żytomierz, E – Winnica, F – Równe, G – Mińsk Litewski, L – Moskwa-Petersburg, M – Charków<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 648</ref>. Po likwidacji POW w Kongresówce i Galicji w listopadzie 1918 KN-3 POW została ulokowana w Warszawie podporządkowana Naczelnemu Dowództwu WP<ref>Kazimierz Wierzejewski, ''Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie (1864-1920),'' cz. II, "Niepodległość", t. 20, 1939, s. 200</ref>. W l. 1918-1921 spełniała zadania wywiadowcze na tyłach wojsk sowieckich. W tym czasie komendantami naczelnymi byli [[Przemysław Barthel de Weydenthal]], [[Henryk Józewski|Henryk Józewski,]] [[Stefan Bieniewski]]. Od połowy 1920 roku podzielona była na tereny a te z kolei na okręgi. Teren A – ukraiński (obejmował okręgi: kijowski i charkowski), Teren B – Zagłębie Donieckie, Teren C – czarnomorski (okręgi I – odeski, II – krymski, III beassarabski; Teren D – bliskiego wschodu (okręgi: I – Konstantynopol, II – Tyflis), Teren E – kozacki (Rostów n.Donem) Ponadto istniały struktury w Moskwie ([[Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski]]) oraz krajach bałkańskich<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 648-649</ref>. Oprócz tych struktur, na wschodzie działała pod koniec 1918 przejściowo Komenda Naczelna POW nr 5 z siedzibą w Mińsku której podporządkowane były organizacje POW na Litwie i Białorusi. KN 5 dowodził [[Mikołaj Gołębiowski]], ps. Ildefons Krynicki. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej przekazała on ludzi i sprzęt do Samoobrony Litwy i Białorusi<ref>''Encyklopedia Wojskowa,'' t. 6 ..., s. 649</ref>