|
== Klasyfikacja genetyczna ==
'''Klasyfikacja genetyczna''' polega na ułożeniu języków wedle ich [[pokrewieństwo języków|pokrewieństwa]]. Są one klasyfikowane w [[rodzina językowa|rodziny]], [[podrodzina językowa|podrodziny]], [[grupa językowa|grupy]] i [[podgrupa językowa|podgrupy językowe]], lub przedstawiane w postaci drzewa pokrewieństwa, podobnie jak się to robi w klasyfikacjach [[gatunek (biologia)|gatunków]] w [[biologia|biologii]] (zobacz: [[taksonomia]], [[kladystyka]], [[Systematyka organizmów|systematyka]]).
Klasyfikacja genetyczna w powyższym ujęciu dotyczy [[język naturalny|języków naturalnych]], nie obejmuje natomiast [[Języki sztuczne|języków sztucznych]], jak np. [[esperanto]] czy [[język klingoński]]. Podział języków na naturalne i sztuczne jest zatem elementem nadrzędnym wobec klasyfikacji genetycznej.
Klasyfikacji tej umykają też liczne [[języki kreolskie]], które ze swojej natury należą do więcej niż jednego [[klad]]u.
Jak dotąd udało się ustalić [[pokrewieństwo języków]], które rozwinęły się ze wspólnego [[prajęzyk]]a nie wcześniej niż ok. 9-109–10 tys. lat. Podejmowane są próby przekroczenia tej granicy, jednak jak dotąd przynoszą one wątpliwe rezultaty.
Dolną (współczesną) granicą klasyfikacji genetycznej języków jest próba jednoznacznego zdefiniowania różnicy pomiędzy [[język (mowa)|językiem]] a [[dialekt]]em. O uznaniu jakiejś [[Mowa (językoznawstwo)|mowy]] za język, raczej niż za dialekt innego (nadrzędnego) języka decydują w znacznie większym stopniu [[socjolingwistyka|czynniki pozajęzykoznawcze]], niż ściśle [[językoznawstwo|językoznawcze]]. Przykładem mowy o nieustalonym statusie jest [[język kaszubski|kaszubszczyzna]], uznawana przez niektórych specjalistów za dialekt [[język polski|języka polskiego]], a przez innych za odrębny język. Także wśród użytkowników mowy kaszubskiej nie ma jednomyślności na powyższy temat; Ministerstwo Edukacji RP uznało ostatecznie w 1996 r. kaszubszczyznę za odrębny [[język regionalny]]. Z drugiej strony [[język chiński]] oficjalnie (i przez większość użytkowników) uznawany jest za jeden język o dużej liczbie dialektów, pomimo że całkowicie wzajemnie niezrozumiałych, a specjaliści uznają go za raczej zespół języków.
Inne dolne jednostki klasyfikacji genetycznej to [[narzecze]], [[L-complex]], [[gwara]], [[żargon]], [[socjolekt]], [[idiolekt]], [[etnolekt]].
== Klasyfikacja strukturalna (typologia języków) ==
Natomiast różne '''klasyfikacje strukturalne''' dzielą języki zależnie od pewnych cech struktury. Najczęściej stosowane kryteria to:
=== Kryterium fonologiczno-fonetyczne ===
=== Kryterium morfologiczne ===
* '''[[języki izolujące]]''' – większość pojedynczych [[morfem]]ów może być samodzielnymi [[wyraz]]ami. Najbardziej typowym przykładem jest [[język chiński]]. Mniej typowym jest [[język angielski]].
* '''[[języki analityczne]]''' – stosunki gramatyczne wyrażają luźne morfemy w postaci form [[czasownik posiłkowy|czasownika posiłkowego]], [[przysłówek|przysłówków]] i [[przyimek|przyimków]]. Przykładem może być [[język francuski]].
* '''[[aglutynacyjność|języki aglutynacyjne]]''' – typowy wyraz to jeden morfem znaczeniowy i jeden lub więcej morfemów gramatycznych, z których każdy ma określoną pojedynczą funkcję, a ich wybór w niewielkim stopniu zależy od morfemu bazowego. Przykładem mogą być [[język turecki]], [[język węgierski|węgierski]], [[język fiński|fiński]], [[język estoński|estoński]]. Mniej typowe języki aglutynacyjne to [[język japoński]] i [[esperanto]]. Wymarły [[język etruski]] też był aglutynacyjny.
* '''[[języki fleksyjne]]''' – [[wyraz]] składa się zwykle z jednego [[morfem]]u znaczeniowego i jednego lub więcej morfemów gramatycznych, które bardzo często spełniają więcej niż jedną funkcję gramatyczną, i spełniają ją tylko przy pewnej grupie morfemów bazowych. Typowe przykłady to [[język polski|polski]] i [[łacina]].
* '''[[alternacja (językoznawstwo)|języki alternacyjne]]''' – w których funkcję gramatyczną spełniają [[alternacja (językoznawstwo)|alternacje]] samogłosek, czyli wymiany samogłosek zachodzące wewnątrz morfemu. Rdzeń spółgłoskowy pozostaje bez zmian. Typowym przykładem są tu [[języki semickie]].
* '''[[języki polisyntetyczne]]''' – w których elementy morfologiczne łączą w sobie liczne funkcje, a jednocześnie nie ma ściśle określonej kategorii [[Część mowy|części mowy]]. Rozmywa się różnica między wyrazem a zdaniem. Zaliczamy tu np. [[języki eskimo-aleuckie]].
=== Kryterium syntaktyczne – [[wykładnik syntaktyczny|wykładniki syntaktyczne]] ===
* '''[[języki pozycyjne]]''' – decyduje szyk wyrazów, np. [[język angielski]]: ''Mark killed a lion'' vs. ''a lion killed Mark''. W pewnych sytuacjach szyk decyduje o znaczeniu również w [[język polski|języku polskim]]: ''psy gonią koty'' vs. ''koty gonią psy''. Języki pozycyjne są zazwyczaj izolujące.
* '''[[języki przypadkowe]]''' – decyduje forma wyrazów określających, np. [[język polski]]: ''Marek zabił lwa'' lub ''lwa zabił Marek'' vs. ''lew zabił Marka''. Języki przypadkowe są zazwyczaj fleksyjne bądź aglutynacyjne.
* '''[[języki koncentryczne]]''' (inkorporujące) – decyduje forma wyrazu określanego, np. [[język odżibwe]] ''māpa enima u-wītekēmākenan'' – 'ten człowiek jego-żona' ('żona tego człowieka'), ''nen-tawēmā u-kī-ness-ā-n wāwāškēššu-wan'' 'mój brat on-zabić-ją sarna'. Podobne konstrukcje spotyka się czasem w języku polskim: ''dom zasłania drzewa'' lub ''drzewa zasłania dom'' vs. ''drzewa zasłaniają dom'' itp. Języki inkorporujące są zazwyczaj polisyntetyczne.
=== Kryterium syntaktyczne – szyk wyrazów w zdaniu ===
W większości języków istnieją zdania, które można podzielić na [[podmiot (językoznawstwo)|podmiot]] ('''S''', od łac. ''subiectum'', ang. ''Subject''), [[orzeczenie (językoznawstwo)|orzeczenie]] ('''V''', od łac. ''verbum'', ang. ''Verb'') i [[dopełnienie (językoznawstwo)|dopełnienie]] ('''O''', od łac. ''obiectum'', ang. ''Object''), choć często typowe zdanie nie zawiera ich wszystkich, lub zawiera w formie złączonej, np. informacje o podmiocie mogą być zawarte w końcówce [[czasownik]]a. Zwykle pewna kolejność tych 3 elementów w zdaniu jest dominująca. W [[języki pozycyjne|językach pozycyjnych]] reguła ta jest przestrzegana bardzo ściśle, w [[języki fleksyjne|językach fleksyjnych]] nie musi być tak rygorystyczna, ale i tak decyduje o budowie typowego zdania wypowiedzianego bez kładzenia nacisku na któryś z wyrazów. Np. w [[język polski|języku polskim]] naturalnym szykiem będzie ''Cezar zbudował most'', podczas gdy w [[łacina|łacinie]] powiedzielibyśmy raczej ''Caesar pontem fecit'' czyli ''Cezar most zbudował''. Polski jest więc językiem typu SVO (podmiot – orzeczenie – dopełnienie), zaś łacina reprezentuje typ SOV (podmiot – dopełnienie – orzeczenie).
Okazuje się, że w językach świata spotykamy każdą z następujących 6 możliwych [[permutacja|permutacji]] pozycji tych trzech istotnych elementów budowy zdania, przy czym w niewielu językach dopełnienie występuje przed podmiotem. Niezbyt często też orzeczenie występuje na początku zdania:
* '''Podmiot Orzeczenie Dopełnienie''' ('''[[SVO (Subject Verb Object)|SVO]]''') – jeden z dwóch najpopularniejszych szyków; m.in. [[język polski|polski]], [[język angielski|angielski]], [[język chiński|chiński]],
* '''Podmiot Dopełnienie Orzeczenie''' ('''[[SOV (Subject Object Verb)|SOV]]''') – drugi najpopularniejszy szyk; m.in. [[łacina]], [[język japoński|japoński]], [[język koreański|koreański]],
* '''Orzeczenie Podmiot Dopełnienie''' ('''[[VSO]]''') – m.in. [[język walijski|walijski]], [[język arabski|arabski]],
* '''Orzeczenie Dopełnienie Podmiot''' ('''[[VOS]]''') – m.in. [[język malgaski|malgaski]],
* '''Dopełnienie Orzeczenie Podmiot''' ('''[[OVS]]''') – [[Język hixkaryana|hixkaryana]],
* '''Dopełnienie Podmiot Orzeczenie''' ('''[[OSV]]''') – [[język apurinatilde|apurinatilde]].
Istnieją języki, które przy analitycznych (wielowyrazowych) formach czasownika stosują inny szyk wyrazów niż przy formach syntetycznych (jednowyrazowych). Inny szyk może obowiązywać także w zdaniu głównym (nadrzędnym), inny w zdaniu podrzędnym. Tak zachowują się m.in. niemiecki ("Ich ''habe'' einen Fuchs im Wald ''gesehen''" – *"Ja widziałem w lesie lisa.", gdzie ''gesehen'' jest imiesłowem czasu przeszłego czasownika widzieć, a "habe" jest czasownikiem posiłkowym wskazującym że jest to czas przeszły), niderlandzki ("Hans ''vermoedde'' dat Jan Piet Marie ''zag leren zwemmen''" – *"Hans podejrzewał, że Jan Piet Marie widział uczyć pływać"), walijski ("''Mae''<nowiki>'</nowiki>r gwirio sillafu wedi'i ''gwblhau''" – *"Jest sprawdzanie pisowni po zakończyć"). W językach tego rodzaju typologia jest oparta na syntetycznych formach czasownika lub na pozycji słowa posiłkowego. Niemiecki jest zatem językiem typu SVO (podmiot znajduje zwykle się na pierwszym miejscu, a czasownik posiłkowy na drugim w typowym zdaniu głównym, np. "''Ich habe einen Fuchs im Wald gesehen''"), podobnie walijski jest językiem typu VSO, gdyż szyk orzeczenie – podmiot – dopełnienie obowiązuje w zdaniu głównym.
Według bardziej rozbudowanej wersji wyróżnia się:
* '''[[język nominatywno-akuzatywny|języki nominatywne]]''' – podmiot zdania z [[czasownik nieprzechodni|czasownikiem nieprzechodnim]] traktują tak samo jak podmiot zdania z [[czasownik przechodni|czasownikiem przechodnim]]. Do tej grupy należą wszystkie [[języki indoeuropejskie]], łącznie z językiem polskim.
* '''[[język ergatywno-absolutywny|języki ergatywne]]''' – podmiot zdania z czasownikiem nieprzechodnim traktują tak samo jak dopełnienie zdania z czasownikiem przechodnim. Do tej grupy należą np. [[język baskijski]], [[język czeczeński]] i [[język dyirbal]].
* '''[[język nominatywno-absolutywny|języki aktywne]]''' – mają dwie klasy rzeczowników: aktywne (najczęściej oznaczające obiekty ożywione) i nieaktywne. Podmiot zdania nieprzechodniego wyrażany jest jak podmiot w zdaniu przechodnim albo jak dopełnienie, w zależności od klasy do jakiej należy. Zalicza się tu [[język gruziński]].
* '''[[język trójdzielny|języki trójdzielne]]''' – traktują podmiot zdania nieprzechodniego inaczej niż podmiot zdania przechodniego i inaczej niż dopełnienie zdania przechodniego (trzy oznaczenia). Należy tu australijski [[język kalaw lagaw ya]]
* pozostałe
== Klasyfikacje funkcjonalne ==
Istnieją dwa typy klasyfikacji funkcjonalnej, ze względu na liczbę i rodzaj użytkowników danego języka. Pierwsza '''klasyfikacja funkcjonalna''' dzieli języki na:
* '''żywe''' (zdolne do zaspokajania bieżących potrzeb komunikacji określonej grupy ludności, która posługuje się nim od urodzenia, np. [[język polski]]),
* '''martwe''' (kiedyś żywe, ale obecnie nieposiadające już żadnych użytkowników „od urodzenia”, np. [[język sumeryjski]]),
* '''wegetujące''' (takie, które jeszcze używane są przez niewielkie grupy ludności, ale raczej się już nie rozwijają, nie dostosowują do bieżących potrzeb, np. używane przez wieki tylko przez elity, jak [[sanskryt]], czy zagrożone wymarciem, jak [[Języki jukagirskie|język jukagirski]], gdyż większość [[Jukagirzy|Jukagirów]] młodego pokolenia uległa rusyfikacji)
* '''odrodzone''' (języki pierwotnie martwe lub wegetujące, obecnie ponownie żywe wskutek decyzji politycznej zaakceptowanej przez ludność, np. [[język hebrajski|język nowohebrajski]]; podejmowane próby odrodzenia innych martwych języków, np. [[język kornijski|języka kornijskiego]], raczej nie odnoszą sukcesu z powodu braku użytkowników).
Druga '''klasyfikacja funkcjonalna''' dzieli języki na:
* '''narodowe''' lub '''etniczne''' (czyli używane przez określone grupy etniczne; tzw. [[etnolekt]]y), które z kolei dzieli się na języki lokalne, regionalne, narodowe i ponadnarodowe,
* '''[[język wehikularny|wehikularne]]''', służące komunikacji pomiędzy różnymi grupami etnicznymi. Podobnym zjawiskiem są tzw. [[języki pidżynowe|pidżiny]], [[języki kreolskie]] i [[interlingua|interlingwy]] itp., powstałe w wyniku zmieszania się kilku różnych [[etnolekt]]ów.
== Inne klasyfikacje ==
== Bibliografia ==
* Alfred F. Majewicz, ''Języki świata i ich klasyfikowanie'', Warszawa 1989.
* Anna Kozłowska, ''Klasyfikacja języków'', [[Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie|UKSW]]; [http://www.kozlowska.uksw.edu.pl/img/wyklad4.pdf], [http://www.kozlowska.uksw.edu.pl/img/wyklad3.pdf]
[[Kategoria:Typologia języków|!]]
| 