Sam’al: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:Neo-hittites et arameens.svg|thumb|300px|Mapa starożytnego Bliskiego Wschodu ok. 1000–8001000-800 p.n.e. z zaznaczonymi najważniejszymi aramejskimi i nowohetyckimi królestwami]]

[[Plik:Estats neohitites i arameus a Síria al segle VIII aC.png|thumb|300px|Mapa południowej Anatolii i północnej Syrii w VIII  w. p.n.e. z zaznaczonym położeniem królestwa Sam'al (kolor fioletowy zakreskowany pionowo na żółto)]]

'''Sam'al''' – w pierwszych wiekach I tys. p.n.e. małe [[Aramejczycy|aramejskie]] miasto-państwo w południowej [[Anatolia|Anatolii]], leżące na wschodnich zboczach [[góry Nur|gór Amanus]], na zachód od współczesnego [[Turcja|tureckiego]] miasta [[Gaziantep]]<ref name=Bryce>hasło ''Sam'al'', w: Bryce T., ''The Routledge...'', s. 612–613612-613.</ref>. Jego stolicą było miasto Sam'al, identyfikowane obecnie ze stanowiskiem Zincirli (też Zincirli Höyük) w południowej Turcji{{r|<ref name=Bryce}} /><ref name=Hawkins600>Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon...'', s. 600.</ref>. Od zachodu królestwo Sam'al sąsiadowało z królestwem [[Que]], od północy z królestwem [[Gurgum]], od południa z królestwem [[Pattin]] (Unqi), a od wschodu najprawdopodobniej z królestwem [[Karkemisz]] lub królestwami [[Kummuh]] i [[Bit-Agusi]]<ref name=Hawkins601>Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon...'', s. 601.</ref>{{odn|<ref name=Lip238>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=. 238}}.</ref>. W końcu VIII&nbsp; w. p.n.e. zaanektowane zostało przez [[Asyria|Asyrię]], a z jego ziem utworzono nową asyryjską prowincję{{r|<ref name=Bryce}} />.

W źródłach asyryjskich nazwę miasta i królestwa zapisywano ^kur''Sa-am/ma-'a-la(-a-a)'' (inskrypcje [[Salmanasar III|Salmanasara III]]), ^kur/uru''Sa-am/ma(-'a)-(-al)-la(-a-a)'' (inskrypcje [[Tiglat-Pileser III|Tiglat-Pilesera III]]) i ^(uru)''Sam/sa-ma/am(-ma)-al(-la/li/lu)'' (inskrypcje [[Sargonidzi|Sargonidów]]){{r|<ref name=Hawkins600}} />. Sami władcy Sam'al używali w odniesieniu do swego miasta i królestwa [[język aramejski|aramejskiej]] nazwy SM'L („północ”){{r|<ref name=Hawkins601}} />. NazwaZdaniem uczonych nazwa ta odzwierciedlać mogła pozycję Sam'al jako najbardziej na północ wysuniętego królestwa aramejskiego{{r|<ref name=Hawkins601}} />. W niektórych inskrypcjach królów Sam'al spotykana jest też nazwa Y'DY (''Yu'addī''), będąca być może nazwą aramejskiego plemienia, które osiedliło się tamtu w X&nbsp; w. p.n.e.{{odn|<ref>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=. 235}}.</ref> Niektorzy uczeni postulują też istnienie alternatywnej nazwy dla Sam'al brzmiącej Bit-Gabbari („dom Gabbara”){{r|<ref name=Bryce}} />, wywodzącej się od imienia założyciela tego królestwa – Gabbara{{r|<ref name=Hawkins600}} />. Powołują się oni przy tym na jedną z inskrypcji Salmanasara III, gdzie Hajjan, jeden z późniejszych królów Sam'al, określany jest jako „potomek (dosł. syn) Gabbara” (DUMU ''Gab-ba-ri''){{r|<ref name=Hawkins600}} /><ref name=Grayson>Grayson A.K., ''Assyrian Rulers...'', s. 18 i 23.</ref>. W analogiczny sposób król [[Ahuni]] z królestwa [[Bit-Adini]] („dom Adinu”) nazywany jest tam „potomkiem (dosł. synem) Adinu” (DUMU ''A-di-ni''), a król [[Aramu (Bit-Agusi)|Aramu]] z królestwakrolestwa [[Bit-Agusi]] („dom Agusiego”) nazywany jest „potomkiem (dosł. synem) Agusiego” (DUMU ''A-gu-ú-si''){{r|<ref name=Grayson}} />.

[[File:Bar-rakib.jpg|thumb|Bryła240px|Wytopiona bryła srebra z inskrypcją aramejską wymieniającą imię Bar-Rakiba, syna Panamuwy II, króla Sam'al; zbiory ([[Muzeum Brytyjskie|British Museum]]).]]

Królestwo Sam'al powstało najprawdopodobniej pod koniec X w. p.n.e.{{r|<ref name=Bryce}} /> Jego założycielem był niejaki Gabbar, aramejski lub północnoarabski szejk, którego plemię zdobyło te tereny i osiedliło się na nich{{odn|<ref name=Lip239>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=. 239}}.</ref>. Imiona wczesnych władców Sam'al znane są nam z [[język fenicki|fenickiej]] inskrypcji umieszczonej na steli wzniesionej przez króla Sam'al o imieniu Kilamuwa (ok. 840–815840-815 p.n.e.){{r|<ref name=Bryce}} />. Zgodnie z nią władcę tego, współczesnego asyryjskiemu królowi Salmanasarowi III, poprzedzać mieli na tronie Sza'il (jego brat), Hajjan (jego ojciec) oraz Banihu i Gabbar, których pokrewieństwo z Kilamuwą nie jest pewne{{odn|<ref>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=239–242}}. 239-242.</ref>. Z inskrypcji Kilamuwy i inskrypcji późniejszych królów Sam'al udało się ułożyć listę jedenastu władców tego królestwa{{r|<ref name=Bryce}} />. Niektóre z imion na liście są pochodzenia semickiego, podczas gdy pozostałe, jak Kilamuwa czy Panamuwa, są pochodzenia luwijskiego{{r|<ref name=Bryce}} />. Zdaniem niektórych uczonych imiona te odzwierciedlają złożoną etniczną i językową naturę społeczeństwa Sam'al, w którym przemieszały się ze sobą aramejskie i nowohetyckie elementy kulturowe{{r|<ref name=Bryce}} />. Z powodu braku danych nie można ustalić, czy wszyscy władcy wymienieni w liście należeli do tej samej dynastii{{r| czy też nie<ref name=Bryce}} />.

Za rządów Hajjana, ojca Kilamuwy, region w którym leżało królestwo Sam'al stał się celem wypraw wojennych asyryjskiego króla Salmanasara III{{r|<ref name=Bryce}} />. W trakcie pierwszej zachodniej wyprawy wojennej Salmanasara III, przeprowadzonej w pierwszym roku jego panowania (858&nbsp; r. p.n.e.), Sam'al wraz z innymi państwami utworzył koalicję, której wojska dwukrotnie stawiły czoła armii asyryjskiej{{r|<ref name=Bryce}} />. W trakcie pierwszej bitwy, do której doszło w pobliżu miasta Lutibu, wojska Hajjana z Sam'al, [[Sapalulme]] z [[Patina|Patiny]], [[Ahuni]]ego z [[Bit-Adini]] i [[Sangara|Sangary]] z [[Karkemisz]] ponieść miały klęskę{{r|<ref name=Bryce}} />. Druga bitwa, w której do koalicji dołączyły wojska Kate z [[Que]] i Pihirima z [[Hilakku]], również zakończyć się miała porażką sił koalicji{{r|<ref name=Bryce}} />. Gdy w następnym roku, podczas swej drugiej zachodniej wyprawy wojennej, Salmanasar III ponownie zaatakował ten region, Hajjan zmuszony został do zapłacenia mu trybutu{{r|<ref name=Bryce}} />. Nieco później, gdy w szóstym roku swego panowania Salmanasar III znowu wyruszył ze swą armią na zachód (853&nbsp; r. p.n.e.), Hajjan byłznalazł się wśród władców z południowej Anatolii i północnej Syrii, którzy złożyli mu trybut{{r|<ref name=Bryce}} />.

Począwszy od panowania Kilamuwy władcy Sam'al utrzymywali bliskie stosunki z Asyrią chroniąc się w ten sposób przed agresją pobliskich królestw luwijskich{{r|<ref name=Bryce}} />. Sam Kilamuwa –- zgodnie z inskrypcją na jego steli – „wynająć” miał asyryjskiego króla, doaby pokonaniaten pomógł mu pokonać jego głównego wroga – króla królestwa Que<ref name=Hawkins602>Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon...'', s. 602.</ref>. Wspomnianym tu asyryjskim królem był niewątpliwie Salmanasar III, o którym wiemy, żeiż rzeczywiście wyprawiał się przeciw Que (w latach 833–831833-831 p.n.e.){{r|<ref name=Hawkins602}} />. Następnym znanym władcą Sam'al był Qarli, którego związki z Kilamuwą pozostają nieznane{{r|<ref name=Bryce}} />. Niektorzy uczeni, sugerując się jego niesemickim imieniem, wskazują, żeiż mógł on być założycielem nowej dynastii{{r|<ref name=Bryce}} />. Być może to właśnie Qarli był niewymienionym z imienia królem Sam'al (MLK SM'L), który według aramejskiej inskrypcji króla [[Zakkur]]a z [[Hama]]t należeć miał do koalicji syryjskich królów, których wojska obległy ok. 796 r. p.n.e. Zakkura w mieście Hazrek ([[Hatarikka]]){{r|<ref name=Hawkins602}} />. Synem i następcą Qarli był Panamuwa I (połowa VIII w. p.n.e.), którego panowanie – sądząc z jego inskrypcji w języku „sam'alijskim” (lokalny, archaiczny dialekt aramejskiego) umieszczonej na monumentalnym posągu boga [[Hadad (bóg)|Hadada]] – było długie i pomyślne{{r|<ref name=Bryce}} />. Niewątpliwy wpływ na spokojne rządy Panamuwy I miały przyjazne stosunkizwiązki z Asyrią, które zapewniły jego królestwu ochronę przed agresją z zewnątrz{{r|<ref name=Bryce}} />. Po śmierci Panamuwy I na tronie Sam'al zasiadł jego syn Bar-Sur, który jednak wkrótce zamordowany został w przewrocie pałacowym{{r|<ref name=Bryce}} />. Spotkało się to ze zdecydowaną reakcją asyryjskiego króla [[Tiglat-Pileser III|Tiglat-Pilesera III]] (744–727744-727 p.n.e.), który usunął uzurpatora i na tronie Sam'al osadził Panamuwę II, syna Bar-Sura{{r|<ref name=Bryce}} />. Ten przez cały okres swych rządów pozostał lojalny wobec Asyrii{{r|<ref name=Bryce}} />. Za swą wierność został nagrodzony przez Tiglat-Pilesera III, który powiększył terytorium królestwa Sam'al, przesuwając jego granicę bardziej na północ kosztem sąsiedniego krolestwa Gurgum{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />. Panamuwa II zginął biorąc udział u boku Tiglat-Pilesera III w oblężeniu [[Damaszek|Damaszku]] (733–732733-732 p.n.e.){{r|<ref name=Bryce}} />. Szczegóły dotyczące jego panowania i śmierci znane są nam z inskrybowanego posągu dedykowanego mu pośmiertnie przez Bar-Rakiba, jego syna i następcę{{r|<ref name=Bryce}} />. Bar-Rakib, podobnie jak jego ojciec, aż do swej śmierci również pozostał wierny Asyrii{{r|<ref name=Bryce}} />. JegoW inskrypcjeswych podkreślająinskrypcjach podkreśla on swą lojalność względem Tiglat-Pilesera III i opisująopisuje swe pomyślne rządy, w trakcie których wzniesiony został m.in. nowy pałac<ref name=Hawkins604>Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon...'', s. 604.</ref>. W trakcie wykopaisk w Zincirli odnaleziono pozostałości monumentalnych budowli, reliefów i rzeźb pochodzących z czasów jego panowania{{r|<ref name=Bryce}} />. Po śmierci Bar-Rakiba ziemie królestwa Sam'al zaanektowane zostały przez Asyrię i utworzona z nich została nowa asyryjska prowincja{{r|<ref name=Hawkins604}} />. NieWciąż nie jest jednak jasne, czy nastąpiło to jeszcze za rządów [[Salmanasar V|Salmanasara V]] (726–722726-722 p.n.e.), czy też dopiero za rządów jego następcy [[Sargon II|Sargona II]] (722–705722-705 p.n.e.){{r|<ref name=Hawkins604}} />.

<gallery! modecolspan=packed"4" heightsstyle=160"background:DarkKhaki" captionalign="center" |Ważniejsze zabytki związane z królestwem Sam'al">

[[File:Asarhadon Berlín 04.JPG|thumb|upright240px|[[Stela Asarhaddona]] odnaleziona w Sam'al]]

* Gabbar ([[język fenicki|fen]]. GBR{{r|<ref name=Hawkins602}} /> odczytywane ''Gabbār''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=239}}Lip239 />, [[dialekt asyryjski|asyr]]. ''Gabbāru''<ref>W oparciu o określenie ''mār Gabbāri'' w jednej z inskrypcji Salmanasara III; Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon...'', s. 601.</ref>), panował ok. 900–880900-880 p.n.e.{{odn|<ref name=Lip247>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=. 247}}.</ref>

* Banihu ([[język fenicki|fen]]. BNH{{r|<ref name=Hawkins602}} /> odczytywane ''Bānihu''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=239}}Lip239 />), panował ok. 880–870880-870 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Hajjan ([[język fenicki|fen]]. ḤY'{{r|<ref name=Hawkins602}}{{odn| /><ref name=Lip240>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=. 240}}.</ref>, ḤY{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=240}}Lip240 /> odczytywane ''Ḥajjā''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=240}}Lip240 /> lub ''Ḥajjān''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=240}}Lip240 />, [[dialekt asyryjski|asyr]]. ''Hajanu''{{r|<ref name=Hawkins601}} />), panował ok. 870–850870-850 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Sza'il ([[język fenicki|fen]]. Š'L{{r|<ref name=Hawkins602}} /> odczytywane ''Ša'īl''{{odn|<ref>Lipiński|2000| E., ''The Aramaeans: Their Ancient...'', s=. 241}}.</ref>), syn Hajjana{{r|<ref name=Hawkins602}} />, panował ok. 850–840850-840 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Kilamuwa ([[język fenicki|fen]]. KLMW{{r|<ref name=Hawkins601}} /> odczytywane ''Kilamuwa''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />), syn Hajjana{{r|<ref name=Hawkins602}} />, panował ok. 840–810840-810 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Qarli ([[język aramejski|aram]]. QRL{{r|<ref name=Hawkins601}} /> odczytywane ''Qarli''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />), panował ok. 810–790810-790 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Panamuwa I ([[język aramejski|aram]]. PNMW{{r|<ref name=Hawkins601}} /> odczytywane ''Panamuwa''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />), syn Qarli{{r|<ref name=Hawkins601}} />, panował ok. 790–750790-750 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Bar-Sur ([[język aramejski|aram]]. BRṢR{{r|<ref name=Hawkins601}} /> odczytywane ''Bar-Ṣūr''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />), panował ok. 750–745750-745 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* uzurpator (ok. 745–740745-740 p.n.e.){{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Panamuwa II ([[język aramejski|aram]]. PNMW{{r|<ref name=Hawkins601}} /> odczytywane ''Panamuwa''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />, [[dialekt asyryjski|asyr]]. ''Panammu''{{r|<ref name=Hawkins601}} />), syn Bar-Sura{{r|<ref name=Hawkins601}} />, panował ok. 740–733740-733 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

* Bar-Rakib ([[język aramejski|aram]]. BRRKB{{r|<ref name=Hawkins601}} />, odczytywane ''Bar-Rakīb''{{r|<ref name=Hawkins601}} /> lub ''Bar-Rakkāb''{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />), syn Panamuwy II{{r|<ref name=Hawkins602}} />, panował ok. 733 – -713/711 p.n.e.{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=247}}Lip247 />

Najprawdopodobniej zaraz po śmierci Bar-Rakiba lub wkrótce później królestwo Sam'al przekształcone zostało w asyryjską prowincję o tej samej nazwie{{r|<ref name=Bryce}} />. Zdaniem jednych uczonych doszło do tego jeszcze za rządów asyryjskiego króla [[Salmanasar V|Salmanasara V]] (726–722726-722 p.n.e.)<ref name=Radner>Radner K., ''Provinz. C'', w: ''Reallexikon...'', s. 62.</ref>, zdaniem innych dopiero za czasów panowania [[Sargon II|Sargona II]] (722–705722-705 p.n.e.){{r|<ref name=Bryce}} />. Miasto Sam'al, stolica królestwa, stała się stolicą prowincji{{r|<ref name=Radner}} />. W trakcie wykopalisk w Zincirli nie odkryto żadnych zniszczeń pochodzących z tego okresu, co zdaje się wskazywać, że zaanektowanie Sam'al przez Asyrię miało charakter pokojowy{{r|<ref name=Bryce}} />. Prowincja Sam'al wzmiankowana jest po raz pierwszy w tekstach administracyjnych z czasów panowania Sargona II{{r|<ref name=Radner}} />. W [[asyryjskie listy i kroniki eponimów|asyryjskiej kronice eponimów]] jako urzędnik ''[[limmu]]'' w 681&nbsp; r. p.n.e. wymieniany jest [[Nabu-ahhe-eresz]], gubernator Sam'al{{r|<ref name=Radner}} />. [[Asarhaddon]] (680–669680-669 p.n.e.) po podboju Egiptu w 671 r. p.n.e. rozkazał wznieść komemoratywną stelę, którą kazał ustawić w bramie cytadeli w Sam'al –- tam też została ona odnaleziona, przewrócona i rozbita na kilka części{{r|<ref name=Hawkins601}} />. Prowincja Sam'al wymieniana jest jeszcze w liście geograficznej z czasów panowania [[Aszurbanipal]]a (669–627669-627? p.n.e.){{r|<ref name=Hawkins601| /><ref name=Radner}} />.

[[File:Zincirli2.jpg|thumb|240px|Stanowisko Zincirli –- pozostałości murów miejskich]]

[[File:Burg von Sendschirli.png|thumb|240px|Rekonstrukcja cytadeli w Sam'al]]

[[File:Zincirli3.jpg|thumb|240px|Stanowisko Zincirli –- wnętrze cytadeli]]

* Gerçin (Gerçin Höyük), leżące ok. 7&nbsp;km na północny wschód od Zincirli{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />. Znajdowała się tamtu naprawdopodobniej królewska nekropola{{r|<ref name=Bryce| /><ref name=Bryce2}} />. Na stanowisku tym odnaleziono w 1890 roku monumentalny posąg boga Hadada z umieszczoną na nim „sam'alijską” inskrypcją Panamuwy I{{r|<ref name=Hawkins601}} />.

* Karaburçlu, leżące ok. 5&nbsp;km na północ od Zincirli{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />.

* Ördekburnu, leżące ok. 12&nbsp;km na południe od Zincirli{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />. Odnaleziono tamtu stelę ze sceną bankietową i źle zachowaną inskrypcją zapisaną semickim alfabetem{{r|<ref name=Hawkins602}} />.

* [[İslahiye]], leżące ok. 10&nbsp;km na południe od Zincirli{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />.

* Keller, leżące ok. 3&nbsp;km na zachód od Zincirli{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />.

* Pancarli Höyük{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />.

* Tahlatı-Pınarı{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 /> lub Tahtalı-Pınar{{r|<ref name=Hawkins601}} />, leżące ok. 2&nbsp;km na północny wschód od Zincirli{{r|<ref name=Hawkins601}} />. W 1888 roku odnaleziono tamtu posąg Panamuwy II, wzniesiony przez jego syna Bar-Rakiba{{r|<ref name=Hawkins601}} />.

* Yeşemek, leżące na północny wschód od Ördekburnu{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=238}}Lip238 />.

[[File:Pergamonmuseum - Vorderasiatisches Museum 037.JPG|thumb|240px|Fragment reliefu z przedstawieniem króla Bar-Rakiba z widocznymi symbolami boskimi]]

[[File:Ancient Orient Museum Istanbul 2008 (5).JPG|thumb|240px|Król Bar-Rakib modlący się przed symbolami boskimi –- fragment reliefu]]

Informacje o bogach czczonych w Sam'al pochodzą przede wszystkim z inskrypcji królewskich{{r|<ref name=Hawkins604}} />. Na płaskorzeźbach przedstawiani oni byli z reguły pod postacią reprezentujących ich symboli boskich{{r|<ref name=Hawkins604}} />. Znany jest też monumentalny posąg boga Hadada z inskrypcją Panamuwy I{{r|<ref name=Hawkins604}} />.

Inskrypcja na steli Kilamuwy wymienia następujących bogów: B'L ṢMD (bóg opiekuńczy Gabbara), B'L HMN (bóg opiekuńczy Banihu) i RKB'L (bóg opiekuńczy dynastii){{r|<ref name=Hawkins604}} />. O pierwszym nie wiadomo praktycznie nic{{r|<ref name=Hawkins604}} />. Lipiński jego imię tłumaczy jako „[[Baal]] bohaterski”{{odn|Lipiński|2000|s<ref name=239}}Lip239 />. Imię drugiego ([[Baal Hammon]]) wiązane jest z pobliskimi górami Amanus (HMN){{r|<ref name=Hawkins604}} />. Imię trzeciego odczytywane jest jako ''Rākib-El'' („woźnica boga [[El]]a”) lub ''Rakkāb-El'' (to ostatnie w oparciu o zapis ''bé-'-li Ra-kab-bi ša ''^uru''Sa-ma-al-la'' w jednym z asyryjskich listów z czasów Asarhaddona){{r|<ref name=Hawkins604}} />. Bóg ten był boskim opiekunem dynastii Hajjana (B'L BT) i jako takiego wymienia go w swych inskrypcjach Bar-Rakib{{r|<ref name=Hawkins604}} />.

W inskrypcji na monumentalnym posągu boga Hadada Panamuwa I wymienia tego boga jako swego boskiego opiekuna<ref name=Hawkins605>Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon...'', s. 605.</ref>. Dodatkowo w tekście wymieniana jest dwukrotnie piątka bogów (w pierwszym przypadku są to w kolejności Hadad, El, [[Reszef|Raszap]], Rakib-El i [[Utu|Szamasz]], w drugim Hadad, El, Rakib-El, Szamasz i Raszap){{r|<ref name=Hawkins605}} />. Bar-Rakib w inskrypcji na komemoratywnym posągu poświęconym jego ojcu wymienia Hadada jako boga opiekuńczego jego ojca, a także wzywa w jednym miejscu czwórkę bogów (Hadada, Ela, Rakib-Ela i Szamasza){{r|<ref name=Hawkins605}} />.

W przypadku symboli boskich na płaskorzeźbach informacje z inskrypcji pozwoliły zidentyfikować je z następującymi bogami: hełm z rogami (bóg Hadad), głowa [[Janus (mitologia)|Janusa]] (bóg El), jarzmo (bóg Rakib-El), gwiazda w okręgu (bóg Raszap), uskrzydlony dysk (bóg Szamasz){{r|<ref name=Hawkins605}} />.

* hasło ''Sam'al'', w: Bryce T., ''The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia'', Routledge 2013, s. 612–613612-613.

* Hawkins J.D., ''Sam'al. A'', w: ''Reallexikon der Assyriologie'', tom XI (''Prinz, Prinzessin –- Samug''), Walter de Gruyter, Berlin –- New York 2006–20082006-2008, s. 600–605600-605.

* {{cytuj|odn=tak|autor=Lipiński E., Lipiński|tytuł=''The Aramaeans: Their Ancient History, Culture, Religion|wydawca='', Peeters Publishers|data=, 2000}}.

* Radner K., ''Provinz. C'', w: ''Reallexikon der Assyriologie'', tom XI (''Prinz, Prinzessin –- Samug''), Walter de Gruyter, Berlin –- New York 2006–20082006-2008, s. 42–6842-68.