Wikipedia

Afiksy w języku esperanto: Różnice pomiędzy wersjami

prefiksy i sufiksy w języku esperanto
następna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
+
(Brak różnic)

Wersja z 01:23, 14 lut 2020

Afiksy w języku esperanto – przyrostki i przedrostki pełniące funkcje słowotwórcze w języku esperanto. Esperanto jest językiem aglutynacyjnym – tworzenie nowych slów lub innych form gramatycznych polega na dolączaniu prefiksów i sufiksów do rdzenia. Mogą one pełnić funkcje gramatyczne, choć najczęściej wykorzystywane są do tworzenia nowych wyrazów. Zarówno prefiksy i sufikcy mogą występowac jako oddzialne wyrazy (najczęściej przymiotniki, przysłówki, także przyimki).

Przedrostki

Przedrostek BO– oznacza skoligacenie rodzinne przez małżeństwo[1]: patro – ojciec → bopatro – teść, filo – syn → bofilo – zięć

Przedrostek DIS– oznacza rozdzielenie, rozpad[2]: kuri – biec → diskuri – rozbiec się, tranĉi –ciąć → distranĉi – rozciąć

 
Tiu ĉi botelo estas plena
 
La botelo estas malplena
 
La botelo estas neplena

Przedrostek EK– oznacza początek, nagłość lub krótkotrwałość czynności: dormi – spać → ekdormi → zasnąć; krii – krzyczeć → ekkrii → wykrzyknąć. Czasem przyrostek ten może oznaczać długi początek, np. eklerni: Mi eklernis esperanton – zacząłem uczyć się esperanto[3].

Przedrostek GE– służy do tworzenia wyrazów oznaczających osobników obojga płci[4]: knabo – chłopiec → geknaboj – chłopcy i dziewczynki, patro – ojciec → gepatroj – rodzice. Wyrazy z tym przedrostkiem w naturalny sposób występują w liczbie mnogiej.

Przedrostek MAL– służy do tworzenia przeciwieństw dla rzeczy wyrażonej rdzeniem[5]: alta – wysoki → malalta – niski, juna – młody → maljuna – niemłody, stary, nova – nowy → malnova – nienowy, stary

Przedrostek MIS– oznacza: omyłkowo, błędnie, źle, niewłaściwie, w zły sposób[6]: kompreni – rozumieć → miskompreni – źle zrozumieć, kalkuli – liczyć → miskalkuli – pomylić się w obliczeniach, błędnie policzyć. Mise – omyłkowo

Przedrostek RE– służy do zasygnalizowania powrotu, zmiany kierunku lub powtórzenia czynności[7]: doni – dać → redoni – zwrócić, legi – czytać → relegi – przeczytać ponownie, veni – przyjść → reveni → wrócić

Przedrostki powstałe z przyimków

Przedrostek EL– oznacza wykonanie pracy aż do osiągnięcia zamierzonego rezultatu lub do naturalnego końca czynności: baki → elbaki – wypiec (ciasto), gladi → elgladi – wyprasować, fumi → elfumi – wypalić (papierosa)[8].

Przedrostek FOR– jest użyty, gdy czasownik opisuje zużycie, zniszczenie, usunięcie: drinki → fordrinki – przepić (pieniądze)[9].

Przedrostek EN– oznacza wprowadzenie czegoś, włączenie, wprowadzenie do środka, np. skribi → enskribi – wpisać, gluti → engluti – połknąć[9].

Przedrostek DE– oznacza usunięcie czegoś: tranĉi → detranĉi – odciąć, fali – upaść → defali – odpaść, lavi → delavi – zmyć[9].

Przedrostek KUN– występuje tam, gdzie czynność wyrażona czasownikiem polega na łączeniu, działanie w tym samym celu: preni → kunpreni – zabrać ze sobą, meti → kunmeti – złożyć razem, labori → kunlabori – współpracować, veni → kunveni – zebrać się[9]

Przedrostek PER– zmiania aspekt czasownika z niedokonanego na dokonany. Używa się go w czasownikach oznaczających zdobycie czagoś w wyniku czynności przedstawionej czasownikiem: labori → perlabori (monon) – zarobić (pieniądze), konstrui → perkonstrui – wybudować[10]

Przyrostki

Przyrostek –AĈ– używa się, dla podkreślenia wstrętu, pogardy dla przedmiotu lub osoby określonej przez rdzeń[11]: homo – człowiek → homaĉo – człowiek brzydki (ze względów estetycznych). Aĉa – wstrętny, paskudny

Przyrostek –AD– wskazuje na długość wykonywanej czynności[5]: skribi → skribadi – pisywać, paroli → paroladi – mawiać

Przyrostek –AĴ– może oznaczać[12]:

  • przedmiot o cechach, które posiada rdzeń" dolĉa – słodki → dolĉaĵo – słodycz, coś słodkiego
  • efekt czynności wyrażonej przez rdzeń: konstrui – budować → konstruaĵo – budowa
  • produkt zrobiony z czegoś, co określa rdzeń: porko – wieprz → porkaĵo → wieprzowina

Przyrostek –AN– oznacza członka zbiorowości, mieszkańca miasta lub kraju, wyznawcę religii[2]: islam → islamano – wyznawca islamu, klubo – klub → klubano – klubowicz, Varsovio → Varsoviano – warszawiak

Przyrostek –AR– oznacza zbiór, zespół, rzecz złożoną z przedmiotu opisanego przez rdzeń[1]: arbo – drzewo → arbaro – las, junulo – młody człowiek → junularo – młodzież

Przyrostek –EBL– oznacza, że coś jest możliwe do wykonania[2]: kompreni – rozumieć → komprenebla – zrozumiały. legi – czytać → legebla – możliwy do odczytania, czytelny; eble – możliwe

Przyrostek –EC– oznacza cechę, którą posiada rdzeń a także oderwane pojęcie[13]: bela – ładny → beleco – piękno, stulta – głupi → stulteco → głupota

Przyrostek –EG– służy do tworzenia wskazywania na duże rozmiary rzeczy określonej rdzeniem: bela → belega – bardzo duży, varma – ciepły → varmega – gorący[14]; ega – wielki

Przyrostek –EJ– oznacza miejsce związane ze znaczeniem wyrazu, do którego jest przyłączany, lub gdzie odbywa się czynność określona przez rdzeń[15]" lerni → lernejo – szkoła, teni trzymać → tenejo – schowek, labori → laborejo – miejsce pracy; ejo – pomieszczenie

Przyrostek –EM– oznacza skłonność, chęć, ochotę w zakresie określonym przez rdzeń[16]: labori – pracować → laborema – pracowity, ŝpari – oszczędzać – ŝparema – oszczędny; emo – skłonność

Przyrostek –ER– oznacza małą cząstkę rzeczy wyrażonej przez rdzeń[17]: sablo – piasek → sablero – ziarenko piasku, neĝo– śnieg → neĝero – płatek śniegu, śnieżynka. Ero – cząstka, element.

Przyrostek –ET– służy do tworzenia zdrobnień bądź też wskazywania na niewielkie rozmiary rzeczy określonej rdzeniem,: hundo -pies → hundeto – piesek (niewielkich rozmiarów), urbo – miasto → urbeto – miasteczko (niewielkie miasto). Wyraz z tym przyrostkiem może również określać stosunek emocjonalny do rzeczy określonej rdzeniem: mia kara patrineto – moja ukochana mamusia[18]

Przedrostek FI– dodaje się w celu zaznaczenia, że mówiący odczuwa w stosunku do przedmiotu wyrażonego rdzeniem obrzydzenie moralne[11]: homo – człowiek → fihomo – łajdak, kanalia (uwaga:nie należy mylić z przyrostkiem –AĈ–). Fia – podły, wstrętny.

Przyrostek –ID– oznacza potomka, młodego osobnika[19]: hundo – pies → hundido – szczeniak piesek, reĝo – król → reĝido – królewicz

 
Fiŝo
 
Fiŝaĵo

Przyrostek –IL– oznacza narzędzie, urządzenie, przyrząd wykonujący czynność związaną ze znaczeniem rdzenia[20]: ŝlosi – zamykać na klucz → ŝlosilo – klucz, tranĉi – ciąć → tranĉilo – nóż; ilo – narzędzie

Przyrostek –IN– służy do tworzenia rodzaju żeńskiego rzeczowników i przymiotników: redaktoro – redaktor → redaktorino – redaktorka, patro – ojciec → patrino – matka[5]

Przyrostek –IND– służy do podkreślenia wartości, wskazania, że wyraz wyrażony rdzeniem jest godzien, wart[21]: miri – podziwiać → mirinda – godny podziwu, kredi – wierzyć → kredinda – wiarygodny

Przyrostek –ING– oznacza futerał, nasadkę, pochwę[11]: fingro – palec → fingringo – naparstek, kandelo – świeca → kandelingo → świecznik

Przyrostek –IST– może oznaczać[22]:

  • osobę wykonującą jakiś konkretny zawód lub stałą czynność: labori – pracować → laboristo – robotnik, ŝteli – kraść → ŝtelisto – złodziej, dento – ząb → dentisto – dentysta
  • zwolennika ideologii, idei lub prądu umysłowego: Esperanto – esperanto → esperantisto – esperantysta, sociala – społeczny → socialisto → socjalista

Przyrostek –LAND– służy do tworzenia niektórych nazw krajów[23]: polo – Polak → Pollando – Polska

Przyrostek –MAL– oznacza przeciwieństwo cechy, którą odznacza się rdzeń[24]: antaŭ – przed → malantau – za, varma – ciepły → malvarma – zimny. Jest różnica między mal a ne: druga partykuła jest przeczeniem. utila – pożyteczny → malutila – szkodliwy → neutila – nieużyteczny[25].

Przyrostek –UJ– może oznaczać[26]:

  • pojemnik lub naczynie do przechowywania rzeczy określonych przez rdzeń: mono – pieniądze → monujo – portfel, salo – sól → salujo – solniczka. Ujo – naczynie, pojemnik
  • nazwę drzewa pochodzącą od nazwy owocu: pomo – jabłko → pomujo – jabłoń
  • nazwę kraju utworzoną od nazwy narodowości: germano – Niemiec → Germanujo – Niemcy

Przyrostek –UL– oznacza osobę o cechach wskazanych przez rdzeń[15]: freneza – szalony → frenezulo – wariat, juna – młody → junulo – młodzieniec, blonda – blond, o jasnych włosach → blondulo – blondyn; ulo – osoba

Przyrostek –UM– nie ma konkretnego przydziału i używany jest niejako rezerwowo[27]: butiko – sklep → butikumi – robić zakupy, plena – pełny → plenumi – wypełnić

Przypisy

  1. ↑ a b Pettyn 1987 ↓, s. 63.
  2. ↑ a b c Pettyn 1987 ↓, s. 57.
  3. ↑ Seppik 1937 ↓, s. 69.
  4. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 26.
  5. ↑ a b c Pettyn 1987 ↓, s. 11.
  6. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 97.
  7. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 22.
  8. ↑ Pettyn 1990 ↓, s. 76-77.
  9. ↑ a b c d Pettyn 1990 ↓, s. 77.
  10. ↑ Pettyn 1990 ↓, s. 78.
  11. ↑ a b c Pettyn 1987 ↓, s. 105.
  12. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 27.
  13. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 74.
  14. ↑ Seppik 1937 ↓, s. 38-39.
  15. ↑ a b Pettyn 1987 ↓, s. 18.
  16. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 77.
  17. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 99.
  18. ↑ Seppik 1937 ↓, s. 38.
  19. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 109.
  20. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 83.
  21. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 29.
  22. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 21-22.
  23. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 81.
  24. ↑ Wennergren 2019 ↓, s. 647.
  25. ↑ Wennergren 2019 ↓, s. 647-648.
  26. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 80-81.
  27. ↑ Pettyn 1987 ↓, s. 103.

Bibliografia

  • Andrzej Pettyn: Esperanto Podręcznik języka międzynarodowego. Bydgoszcz: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1987.
  • Andrzej Pettyn: Gramatyka języka esperanto. Warszawa: Nowe Wydawnictwo Polskie, 1990.
  • Henrik Seppik: La tuta Esperanto Gramatiko por progresintoj Gvidilo por kursestroj. Budapest: Literatura mondo, 1937.
  • Paweł Wimmer: Esperanto en dek lecionoj. Warszawa: Studio Opinii, 2009.
  • Vilho Setälä: Privilegia vojo al lingvoscio Esperanto. Helsingfors: Fondumo Esperanto, 1977.
  • Leo Turno: Podręcznik języka esperanto. Kraków: Wydawnictwo Polonia, 1928.
  • Bertilo Wennergren: Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko. 2019.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Afiksy_w_języku_esperanto&oldid=58781223”