Buriaci: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m drobne redakcyjne |
m drobne redakcyjne |
||
Linia 1:
{{Grupa etniczna infobox
|ojczysta = ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ<br>Буряадууд<br><small>''
|godło = File:Coat of Arms of Buryatia.svg
|polska = Buriaci
|populacja = 510.000 (2002)
|rejon = [[Buriacja]]<br>[[Agiński Okręg Buriacki|Aga-Buriacja]]<br>[[Ust-Ordyński Okręg Buriacki|Buriacja Ust-Ordyńska]]<br>[[Kraj Zabajkalski]]<br>[[Hulun Buir Shadi|Barga]]
|kraj = [[Rosja]]<br>''w diasporze:''<br>[[Mongolia]]<br>[[Chińska Republika Ludowa]]
|język = [[język buriacki|buriacki]]<br>[[język mongolski|mongolski]]<br>[[język rosyjski|rosyjski]]
Linia 13:
}}
'''Buriaci''' ([[język buriacki|buriac.]] ᠪᠣᠷᠢᠶᠠᠳ, ''Буряадууд'', [[Język mongolski|mongol.]] ''Буриад'', [[język rosyjski|ros.]] ''Буряты'') – [[naród]] [[Mongołowie|mongolski]],
Zamieszkują w [[Azja Północna|północnej Azji]], w pobliżu jeziora [[Bajkał]] –
== Historia ==▼
Najprawdopodobniej przodkami współczesnych Buriatów są [[Kurykanie]], którzy należeli do związku plemiennego [[Gaocze|Gaoczów]], wywodzących się z [[Dinlingowie|Dinlingów]]. Pierwsze wzmianki o Dinlingach pojawiają się w źródłach z [[IV wiek p.n.e.|IV]]-[[III wiek p.n.e.|III w. p.n.e.]]<ref>{{Cytuj |autor = Лeoнид Кызлacoв |tytuł = Древняя и средневековая история Южной Сибири (в кратком изложении) : Пособие для учителей истории |data = 1989 |isbn = 5-7479-0137-0 |miejsce = Абакан |wydawca = Хакасское отделение Красноярского книжного имательства |s = 58 |url = https://r-19.ru/upload/iblock/d11/L.R.-Kyzlasov.-Drevnyaya-i-srednevekovaya-istoriya-YUzhnoy-Sibiri.-1989.pdf |język = ru}}</ref>. ''Buryjadzi'' występują jako jeden z ludów zamieszkujących leśne terytoria północy w ''[[Tajna historia Mongołów|Tajnej historii Mongołów]]'' (ok. [[1240 w literaturze|1240]])<ref name=":0">{{Cytuj |autor = |tytuł = Tajna historia Mongołów : Anonimowa kronika mongolska z XIII wieku |data = 1970 |isbn = 83-06-02965-8 |inni = Stanisław Kałużyński (tłum.) (oprac.) |miejsce = Warszawa |wydawca = PIW |s = 112 |język = pl}}</ref>. Wspomniani są oni w kontekście wyprawy [[Dżoczi|Dżocziego]], najstarszego syna [[Czyngis-chan|Czyngis-chana]], który miał na celu podbić [[Buriacja|Buriację]] ([[1207 w polityce|1207]])<ref>{{Cytuj |autor = Owen Lattimore |tytuł = The Mongols of Manchuria : Their tribal divisions, geographical distribution, historical relations with Manchus and Chinese, and present political problems |data = 1934 |miejsce = London |wydawca = The John Day Co. |s = 165 |język = en}}</ref>. W [[XIII wiek|XIII w.]] Buriaci zamieszkiwali obszar doliny i dorzecza [[Angara|Angary]]<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Christopher Pratt Atwood |tytuł = Buryats |data = 2004 |isbn = 0816046719 |miejsce = New York |wydawca = Facts On File |s = 61 |praca = Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire |język = en}}</ref>. Jedna z grup buriackich, [[Barguzi]], zajęli w tym czasie znaczne terytorium od zachodniego brzegu [[Bajkał|Bajkału]] aż po dolinę [[Barguzin (rzeka)|Barguzinu]] w północnej Buriacji. Z kolei związani z nimi [[Tumiedzi]] zajęli ziemie wzdłuż biegu Arygu u [[Chubsuguł|Chubsugułu]] i doliny Angary<ref name=":1" />. W 1217 wybuchło powstanie Tumiedów. Było ono odpowiedzią na nadużycie władzy namiestnika Czyngis-chana, który przyjął na swój dwór 30 dziewic buriackich<ref name=":0" />. Powstańcy ponieśli klęskę w decydującej bitwie, w której wojskami mongolskimi dowodził Dorbej zw. Dzikim, lojalny [[Dorweci|Dorwet]]. Dopiero pod koniec [[XIV wiek|XIV w.]] Buriaci dołączyli do [[Ojraci|Ojratów]], podważając tym pełnię władzy, jaką w okresie [[Północna dynastia Yuan|północnej dynasii Yuan]] stanowili w imperium mongolskim [[Chałchasi]].<ref>{{Cytuj |autor = Д. Ceвёeндopж |tytuł = Монгол улсын туух |data = 2004 |wydanie = 2 |wolumin = 3 |miejsce = Улаанбаатар |wydawca = Монгол Улcын Шинжлёх Ухааны |s = 43 |język = mn}}</ref>▼
Tereny Buriacji były objęte niepodzielnym panowaniem [[Chanat Mongolii|Chanatu Mongolskiego]] aż do [[XVII wiek|XVII w.]] Kiedy [[Carstwo Rosyjskie|Rosja]] rozszerzała swoje terytorium na obszar [[Zabajkale|Zabajkala]], w [[1609]] [[kozacy]] napotkali tu Buriatów, płacących trybut Chałchasom<ref>{{Cytuj |autor = |czasopismo = Russian History : Histoire Russe |data = 1990 |wolumin = 17 |s = 464 |język = en}}</ref>. Pomimo podległości chanom mongolskim byli wystarczająco silni, aby podporządkować sobie [[Ketowie|Ketów]], [[Samojedzi|Samojedów]] znad [[Kan (rzeka)|Kanu]] oraz [[Ewenkowie|Ewenków]] znad dolnej dolnej Angary, którzy złożyli im hołd najpóźniej w początkach XVII w. Buriaci posługiwali się w tym okresie bliżej nieokreślonymi [[Języki tureckie|językami turecko-tanguskimi]]<ref>{{Cytuj |autor = Gordon T. Bowles |tytuł = The People of Asia |data = 1977 |isbn = 0-297-77360-7 |miejsce = London |wydawca = Weidenfeld and Nicolson |s = 278-279 |język = en}}</ref>. W tym czasie następuje proces [[Irredenta|irredentyzacji]] ludów buriacko-mongolskich (m.in. [[Baldżadzi|Baladżadów]], [[Choriaci|Choriatów]], [[Chondżudorzy|Chondżudorów]]), które [[Asymilacja kulturowa|zasymilowały]] również [[Grupa etniczna|etnosy]] innego pochodzenia ([[Tangusi|Tangusów]]) oraz częściowo Chałchasów i Ojratów. Choriaci rozszerzyli swoje terytoria na wschód od zajmowanej wcześniej [[Barguzja|Barguzji]], sięgając koryta Argunu i łuku [[Wielki Chingan|Wielkiego Chinganu]]. Około [[1595]] zostali oni stamtąd wyparci przez [[Dagurowie|Dagurów]]. W [[1631]] Buriaci stawili pierwszy zbrojny opór przed napływem [[Rosyjska kolonizacja Azji|Rosjan do Syberii]], atakując założony przez nich [[Brack]]. W [[1643]] [[Rosjanie]] dotarli do [[Bajkał|Bajkału]], stopniowo wypierając Buriatów<ref>{{Cytuj |autor = |redaktor = Carl Skutsch |tytuł = Buryats |data = 2005 |isbn = 1-57958-468-3 |wolumin = 1 |miejsce = New York |wydawca = Routledge |s = 251 |praca = Encyclopedia of the World's Minorities |język = en}}</ref>. Terytorium Buriacji zostało formalnie przyłączone do państwa rosyjskiego traktatami z [[1689 w polityce|1689]] ([[Traktat nerczyński|Nerczyńsk]]) i [[1727 w polityce|1727]], kończącymi konflikt z [[Cesarstwo Chińskie|Chinami]].<ref>{{Cytuj |autor = Игорь Попов |tytuł = Росия и Китай : 300 лет на грани войны |data = 2004 |isbn = 5-17-021758-7 |miejsce = Москва |wydawca = Астрелв |s = 110-124 |język = ru}}</ref>▼
Ostatni etap [[Etnogeneza|etnogenezy]] Buriatów odbył się już w warunkach państwa rosyjskiego. Od XVII do XX w. liczebność Buriatów wzrosła z 77 tys. do 300 tys.<ref>{{Cytuj |autor = П.Б. Абзаев |tytuł = Буряты на рубеже XX-XXI вв. Численность, состав, занятия |data = 2005 |data dostępu = 2020-02-08 |opublikowany = www.ugaizam.narod.ru |url = http://www.ugaizam.narod.ru/num_012/n_0012_001.html |język = ru}}</ref>▼
== Demografia ==
Dla poł. [[XVII wiek|XVII w.]] całkowitą liczbę Buriatów szacuje się na ok. 77 tys. osób. Radzieccy [[Etnografia|etnografowie]] przyjęli, że liczebność plemion mongolskich zamieszkujących rejon [[Bajkał|Bajkału]] w pierwszych dekadach XVII w. oscyluje wokół 50-60 tys. osób<ref name=":4" />. Przybliżona liczebność Buriatów w tym okresie jest obecnie szacowana między 550 tys.<ref name=":1" /> a 690 tys. osób<ref name=":4" />. Wg spisu powszechnego, przeprowadzonego w [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]] w [[1897]], [[Język buriacki|buriacki]], jako swój język rodzimy wskazało 288 663 osób<ref name=":3" />. Wg ostatniego spisu powszechnego, przeprowadzonego w [[Rosja|Rosji]] w [[2010]], liczba Buriatów wyniosła 461 389 osób<ref name=":3" />. Buriaci zamieszkują gł. rejon Bajkału: [[Buriacja|Buriację]] (286 839 osób), [[Obwód irkucki|ob. irkucki]] (77 667 osób, w tym w [[Ust-Ordyński Okręg Buriacki|Buriacji Ust-Ordyńskiej]] 54 tys.) - w [[Kraj Zabajkalski|Zabajkalu]] (73 941 osób, w tym w [[Agiński Okręg Buriacki|Buriacji Agińskiej]] 50 125). Buriaci zwartą grupą zamieszkują również [[Jakucja|Jakucję]] (7 011 osób). Największymi skupiskami wewnętrznej [[Diaspora (naród)|diaspory]] buriackiej w Rosji są: [[Moskwa]], [[Petersburg]], [[Nowosybirsk]] i [[Tomsk]].
{| class="wikitable"
|+Zmiany liczebności Buriatów w ZSRR i Rosji (1926-2010)<ref name=":3">{{Cytuj |tytuł = Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей. |data dostępu = 2020-02-09 |opublikowany = www.demoscope.ru |url = http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php}}</ref>
! colspan="2" |Obszar
!1926
Linia 168 ⟶ 162:
|}
===
Liczbę Buriatów w [[Chińska Republika Ludowa|Chińskiej Republice Ludowej]] szacuje się od ok. 70 tys.<ref>{{Cytuj |autor = |redaktor = |tytuł = Buryats, people |data = 1985 |isbn = |wydanie = 15 |wolumin = 2 |praca = Encyclopedia Britannica}}</ref> do 169 tys. osób<ref>{{Cytuj |autor = Joshua Project |tytuł = Buriat, Chinese in China |data dostępu = 2020-02-15 |opublikowany = joshuaproject.net |url = https://joshuaproject.net/people_groups/19319/CH |język = en}}</ref>. Zamieszkują gł. północno-wschodnie rejony państwa, tj. północno-zachodnią [[Mandżuria|Mandżurię]] i północno-wschodnią [[Mongolia Wewnętrzna|Mongolię Wewnętrzną]]. Historycznie i najliczniej chińscy Buriaci zamieszkują [[Hulun Buir Shadi|Bargę]], położoną w zachodniej części miasta-prowincji [[Hulun Buir|Hulun-Buir]] i północno-wschodniej Mongolii Wewnętrznej. Populacja składa się z ok. 90-60 tys. osób wywodzących się z tradycyjnych etnosów buriackich (''Chen-Qi'', ''Khoshun Shine-Yutsi'', ''Shine-Zotsi'') i ok. 7 tys. Buriatów innego pochodzenia. Oficjalny spis ludności w Chińskiej Republice Ludowej klasyfikuje Buriatów jako [[Mongołowie|Mongołów]], co utrudnia poprawne oszacowanie ich liczebności. Wg spisu powszechnego, przeprowadzonego w [[1982 w polityce|1982]], liczba osób posługująca się językiem buriackim wyniosła 65 tys. (47 tys. osób wskazało za swój język rodzimy ''nowoburiacki'', 14 tys. - ''staroburiacki'' i 4,5 tys. - [[Język agiński|agiński]]).<ref>{{Cytuj |tytuł = Buriat, China |data dostępu = 2020-02-15 |opublikowany = Ethnologue |url = https://www.ethnologue.com/language/bxu |język = en}}</ref>
▲== Historia ==
▲Najprawdopodobniej przodkami współczesnych Buriatów są [[Kurykanie]], którzy należeli do związku plemiennego [[Gaocze|Gaoczów]], wywodzących się z [[Dinlingowie|Dinlingów]]. Pierwsze wzmianki o Dinlingach pojawiają się w źródłach z [[IV wiek p.n.e.|IV]]-[[III wiek p.n.e.|III w. p.n.e.]]<ref>{{Cytuj |autor = Лeoнид Кызлacoв |tytuł = Древняя и средневековая история Южной Сибири (в кратком изложении) : Пособие для учителей истории |data = 1989 |isbn = 5-7479-0137-0 |miejsce = Абакан |wydawca = Хакасское отделение Красноярского книжного имательства |s = 58 |url = https://r-19.ru/upload/iblock/d11/L.R.-Kyzlasov.-Drevnyaya-i-srednevekovaya-istoriya-YUzhnoy-Sibiri.-1989.pdf |język = ru}}</ref>. ''Buryjadzi'' występują jako jeden z ludów zamieszkujących leśne terytoria północy w ''[[Tajna historia Mongołów|Tajnej historii Mongołów]]'' (ok. [[1240 w literaturze|1240]])<ref name=":0">{{Cytuj |autor = |tytuł = Tajna historia Mongołów : Anonimowa kronika mongolska z XIII wieku |data = 1970 |isbn = 83-06-02965-8 |inni = Stanisław Kałużyński (tłum.) (oprac.) |miejsce = Warszawa |wydawca = PIW |s = 112 |język = pl}}</ref>. Wspomniani są oni w kontekście wyprawy [[Dżoczi|Dżocziego]], najstarszego syna [[Czyngis-chan|Czyngis-chana]], który miał na celu podbić [[Buriacja|Buriację]] ([[1207 w polityce|1207]])<ref>{{Cytuj |autor = Owen Lattimore |tytuł = The Mongols of Manchuria : Their tribal divisions, geographical distribution, historical relations with Manchus and Chinese, and present political problems |data = 1934 |miejsce = London |wydawca = The John Day Co. |s = 165 |język = en}}</ref>. W [[XIII wiek|XIII w.]] Buriaci zamieszkiwali obszar doliny i dorzecza [[Angara|Angary]]<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Christopher Pratt Atwood |tytuł = Buryats |data = 2004 |isbn = 0816046719 |miejsce = New York |wydawca = Facts On File |s = 61 |praca = Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire |język = en}}</ref>. Jedna z grup buriackich, [[Barguzi]], zajęli w tym czasie znaczne terytorium od zachodniego brzegu [[Bajkał|Bajkału]] aż po dolinę [[Barguzin (rzeka)|Barguzinu]] w północnej Buriacji. Z kolei związani z nimi [[Tumiedzi]] zajęli ziemie wzdłuż biegu Arygu u [[Chubsuguł|Chubsugułu]] i doliny Angary<ref name=":1" />. W 1217 wybuchło powstanie Tumiedów. Było ono odpowiedzią na nadużycie władzy namiestnika Czyngis-chana, który przyjął na swój dwór 30 dziewic buriackich<ref name=":0" />. Powstańcy ponieśli klęskę w decydującej bitwie, w której wojskami mongolskimi dowodził Dorbej zw. Dzikim, lojalny [[Dorweci|Dorwet]]. Dopiero pod koniec [[XIV wiek|XIV w.]] Buriaci dołączyli do [[Ojraci|Ojratów]], podważając tym pełnię władzy, jaką w okresie [[Północna dynastia Yuan|północnej dynasii Yuan]] stanowili w imperium mongolskim [[Chałchasi]].<ref>{{Cytuj |autor = Д. Ceвёeндopж |tytuł = Монгол улсын туух |data = 2004 |wydanie = 2 |wolumin = 3 |miejsce = Улаанбаатар |wydawca = Монгол Улcын Шинжлёх Ухааны |s = 43 |język = mn}}</ref>
▲Tereny Buriacji były objęte niepodzielnym panowaniem [[Chanat Mongolii|Chanatu Mongolskiego]] aż do [[XVII wiek|XVII w.]] Kiedy [[Carstwo Rosyjskie|Rosja]] rozszerzała swoje terytorium na obszar [[Zabajkale|Zabajkala]], w [[1609]] [[kozacy]] napotkali tu Buriatów, płacących trybut Chałchasom<ref>{{Cytuj |autor = |czasopismo = Russian History : Histoire Russe |data = 1990 |wolumin = 17 |s = 464 |język = en}}</ref>. Pomimo podległości chanom mongolskim byli wystarczająco silni, aby podporządkować sobie [[Ketowie|Ketów]], [[Samojedzi|Samojedów]] znad [[Kan (rzeka)|Kanu]] oraz [[Ewenkowie|Ewenków]] znad dolnej dolnej Angary, którzy złożyli im hołd najpóźniej w początkach XVII w. Buriaci posługiwali się w tym okresie bliżej nieokreślonymi [[Języki tureckie|językami turecko-tanguskimi]]<ref>{{Cytuj |autor = Gordon T. Bowles |tytuł = The People of Asia |data = 1977 |isbn = 0-297-77360-7 |miejsce = London |wydawca = Weidenfeld and Nicolson |s = 278-279 |język = en}}</ref>. W tym czasie następuje proces [[Irredenta|irredentyzacji]] ludów buriacko-mongolskich (m.in. [[Baldżadzi|Baladżadów]], [[Choriaci|Choriatów]], [[Chondżudorzy|Chondżudorów]]), które [[Asymilacja kulturowa|zasymilowały]] również [[Grupa etniczna|etnosy]] innego pochodzenia ([[Tangusi|Tangusów]]) oraz częściowo Chałchasów i Ojratów. Choriaci rozszerzyli swoje terytoria na wschód od zajmowanej wcześniej [[Barguzja|Barguzji]], sięgając koryta Argunu i łuku [[Wielki Chingan|Wielkiego Chinganu]]. Około [[1595]] zostali oni stamtąd wyparci przez [[Dagurowie|Dagurów]]. W [[1631]] Buriaci stawili pierwszy zbrojny opór przed napływem [[Rosyjska kolonizacja Azji|Rosjan do Syberii]], atakując założony przez nich [[Brack]]. W [[1643]] [[Rosjanie]] dotarli do [[Bajkał|Bajkału]], stopniowo wypierając Buriatów<ref>{{Cytuj |autor = |redaktor = Carl Skutsch |tytuł = Buryats |data = 2005 |isbn = 1-57958-468-3 |wolumin = 1 |miejsce = New York |wydawca = Routledge |s = 251 |praca = Encyclopedia of the World's Minorities |język = en}}</ref>. Terytorium Buriacji zostało formalnie przyłączone do państwa rosyjskiego traktatami z [[1689 w polityce|1689]] ([[Traktat nerczyński|Nerczyńsk]]) i [[1727 w polityce|1727]], kończącymi konflikt z [[Cesarstwo Chińskie|Chinami]].<ref>{{Cytuj |autor = Игорь Попов |tytuł = Росия и Китай : 300 лет на грани войны |data = 2004 |isbn = 5-17-021758-7 |miejsce = Москва |wydawca = Астрелв |s = 110-124 |język = ru}}</ref>
▲Ostatni etap [[Etnogeneza|etnogenezy]] Buriatów odbył się już w warunkach państwa rosyjskiego. Od XVII do XX w. liczebność Buriatów wzrosła z 77 tys. do 300 tys.<ref name=":4">{{Cytuj |autor = П.Б. Абзаев |tytuł = Буряты на рубеже XX-XXI вв. Численность, состав, занятия |data = 2005 |data dostępu = 2020-02-08 |opublikowany = www.ugaizam.narod.ru |url = http://www.ugaizam.narod.ru/num_012/n_0012_001.html |język = ru}}</ref>
== Gospodarka ==
=== Hodowla ===
Do czasu aneksji [[Przybajkale|terytoriów bajkalskich]] do [[Rosja|Rosji]] podstawą gospodarki buriackiej był [[wypas]] bydła. W regionie [[Przedbajkale|przedbajkalskim]] był prowadzony [[wypas koczowniczy]], zaś na [[Zabajkale|Zabajkalu]] również [[wypas leśny]]. Układ ten utrzymywał się do początku [[XX w.]] Większość Buriatów [[Hodowla zwierząt|hodowało]] cztery rodzaje zwierząt: [[Koń|konie]], [[Bydło domowe|bydło rogate]], [[Owca domowa|owce]] i [[Koza domowa|kozy]]. Na terytoriach [[Pustynia|pustynnych]] i [[Półpustynia|półpustynnych]] na pograniczu mongolskim hodowano przeważnie [[Wielbłąd|wielbłądy]]. Ciepłymi porami roku bydło wypasano, nie zapędzając go do [[Zagroda|gospodarstw]]. Zimą zaś trzymano je w zagrodach blisko [[Jurta|jurt]]. Bydło trzymano w zagrodach, aby chronić je przed drapieżnikami. Zimą nierzadko było wprowadzane do [[Jurta gospodarska|gospodarskiej jurty]]. W długich miesiącach zimowych karmiono je sianem. Dla tego celu prowadzono specjalną uprawę pól, tzw. ''[[utug]]'', który przynosił stosunkowo wysoki plon soczystej trawy''.''<ref name=":2">{{Cytuj |autor = Евгений Хамаганов |tytuł = Буряты, материальная культура |data = 2011 |data dostępu = 08.02.2020 |opublikowany = Иркипедия |url = http://irkipedia.ru/content/buryaty_materialnaya_kultura |język = ru}}</ref>
| |||