Obóz Narodowo-Radykalny: Różnice pomiędzy wersjami

'''Obóz Narodowo-Radykalny''' (ONR) – skrajnie prawicowe ugrupowanie polityczne o charakterze [[Faszyzm|faszystowskim]]<ref>''The appeal of fascism and of anti-Semitism was most pronounced among young radical NDs, who in 1934 formed the ‘National Radical Camp’ (ONR), from which emerged the distinctly totalitarian ONR-Falanga under Bolesław Piasecki'' – Lukowski, J., Zawadzki, H., A Concise History of Poland, s. 217–218.</ref><ref>''Istotniejsze znaczenie miało podjęcie 14 kwietnia 1934 r. działalności przez Obóz Narodowo-Radykalny (ONR), wzorujący się, zarówno jeśli chodzi o program, jak i działalność, na rozwiązaniach faszystowskich'' – Czesław Brzoza, ''Polska w czasach niepodległości i II wojny światowej (1918–1945)'', wyd. Fogra, Kraków 2001, s. 207.</ref><ref>C.P. Blamires: ''World Fascism: A Historical Encyclopedia'', ABC-Clio, 2006, s. 523.</ref><ref name="Britannica">[https://www.britannica.com/topic/National-Radical-Camp ''National Radical Camp'', Encyclopædia Britannica (dostęp: 16 maja 2017)].</ref><ref>M. Szymaniak, ''Polscy naśladowcy Hitlera'', Fokus. Historia, 2017, Nr 2, s. 46.</ref>, założone 14 kwietnia 1934 r. przez [[Młodzieżówka|młodzieżowych działaczy]] organizacji [[Obóz Wielkiej Polski]], rozwiązane 10 lipca 1934 po 3 miesiącach działalności przez [[Sanacja|sanacyjne]] władze państwowe. W późniejszym okresie ONR działało nielegalnie. W 1935 rozpadło się na [[Ruch Narodowo-Radykalny|RNR „Falangę”]] i [[Obóz Narodowo-Radykalny ABC|ONR „ABC”]]<ref name="RudnickiFalanga"/>. Nazwy ONR „ABC” i ONR „Falanga” są umowne i zostały nadane frakcjom przez historyków od nazw pism, wokół których koncentrowało się życie intelektualne tych dwóch frakcji, odpowiednio dziennika „[[ABC (dziennik)|ABC]]” i czasopisma „Falanga”.

== Geneza ==

Powstanie ONR było rezultatem rozłamu w warszawskim okręgu Stronnictwa Narodowego. Przyczyną rozłamu był konflikt pomiędzy grupą działaczy wywodzących się z Ruchu Młodych [[Obóz Wielkiej Polski|Obozu Wielkiej Polski]], umownie grupa ta jest określana jako "młodzi", a przywódcami [[Stronnictwo Narodowe (1928–1947)|Stronnictwa Narodowego]], umownie określani jako "starzy"<ref name='RudnickiONR'/><ref name='Muszynski geneza ONR'>{{Cytuj książkę | tytuł=Polska dla Polaków! : kim byli i są polscy narodowcy| autor=Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska-Muszyńska, Wojciech J. Muszyński | data=2015 | miejsce=Poznań | isbn=9788377857472 | strony=164}}</ref>.

Konflikt wynikał z różnych koncepcje taktyki obozu narodowego wobec rządzącej [[Sanacja|sanacji]] i różnic programowych.

Wywodzący się z OWP "młodzi" krytycznie oceniali legalistyczną strategię "starych" i byli nastawieni znacznie bardziej bojowo wobec sanacji<ref name='wapiński'>{{Cytuj książkę | autor=Roman Wapiński | tytuł=Narodowa Demokracja 1893-1939 : ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej | miejsce=Wrocław | rok=1980 | isbn=8304000083 | strony=285-298}}</ref>. Według raportów policyjnych na zebraniach OWP publicznie deklarowano chęć obalenia sanacji przemocą, drogą tzw. "rewolucji narodowej"<ref>{{Cytuj książkę | autor=Jerzy Janusz Terej | tytuł=Idee, mity, realia : szkice do dziejów narodowej demokracji | data=1971 | miejsce=Warszawa | strony=130}}</ref>. W nielegalnych komunikatach wydawanych przez młodych krytykowano "starych" za zbyt ugodowe, tchórzliwe wręcz, postawy wobec władzy<ref name="RudnickiONR"/>. Podczas demonstracji OWP dochodziło do częstych starć z policją, przykładem jest zjazd OWP w Ryczywole, gdzie podczas walk z policją rannych zostało dwóch policjantów i trzech członków OWP<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność | data = 1985 | isbn = 9788307012216 | wydawca = Czytelnik | url = https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=O2qKAAAAMAAJ&dq=Rudnicki+Obóz+Narodowo-Radykalny&focus=searchwithinvolume&q=10+lipca | strony = 149}}</ref>.

Na nastroje w obozie narodowym mocno wpłynęło zdobycie władzy przez [[Adolf Hitler|Hitlera]] w Niemczech. "Młodzi" byli w tym okresie zafascynowani hitleryzmem<ref>"propagowano określony przykład i wzór. Ruch nie musiał zresztą odwoływać się jedynie do wyobraźni społecznej. Za granicami zachodnimi istniał już wzorzec, na który można się było powołać" - {{Cytuj książkę | autor=Jerzy Janusz Terej | tytuł=Idee, mity, realia : szkice do dziejów narodowej demokracji | data=1971 | miejsce=Warszawa | strony=142}}</ref><ref>"Jak oceniać zachwyty Tadeusza Gluzińskiego nad panującą w Niemczech - tak typową dla fasady totalitarnego państwa - atmosferę radości 'powszechnej', 'entuzjazmu', 'ciągłego święta narodowego'? - {{Cytuj książkę | autor=Krzysztof Kawalec | isbn=8306017285 | tytuł=Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939 | miejsce=Warszawa | data=1989 | strony=183}}</ref><ref name='Majchrowski'>''"Byliśmy zafascynowani faszyzmem we Włoszech i dynamiką dochodzącego do władzy hitleryzmu"'' - twierdził po latach [[Bolesław Piasecki]], cytat za - {{Cytuj książkę | tytuł=Geneza politycznych ugrupowań katolickich | isbn= | autor=Jacek M. Majchrowski | miejsce=Kraków | data=1986 |strony=95}}</ref><ref>"Wielki wpływ na endecje (...) wywarł przewrót hitlerowski w Niemczech. (...) "Młodzi" wcale się nie wypierali tego, że stanowią polski odpowiednik hitleryzmu i ruchów mu pokrewnych, podkreślali jednak zawsze swoje odrębne tradycje" - {{Cytuj książkę | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność | data = 1985 | isbn = 9788307012216 | wydawca = Czytelnik |url = https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=O2qKAAAAMAAJ&dq=Rudnicki+Obóz+Narodowo-Radykalny&focus=searchwithinvolume&q=10+lipca | strony = 188}}</ref> (w kolejnych latach ich stanowisko wobec nazizmu będzie podlegać ewolucji<ref name='Kawalec o hitleryzmie'>{{Cytuj książkę | autor=Krzysztof Kawalec | isbn=8306017285 | tytuł=Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939 | miejsce=Warszawa | data=1989 | strony=179-184}}</ref>). "Młodym" imponował przede wszystkim antysemityzm<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność | data = 1985 | isbn = 9788307012216 | wydawca = Czytelnik | url = https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=O2qKAAAAMAAJ&dq=Rudnicki+Obóz+Narodowo-Radykalny&focus=searchwithinvolume&q=10+lipca | strony = 188}}</ref> a także skuteczność ruchu hitlerowskiego w zdobywaniu władzy<ref name='Kawalec o hitleryzmie'/>. Starsi, bardziej liberalnie nastawieni politycy endecji bardziej sceptycznie podchodzili do hitleryzmu, nie chcieli imitować hitlerowskich metod zdobycia władzy i demagogii w kwestiach socjalnych, choć Roman Dmowski, nieformalny lider całego obozu narodowego, uważał nazizm za niemiecką formę ruchu narodowego i omawiał sukcesy Hitlera z dużą dozą sympatii<ref name='Kawalec o hitleryzmie'/>.

Przykładowo pismo [[Awangarda Państwa Polskiego]] (redagowane przez młodych narodowców z Poznania) jasno stwierdza, że hitleryzm wywarł decydujący wpływ na poglądy ONR<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Warszawska secesja. Kronika polityczna |czasopismo = Awangarda Państwa Polskiego |data = maj 1934 r. |miejsce = Poznań |s = 46 |url = https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/365244/edition/348264/content}}</ref>. Gdy w Warszawie rozwieszono ulotki: "Hitler - endek - dwa bratanki" pismo ONR "[[Sztafeta (pismo)|Sztafeta]]" chwaliło akcje jako "dobrą robotę propagandową"<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Ekspozytury już działają |czasopismo = Sztafeta |data = 23 X 1933}}</ref><ref>{{Cytuj | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Rozbicie ruchu młodzieżowego "obozu narodowego" | czasopismo = Dzieje Najnowsze : [kwartalnik poświęcony historii XX wieku] | data = 1977 | miejsce = Wrocław [etc.] | wydawca = Zakład Narodowy imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk; Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk | praca = Dzieje Najnowsze : [kwartalnik poświęcony historii XX wieku] R. 9 z. 1 (1977) | url = http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=50372 | archiwum = http://rcin.org.pl/Content/50372/WA303_68479_A507-DN-R-9-1_Rudnicki.pdf}}</ref>. W tym samym piśmie 7 czerwca 1934 napisano o państwie Hitlera: "cieszymy się, że znalazł się w Europie wielki kraj, który wymierzył żydowstwu cios tak potężny!"<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Idziemy Naprzód, Wizyta ministra Goebbelsa |czasopismo = Sztafeta |data = 7 czerwca 1934 |url = https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/317725/edition/304089/content?&ref=desc}}</ref>.

"Młodzi" i "starzy" mieli także odmienne stanowiska wobec [[Historia Żydów w Polsce#Mniejszość żydowska w II Rzeczypospolitej|mniejszości żydowskiej]] w II RP. Endecja jeszcze od czasów przedwojennych odwoływała się do [[antysemityzm]]u. Główny ideolog obozu Roman Dmowski uważał, że Żydzi są wrogo nastawieni do Polaków, że wywierają szkodliwy wpływ na kulturę i gospodarkę, odrzucał asymilacje, negował możliwość istnienia państwa wielokulturowego, jego ideałem było [[państwo narodowe]], w którym mniejszości mają ograniczone prawa polityczne<ref name='Dmowski szowinizm'>{{Cytuj książkę | tytuł=Szowinizm po polsku : przypadek Romana Dmowskiego (1886-1905) | isbn=9788375430721 | autor=Grzegorz Krzywiec | miejsce=Warszawa | data=2009 | strony=232-270}}</ref>. Program SN w tej kwestii propagował bojkot ekonomiczny pod hasłem "[[swój do swego po swoje]]", na uniwersytetach [[Numerus clausus (szkolnictwo wyższe)|numerus clausus]]<ref>{{Cytuj książkę | autor=Jerzy Janusz Terej | tytuł=Idee, mity, realia : szkice do dziejów narodowej demokracji | data=1971 | miejsce=Warszawa | strony=122-123}}</ref>.

"Młodzi" nie poprzestawali na samych tylko hasłach i dyskusji programowej na temat Żydów. W ramach OWP aktywnie organizowali ekscesy antysemickie<ref>"Burdy antyżydowskie, napady polityczne i awantury wywoływane w całym kraju z inicjatywy OWP, spowodowały akcje represyjne ze strony władz" - {{Cytuj książkę | autor=Jerzy Janusz Terej | tytuł=Idee, mity, realia : szkice do dziejów narodowej demokracji | data=1971 | miejsce=Warszawa | strony=130}}</ref><ref>"W marcu 1933 roku przeszła przez kraj fala rozruchów antysemickich, organizowanych przez OWP" - {{Cytuj książkę | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność | data = 1985 | isbn = 9788307012216 | wydawca = Czytelnik | strony = 160 | url = http://otworzksiazke.pl/images/ksiazki/oboz_narodowo_radykalny/oboz_narodowo_radykalny.pdf}}</ref> a już po delegalizacji OWP "młodzi" narodowcy związani z Piaseckim byli na przykład podejrzewani o pobicie profesora [[Marceli Handelsman|Marcelego Handelsmana]], który sprzeciwiał się dyskryminacji Żydów na uczelniach<ref>"Prawdopodobnie dziełem jednej z tych bojówek był napad na prof. Marcelego Handelsmana, który walczył z próbami wprowadzenia paragrafu 'aryjskiego' w kole naukowym historyków. 'Sztafeta' nigdy się do tego nie przyznała, ale sugerowała, że sprawców należy szukać w jej kręgu" - {{Cytuj książkę | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność | data = 1985 | isbn = 9788307012216 | wydawca = Czytelnik | strony = 214 | url = http://otworzksiazke.pl/images/ksiazki/oboz_narodowo_radykalny/oboz_narodowo_radykalny.pdf}}</ref>.

[[Michał Howorka]] jako lider ONR w Poznaniu w maju 1934 stwierdził, że należy pozbawić Żydów majątku (tak jak w Rosji komuniści wywłaszczyli kapitalistów) i że trzeba bez skrupułów odebrać wszystko Żydom a następnie wyrzucić ich z kraju<ref>{{Cytuj |autor = Michał Howorka |tytuł = Walka o Wielką Polskę |data = 1934 |s = 10 |url = https://polona.pl/item/walka-o-wielka-polske,NzIzODI0MDc/13/#info:metadata}}</ref>. Postawił także tezę o konieczności "aryjskiej solidarności" w celu usunięcia z narodu tych, którzy są "obcy rasowo"<ref>{{Cytuj |autor = Michał Howorka |tytuł = Walka o Wielką Polskę |data = 1934 |s = 8 |url = https://polona.pl/item/walka-o-wielka-polske,NzIzODI0MDc/11/#info:metadata}}</ref>.

"Młodzi" i "starzy" mieli odmienne koncepcje ustrojowe. SN formalnie propagowało ustrój demokratyczny, choć formułowano zastrzeżenia co do wartości demokracji<ref name='Kawalec o demokracji'>{{Cytuj książkę | autor=Krzysztof Kawalec | isbn=8306017285 | tytuł=Narodowa Demokracja wobec faszyzmu 1922-1939 | miejsce=Warszawa | data=1989|strony=99-111}}</ref>. "Młodzi" znacznie bardziej krytycznie niż "starzy" oceniali demokrację jako formę ustrojową. Uważali, że instytucja wyborów jest szkodliwa i niebezpieczna. W rządach sanacji nie przeszkadzał im bynajmniej brak demokracji a jedynie niedostatecznie prawicowa ideologia rządzących<ref name='wapiński'/>. Postulowali raczej budowę ustroju hierarchicznego, w którym władzy nie sprawowałby demokratycznie wybierany parlament a rodzaj elity narodowej (sposób wyboru tej elity nie był jednak jasny)<ref name='Kawalec o demokracji'/><ref name='Dudek Piasecki'/>.

Przykładowo w piśmie [[Awangarda Państwa Polskiego]] z maja 1934 młodzi narodowcy stwierdzili, że "starzy" bronią demokracji i są liberałami<ref name=":1">{{Cytuj |autor = |tytuł = Źródła rozdźwięków. Kronika polityczna |czasopismo = Awangarda Państwa Narodowego. 1934, nr 5 |data = maj 1934 |miejsce = Poznań |s = 45 |url = https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/365244/edition/348264/content}}</ref>. Dla "młodych" coś takiego jak demokracja nie miało żadnego znaczenia<ref name=":1" />. Określenie "stary liberał" było dla nich pogardliwe<ref name=":1" />.

Do zaostrzenia konfliktu pomiędzy "młodymi" i "starymi" doszło po rozwiązaniu OWP w marcu 1933 roku<ref name='wapiński'/>. Działacze OWP zostali wcielani do Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego. W Sekcjach Młodych "młodzi" mieli znacznie mniejsze możliwości działania, byli podporządkowani "starym" działaczom, których oceniali krytycznie. "Młodzi" chcieli więc uzyskać większy wpływ na program i strategie stronnictwa<ref name='PolskaDla'/>. Napięcia pomiędzy "młodymi" i "starymi" narastały w ciągu 1933 i 1934 roku. W obozie narodowym dochodziło do rozłamów, których efektem było wyłonienie się [[Związek Młodych Narodowców|Związku Młodych Narodowców]] na terenie Poznania czy [[Stronnictwo Wielkiej Polski|Stronnictwa Wielkiej Polski]]<ref name='PolskaDla'>{{Cytuj książkę | tytuł=Polska dla Polaków! : kim byli i są polscy narodowcy| autor=Marek J. Chodakiewicz, Jolanta Mysiakowska-Muszyńska, Wojciech J. Muszyński | data=2015 | miejsce=Poznań | isbn=9788377857472 | strony=176-178}}</ref>.

== Program ==

Deklaracja programowa ONR ukazała się 15 kwietnia 1934 roku w dzienniku "ABC" i tygodniku "Sztafeta". Program był rezultatem kilkumiesięcznej pracy. Pierwszy projekt przedstawił [[Jan Mosdorf]] latem 1933 roku, alternatywne propozycje złożyli: [[Bolesław Piasecki]], [[Wojciech Wasiutyński]], [[Marian Reutt]] oraz [[Olgierd Szpakowski]]. Na podstawie różnych wersji programu w wyniku dyskusji opracowano finalną wersję<ref name='RudnickiONR'>{{Cytuj książkę | nazwisko = Rudnicki | imię = Szymon | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | tytuł = Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność | data = 1985 | isbn = 9788307012216 | wydawca = Czytelnik | strony = 252 | url = https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=O2qKAAAAMAAJ&dq=Rudnicki+Obóz+Narodowo-Radykalny&focus=searchwithinvolume&q=10+lipca}}</ref>. Prace nad programem toczyły się także w czasopiśmie "Akademik Polski", którego redaktorem naczelnym od 1933 roku był Bolesław Piasecki<ref name="RudnickiFalanga">{{Cytuj książkę | tytuł = Falanga. Ruch narodowo-radykalny | autor link = Szymon Rudnicki (historyk) | imię = Szymon | nazwisko = Rudnicki | rok = 2018 | miejsce = Warszawa | isbn = 9788375458206 | odn = tak}}</ref>. Pod ostateczną wersją programu widnieją podpisy następujących osób: [[Władysław Dowbor]], [[Tadeusz Gluziński]], [[Jan Jodzewicz]], [[Mieczysław Prószyński (działacz ONR)|Mieczysław Prószyński]], [[Tadeusz Todtleben]], [[Wojciech Zaleski]], [[Jerzy Czerwiński (adwokat)|Jerzy Czerwiński]].

Deklaracja stwierdza, że ONR kontynuuje tradycję [[Narodowa Demokracja|ruchu narodowego]] a zwłaszcza rozwiązanego przez władze w 1933 roku [[Obóz Wielkiej Polski|Obozu Wielkiej Polski]]. Deklarowano, że ONR "stoi na gruncie zasad katolickich" a przyszły ustrój społeczny i gospodarczy ma być oparty na podstawie moralności katolickiej.

Punkt pierwszy programu stwierdzał, że państwo polskie powinno objąć swym zasięgiem wszystkie ziemie zamieszkane przez Polaków. Oznaczało to w praktyce postulat odzyskania terenów zamieszkałych przez Polaków a znajdujących się w granicach innych państw (np. [[Prusy Wschodnie]]). Punkt drugi stwierdzał, że państwo powinno być organizacją zbrojną narodu, a służba wojskowa powinna być obowiązkowym i najważniejszym etapem edukacji ([[militaryzm]]).

Punkty 4-8 dotyczą kwestii gospodarczych. ONR twierdził, że [[kapitalizm]] jest ustrojem opartym na niesprawiedliwości i musi zostać obalony. Własność prywatna jest określona jako "funkcja społeczna", która nie może być źródłem wyzysku i nadużyć ([[Faszyzm#Wzór modelu gospodarczego|faszystowski model gospodarczy]]). Nowy ustrój gospodarczy powinien być oparty na "nowym człowieku, (...) świadomym swych obowiązków wobec narodu". Postulowano likwidację żydowskiego pośrednictwa w handlu, a także nacjonalizacjenacjonalizację i wywłaszczenie przedsiębiorstw kontrolowanych przez kapitał międzynarodowy działających w branżach: górniczej, hutniczej, sektorze usług publicznych, a także elektrowni. Opowiadano się za parcelacją wielkich obszarów rolnych ([[Reforma rolna w Polsce#W okresie międzywojennym|reforma rolna]]). Punkt 5 stwierdzał, że celem polityki gospodarczej powinna być niezależność od rynków światowych, a wszystkie potrzeby ekonomiczne powinna zaspokajać krajowa produkcja ([[Autarkia (ekonomia)|autarkia]]).

Punkt dziewiąty deklaruje, że ustrój państwa ma być oparty na zasadzie hierarchii. Władzę ma sprawować "hierarchiczna organizacja Narodu" ([[System jednopartyjny|monopartia]]). Odrzucano ustrój demokratyczny.

<!-- To jest bardziej historia RNR Falanga niż ONR legalnego, ONR legalny kończy się w momencie delegalizacji, "podaj dalej" było pismem wydawanym przez ludzi Piaseckiego (Falanga),