|
Powiat tomaszowski graniczy z sześcioma powiatami [[Województwo łódzkie|województwa łódzkiego]]: [[Powiat opoczyński|opoczyńskim]], [[Powiat piotrkowski|piotrkowskim]], [[Powiat łódzki wschodni|łódzkim wschodnim]], [[Powiat brzeziński|brzezińskim]], [[Powiat skierniewicki|skierniewickim]] i [[Powiat rawski|rawskim]] oraz z dwoma powiatami [[Województwo mazowieckie|województwa mazowieckiego]]: [[Powiat grójecki|grójeckim]] i [[Powiat przysuski|przysuskim]].
== Położenie ==
Powiat tomaszowski leży we wschodniej części województwa łódzkiego jest piątym pod względem powierzchni po powiecie [[Powiat opoczyński|opoczyńskim]], [[Powiat piotrkowski|piotrkowskim]], [[Powiat radomszczański|radomszczańskim]] i [[Powiat sieradzki|sieradzkim]]. Położony jest w środkowej części staroglacjalnych nizin dorzecza [[Wisła|Wisły]], wchodzących w skład podprowincji [[Niziny Środkowopolskie|Nizin Środkowopolskich]], na styku czterech mezoregionów wchodzących w skład [[Wzniesienia Południowomazowieckie|Wzniesień Południowomazowieckich]], a mianowicie: [[Wzniesienia Łódzkie|Wzniesień Łódzkich]], [[Wysoczyzna Rawska|Wysoczyzny Rawskiej]], [[Równina Piotrkowska|Równiny Piotrkowskiej]] oraz [[Dolina Białobrzeska|Doliny Białobrzeskiej]]. Natomiast na południu powiatu należy już do terenu wyżynnego. Te tereny należący do makroregionu [[Wyżyna Przedborska|Wyżyny Przedborskiej]], w którym część stanowi mezoregion [[Wzgórza Opoczyńskie]]. Główną rzeką powiatu tomaszowskiego jest [[Pilica]], będąca najdłuższym lewym dopływem Wisły.
== Historia ==
W drugiej połowie [[XVIII wiek|XVIII]] stulecia tereny, na których powstał dzisiejszy Tomaszów wchodziły w skład posiadłości kasztelana czerskiego, późniejszego prezesa senatu [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] [[Tomasz Adam Ostrowski|Tomasza Adama Ostrowskiego]]. Około [[1786]] roku odkryto tu złoża rudy żelaza, przy których rozwinęła się niewielka osada przemysłowa. W [[1788]] r. wzniesiono tu wielki piec z odlewnią, a przy nim domy dla robotników.
Po utworzeniu Królestwa Polskiego w [[1815]] roku syn Tomasza Adama Ostrowskiego, Antoni, rozwinął w Tomaszowie Mazowieckim przemysł [[Tkactwo|tkacki]]. Pierwszych tkaczy sprowadzono ze [[Śląsk|Śląska]] w [[1823]] roku. Rok później powstała tu [[Manufaktura|manufaktura]], a w [[1827]] r. - [[Przędzalnia|przędzalnia]]. W [[1824]] roku Tomaszów Mazowiecki uzyskał prawa osady fabryczno - handlowej, a w [[1830]] r. prawa miejskie.
== Transport ==
Przez obszar powiatu tomaszowskiego przebiegają trasy dwa drogi krajowe oraz 4 dróg wojewódzkich:
* [[Droga krajowa nr 48 (Polska)|Droga krajowa nr 48]] z [[Tomaszów Mazowiecki|Tomaszowa Mazowieckiego]] do [[Kock|Kocka]]. Najpierw przebiega przez miasto [[Tomaszów Mazowiecki]] potem przez gminę [[Lubochnia (gmina)|Lubochnię]] i [[Inowłódz (gmina)|Inowłodza]].
* [[Droga ekspresowa S8 (Polska)|Droga ekspresowa S8]] z [[Kłodzko|Kłodzka]] do [[Choroszcz|Choroszczy]] przebiega przez gminy [[Tomaszów Mazowiecki (gmina wiejska)|Tomaszów Mazowiecki]] (gmina), [[Lubochnia (gmina)|Lubochnia]], [[Czerniewice (gmina)|Czerniewice]] oraz przez miasto [[Tomaszów Mazowiecki]].
* [[Droga wojewódzka nr 713]] z [[Łódź|Łodzi]] do [[Januszewice (wieś w województwie łódzkim)|Januszewic]] obok [[Opoczno|Opoczna]] przebiega przez gminy [[Rokiciny (gmina)|Rokiciny]], [[Ujazd (gmina w województwie łódzkim)|Ujazd]], [[Tomaszów Mazowiecki (gmina wiejska)|Tomaszów Mazowiecki]] również przebiega przez miasto [[Tomaszów Mazowiecki]].
* [[Droga wojewódzka nr 715]] z [[Brzeziny|Brzezin]] do [[Ujazd (powiat tomaszowski)|Ujazdu]] przebiegają przez dwóch gmin [[Budziszewice (gmina)|Budziszewice]] i [[Ujazd (gmina w województwie łódzkim)|Ujazd]]
* [[Droga wojewódzka nr 716]] z [[Koluszki|Koluszek]] do [[Piotrków Trybunalski|Piotrkowa Trybunalskiego]] przebiegają również przez dwóch gmin [[Rokiciny (gmina)|Rokiciny]] i [[Będków (gmina)|Będków]].
* [[Droga wojewódzka nr 726]] z [[Rawa Mazowiecka|Rawy Mazowieckiej]] do [[Opoczno|Opoczna]] przebiega przez gminy [[Czerniewice (gmina)|Czerniewice]], [[Rzeczyca (gmina)|Rzeczyca]] oraz [[Inowłódz (gmina)|Inowłódz]].
Droga krajowa nr 48 krzyżują się z drogą ekspresową S8 przy weźle Tomaszów Mazowiecki (centrum) lub krzyżują się z drogą wojewódzką nr 726 w Inowłodzu.
Drogi wojewódzkie nr 713 i 715 krzyżują się ze sobą w Ujeździe.
Drogi wojewódzkie nr 716 i 713 krzyżują się również ze sobą w Rokicinach.
== Ochrona przyrody ==
W południowej części powiatu tomaszowskiego leży [[Sulejowski Park Krajobrazowy]] utworzony w [[1994]] r. Na terenie powiatu park ten wraz z otuliną obejmuje fragmenty miasta Tomaszowa Mazowieckiego oraz gminy wiejskiej z siedzibą w Tomaszowie.
Drugim parkiem krajobrazowym na terenie powiatu jest [[Spalski Park Krajobrazowy]], utworzony w [[1995]] r. Na terenie powiatu obejmuje też wraz z otuliną całkowicie lub częściowo. Tereny gmin to: Inowłódz, Rzeczyca, Tomaszów Mazowiecki, Lubochnia i Czerniewice.
W granicach powiatu tomaszowskiego, w tym również w obrębie obu parków krajobrazowych i ich otulin powstało jak dotąd 11 rezerwatów przyrody o łącznej powierzchni ponad 734 [[Hektar|hektarów]].
Unikalnym obiektem w skali województwa są [[Rezerwat przyrody Niebieskie Źródła|Niebieskie Źródła]] naturalne wypływy wód ze szczelin krasowych w wapieniach jurajskich w postaci obfitych źródeł o charakterze wywierzysk, silnie pulsujących na dnie dwóch basenów źródłowych o głębokości do 4,5 m. Miejsce to chroni rezerwat krajobrazowy.
== Główne atrakcje turystyczne ==
Jedną z największych atrakcji turystycznych powiatu tomaszowskiego jest sztuczny [[Zalew Sulejowski|Zbiornik Sulejowski]], akwen wodny, utworzony wskutek przegrodzenia rzeki Pilicy tamą o długości 1200 metrów.
Wody zbiornika, którego głębokość dochodzi do dziesięciu metrów, zamieszkuje wiele gatunków ryb ([[Szczupak pospolity|szczupak]], [[Okoń pospolity|okoń]], [[Leszcz|leszcz]], [[Płoć|płoć]], [[Sandacz pospolity|sandacz]]). Brzegi Zalewu Sulejowskiego porośnięte są lasami sosnowymi z domieszką [[Brzoza|brzozy]], [[Dąb|dębu]] i [[Świerk|świerka]], wchodzącymi w skład Sulejowskiego Parku Krajobrazowego.
Nad Zbiornikiem Sulejowskim leżą popularne miejscowości wypoczynkowe. Największą i najsłynniejszą z nich są Borki z dużym ośrodkiem wypoczynkowym, kempingiem z domkami kempingowymi o wysokim standardzie i polem biwakowym. Popularnymi miejscowościami wypoczynku urlopowego i weekendowego są: [[Smardzewice]], [[Tresta]], [[Twarda]] i [[Karolinów (gmina Tomaszów Mazowiecki)|Karolinów]]. Do dyspozycji wczasowiczów i turystów są tu luksusowe ośrodki wypoczynkowe, kwatery agroturystyczne i liczne punkty gastronomiczne.
Wielką atrakcją turystyczną samego Tomaszowa Mazowieckiego jest [[Skansen Rzeki Pilicy]] wspólne przedsięwzięcie władz miasta oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Pilicy i Nadpilicza. Ta nowatorska w skali kraju placówka ma na celu dokumentację i popularyzację dziedzictwa przyrodniczego i dorobku historycznego kulturowego Pilicy i jej dorzecza, a także promocję turystyczną Tomaszowa Mazowieckiego i okolic.
Na wschód od Tomaszowa Mazowieckiego, nad rzeką Pilicą leży [[Spała]], słynna od lat miejscowość wypoczynkowa otoczona [[Lasy Spalskie|Lasami Spalskimi]]. Niegdyś na polowania do Spały przyjeżdżali [[Król Polski|królowie polscy]], a później nawet rosyjscy carowie, w tym [[Mikołaj II Romanow|Mikołaj II]]. W XX-leciu międzywojennym Spała była letnią rezydencją prezydentów [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]].
Miejscem szczególnie bogatym w zabytki jest [[Inowłódz]]. Należą do nich przede wszystkim [[Architektura romańska w Polsce|romański]] kościół p.w. św. Idziego z [[1086]] r., odbudowany w latach 30. [[XX wiek|XX]] w. po zniszczeniu w czasie I wojny światowej, ruiny średniowiecznego zamku wzniesionego w czasach [[Kazimierz III Wielki|Kazimierza Wielkiego]], barokowy kościół p.w. św. [[Archanioł Michał|Michała Archanioła]] z [[1520]] r., przebudowany w końcu [[XIX wiek|XIX]] stulecia oraz pieczołowicie odremontowana XIX-wieczna synagoga.
Kompleksy leśne okolic Spały i Inowłodza, ze względu na swoje walory przyrodnicze obejmuje wspomniany wyżej Spalski Park Krajobrazowy. W lasach parku rosną ponad dwustuletnie dęby oraz wspaniałe świerki, [[Jodła pospolita|jodły]], [[Sosna|sosny]], [[Klon zwyczajny|klony]], [[Klon jawor|jawory]] i [[Lipa|lipy]]. Okolice obfitują w szlachetne [[Grzyby|grzyby]] i [[Runo leśne|runo leśne]].
Ciekawym miejscem jest położony wśród gęstych lasów nazywano Ośrodek Hodowli w Smardzewicach noszący imię Prezydenta [[Ignacy Mościcki|Ignacego Mościckiego]] jedyny tego typu obiekt w centralnej Polsce, udostępniony do zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu terminu przyjazdu.
== Demografia ==
| 