Wikipedia

Warmia: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Linia 7:
|herb_obraz = Herby Warmii.svg
|lokalizacja_obraz = Warmia historyczna.png
|państwa = [[Państwo zakonu krzyżackiego]], [[Korona Królestwa Polskiego]], [[Rzeczpospolita Obojga Narodów| Rzeczpospolita Obojga Narodów]]
|stolica = [[Frombork]] (''hist.''), [[Lidzbark Warmiński]]
|ważniejsze miasta = [[Olsztyn]], [[Braniewo]]
|commons = Category:Warmia
}}
'''Warmia''' ([[Łacina|łac.]] ''Warmia'', ''Varmia'', [[język niemiecki|niem.]] ''Ermland'') – nazwa krainy historycznej położonej w [[województwo warmińsko-mazurskie|województwie warmińsko-mazurskim]] oraz autonomicznego państewka [[Kościół katolicki|kościelnego]] istniejącego w latach 1243-17721243–1772 w południowej części [[Prusy (kraina historyczna)|Prus]].
 
Terytorium Warmii powstało w roku 1243 jako [[Domena (historia)|dominium]] [[Archidiecezja warmińska|biskupstwa warmińskiego]] w obrębie [[Państwo zakonu krzyżackiego|Państwa Zakonu Krzyżackiego w Prusach]] i stanowiło ok. 1/3 terenu diecezji warmińskiej. W 1346 roku ukształtowały się ostateczne granice Warmii, które przetrwały do roku 1772.
 
Wewnętrznie Warmia stanowiła dwuczłonowy organizm – większą część zarządzaną przez [[biskupi warmińscy|biskupów warmińskich]] (7 komornictw) oraz mniejszą zarządzaną przez [[Warmińska kapituła warmińskakatedralna|kapitułę warmińską]] (3 komornictwa). Głównym ośrodkiem biskupstwa i siedzibą [[Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku|katedry warmińskiej]] był [[Frombork]], zaś biskupi rezydowali w [[Lidzbark Warmiński|Lidzbarku Warmińskim]].
 
W roku 1466 ([[Pokój toruński (1466)|II pokój toruński]])<ref>Faktycznie Warmia była zajęta przez wojska polskie już od 1464 roku.</ref> Warmia związała się z [[Korona Królestwa Polskiego|Koroną Królestwa Polskiego]] jako autonomiczna część [[Prusy Królewskie|Prus Królewskich]] uznająca królów polskich jako swych [[suweren]]ów. Dzięki wysokiej pozycji książąt-biskupów stanowiła [[Księstwoksięstwo Warmińskiewarmińskie]] w obrębie [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] zarządzane wspólnie przez biskupa i kapitułę katedralną.
 
W roku 1772 Warmia została zajęta przez [[Królestwo Prus]] w wyniku [[I rozbiór Polski|I rozbioru Polski]]. Nastąpiła wówczas [[sekularyzacja]] Warmii i jej likwidacja jako osobnego organizmu politycznego. W [[zabór pruski|zaborze pruskim]] terytorium i ludność dawnej Warmii zachowywały jednak odrębność [[katolicyzm|wyznania]], [[kultura ludowa|kultury i zwyczajów]]. W roku 1945 terytorium dawnej Warmii wróciło do Polski, lecz utraciło odrębność kulturową od sąsiednich rejonów.
 
Współcześnie nazwa Warmii używana jest w kontekście historycznym, a także wraz z nazwą sąsiednich [[Mazury|Mazur]] w określeniu należącej do Polski części dawnych [[Prusy Wschodnie|Prus]] (''Warmia i Mazury'', [[województwo warmińsko-mazurskie]]).
 
== Obszar i miasta Warmii ==
[[FilePlik:Warmia na mapie adm Polski.png|thumb|Warmia na mapie Polski]]
[[Plik:Warmia1.jpg|thumb|[[Jan Fryderyk Endersch]], ''[[Mapa Świętej Warmii]]'', 1755]]
Terytorium Warmii stanowi kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o [[Zalew Wiślany]]. Od zachodu krótkim odcinkiem graniczy z [[Pogezania|Pogazanią]]<ref>Ziemie dawnego [[Województwo malborskie|województwa malborskiego]] [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]].</ref> (wzdłuż rzeczki [[Narusa (struga)|Narusy]]), a następnie z [[Prusy Górne|Prusami Górnymi]] (granicą jest rzeka [[Pasłęka]]), natomiast od północy i wschodu graniczy z [[Prusy Dolne|Prusami Dolnymi]]. Południowa część Warmii sąsiaduje jednocześnie z [[Mazury|Mazurami]]<ref>Historycznie Prusy Górne i Prusy Dolne stanowiły całość tworząc [[Prusy (państwo)|państwo pruskie]] ([[Państwo zakonu krzyżackiego|Prusy Zakonne]], [[Prusy Książęce]], [[Królestwo Prus]]), natomiast Mazury to region etnograficzny.</ref>.
 
Warmia położona jest na obszarze trzech [[mezoregion]]ów fizyczno-geograficznychfizycznogeograficznych: [[Równina Warmińska|Równiny Warmińskiej]], [[Równina Ornecka|Równiny Orneckiej]] i [[Pojezierze Olsztyńskie|Pojezierza Olsztyńskiego]].
 
Powierzchnia Warmii wynosi około 4250 km²<ref>Obszar „około 4250 km²” podaje [[Marian Biskup]] (''Polska a zakon krzyżacki'', Wyd. Pojezierze, Olsztyn 1983, strs. 570; ''Wojna pruska'', Oświęcim 2014, strs. 29). [[Hugo Bonk]] podał jednak wartość 4231 km² (''Historia Olsztyna 1353-17721353–1772'', Olsztyn 1930, wyd pol. Pruthenia, Olsztyn 2016, strs. 31). Natomiast [[Władysław Konopczyński]] mówi o 77 milach kwadratowych, czyli 4215,75 km² (''Dzieje Polski nowożytnej'', Wyd. Pax, Warszawa 1986, tom I str. 281 oraz przypis 5 na str. 349).</ref>, co stanowi 17,6% obszaru województwa.
[[Plik:Frombork - katedra Wniebowzięcia NMP i św. Andrzeja.jpg|mały|Wzgórze katedralne we [[Frombork]]u – historyczna i religijna stolica Warmii]]
[[Plik:Olsztyn Stare Miasto 1.jpg|mały|[[Olsztyn]] – największe współcześnie miasto Warmii]]
Na Warmii leży 12 miast. Wszystkie posiadają prawa miejskie od [[Średniowiecze|średniowiecza]] (XIII i XIV w.):
{|class=standard style="text-align:right" style=" max-width 70%;"
!
!miasto
Linia 43:
|1.
|[[Plik:POL Olsztyn COA.svg|22px]] [[Olsztyn]]
|style="text-align:right"| 174.775
|style="text-align:center"| 1353
|-
|2.
|[[Plik:POL Braniewo COA.svg|22px]] [[Braniewo]]
|style="text-align:right"| 17.299
|style="text-align:center"| 1254
|-
|3.
|[[Plik:POL Lidzbark Warmiński COA.svg|22px]] [[Lidzbark Warmiński]]
|style="text-align:right"| 16.312
|style="text-align:center"| 1308
|-
|4.
|[[Plik:POL Biskupiec COA.svg|22px]] [[Biskupiec]]
|style="text-align:right"| 10.643
|style="text-align:center"| 1395
|-
|5.
|[[Plik:POL Dobre Miasto COA.svg|22px]] [[Dobre Miasto]]
|style="text-align:right"| 10.583
|style="text-align:center"| 1329
|-
|6.
|[[Plik:POL Orneta COA.svg|22px]] [[Orneta]]
|style="text-align:right"| 9.034
|style="text-align:center"| 1313
|-
|7.
|[[Plik:POL Barczewo COA.svg|22px]] [[Barczewo]]
|style="text-align:right"| 7.277
|style="text-align:center"| 1364
|-
|8.
|[[Plik:POL Reszel COA.svg|22px]] [[Reszel]]
|style="text-align:right"| 4.792
|style="text-align:center"| 1337
|-
|9.
|[[Plik:POL Jeziorany COA.svg|22px]] [[Jeziorany]]
|style="text-align:right"| 3.349
|style="text-align:center"| 1338
|-
|10.
|[[Plik:POL Pieniężno COA.svg|22px]] [[Pieniężno]]
|style="text-align:right"| 2.927
|style="text-align:center"| 1312
|-
|11.
|[[Plik:POL Bisztynek COA.svg|22px]] [[Bisztynek]]
|style="text-align:right"| 2.491
|style="text-align:center"| 1385
|-
|12.
|[[Plik:POL Frombork COA 1.svg|22px]] [[Frombork]]
|style="text-align:right"| 2.467
|style="text-align:center"| 1310
|}
 
== Herb i barwy ==
{{osobny artykuł|Herb Warmii}}
[[FilePlik:Herb biskupa warmińskiego.svg|thumb|150px|Herb biskupów warmińskich]]
[[FilePlik:Herb kapituły warmińskiej.svg|thumb|150px|Herb kapituły warmińskiej]]
Warmia jako państwo dwuczłonowe (biskupie i kapitulne) posługiwała się w swoich domenach dwoma [[herb]]ami: biskupstwa warmińskiego (Baranek Boży) i kapituły warmińskiej (półkrzyż i brama). Podobnie jak w przypadku herbów [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|RzeczpospolitejRzeczypospolitej Obojga Narodów]] oba herby Warmii uważano za tak samo ważne. Na [[Mapa Świętej Warmii|''Mapie Świętej Warmii'']] wykonanej w roku 1755 przez [[Jan Fryderyk Endersch|Jana Fryderyka Enderscha]] oba herby występują jako równorzędne.
 
Herbem Warmii biskupiej był umieszczony w polu czerwonym biały [[Baranek Boży]], krwawiący do kielicha, z [[nimb]]em, trzymający chorągiewkę. W takiej formie i barwach został przedstawiony przez [[Jan Długosz|Jana Długosza]] w dziele ''[[Banderia Prutenorum]]'' na chorągwi biskupów warmińskich zdobytej [[bitwa pod Grunwaldem|pod Grunwaldem]]. Sam jednak wizerunek (bez kolorów) poświadczony jest już dla XIV wieku na pieczęciach biskupich i płaskorzeźbie na sklepieniu kościoła w Braniewie. Czasami baranek był przedstawiany w pozycji klęczącej. W okresie [[zabór pruski|pruskim]] w użyciu był uproszczony herb Warmii przedstawiający baranka z chorągiewką w aureoli (lub nawet bez), bez kielicha. Po utworzeniu w 1999 roku [[Województwo warmińsko-mazurskie|województwa warmińsko-mazurskiego]] herb Warmii powrócił w pierwotnej wersji i został przez autora projektu [[Paweł Dudziński (ksiądz)|Pawła Dudzińskiego]] wkomponowany w [[Herb województwa warmińsko-mazurskiego|herb województwa]].
 
Herbem Warmii kapitulnej był czarny półkrzyż w białym polu (nawiązanie do idei [[KrucjatyKrucjata|wypraw krzyżowych]] oraz pierwotnych związków Warmii z [[Zakon krzyżacki|zakonem krzyżackim]]) oraz czerwona brama miejska z trzema wieżami w polu złotym (nawiązanie do herbu Fromborka, siedziby kapituły). Herb kapituły dotyczył też jej trzech komornictw i miast. Był to też pierwotny [[herb Olsztyna]], a później przez wieki występował równorzędnie na herbie Olsztyna obok postaci patrona kościoła parafialnego [[święty Jakub Starszy|świętego Jakuba]] (św. Jakub był herbem rady miejskiej Olsztyna, a półkrzyż i brama herbem zamku olsztyńskiego).
 
Barwami Warmii biskupiej były czerwień i biel. Natomiast barwami Warmii kapitulnej były czerń, biel i czerwień, które nawiązywały do herbu kapituły<ref>Hugo Bonk, ''Historia Olsztyna 1353-17721353–1772'', Wyd. Pruthenia, Olsztyn 2016, strs. 88.</ref>.
 
== Nazwa ==
[[Plik:Prusy historyczne.png|thumb|Krainy historyczne dawnych Prus]]
Nazwa Warmii (łac. ''Warmia'') wraz z zamieszkującym ją [[Prusowie|pruskim]] ludem Warmów (łac. ''Warmienses'') wymieniona jest w [[łacina|łacińskiej]] kronice [[Piotr z Dusburga|Piotra z Dusburga]] (1326 rok) jako jedna z części „ziemi pruskiej”<ref>„Terra Prussie in XI partes dividitur (...). Quarta Warmia, in que Warmienses”, tłum. „Ziemia pruska dzieli się na jedenaście części (...). Czwartą Warmia, w której są Warmowie”. Piotr z Dusburga, ''Kronika ziemi pruskiej'', III, 3.</ref>. Najstarsze zachowane źródło z roku 1249 podaje zapisaną po [[łacina|łacinie]] nazwę ''Warmia'' (od której pochodzi nazwa polska oraz późniejsza łacińska wersja ''Varmia''). Z roku 1262 pochodzi zapisana forma ''Wormeland'', a z 1299 roku jej wersja ''Ermelandt'' (która utrwaliła się w [[język niemiecki|niemieckim]] jako ''Ermland'').
 
Etymologia nazwy Warmia nie jest pewna. Nie wiadomo, czy nazwa ludu Warmów pochodzi od nazwy krainy, czy odwrotnie.
 
Współcześni badacze, zwłaszcza [[Litwini|litewscy]] i [[Rosjanie|rosyjscy]], proponują zrekonstruowaną [[Języki bałtyckie|bałtyjską]] formę *Wārmi, która pochodzić ma od [[Język pruski|pruskiego]] słowa ''wormyan'' zapisanego około 1400 roku w „Słowniku elbląskim”, a przetłumaczonego w nim na „czerwony”. Wówczas nazwa Warmia oznaczałaby „czerwoną krainę”<ref>[http://pruthenia.pl/jezyk/slownik_2006.pdf ''Słownik pruski'', 2006, opr. Letas Palmaitis (Mikelis Klusis)].</ref>
 
Według innej hipotezy nazwa Warmii jest pochodzenia [[Skandynawia|skandynawskiego]] i ma związek z [[Języki germańskie|germańskim]] słowem ''warm'' – „ciepły”, który w [[Język gocki|języku gockim]] miał nawet czasownikową formę ''warmjan''<ref>[https://www.etymonline.com/word/warm Hasło ''warm'' w ''Online Etymology Dictionary''].</ref>. Nazwa Warmii znaczyłaby więc „ciepła kraina”. Historyk [[Karol Szajnocha]] uważał wręcz, że jest ona „prostym powtórzeniem” nazwy skandynawskiej krainy [[Värmland (kraina)|Värmland]]<ref>Karol Szajnocha ''Lechicki początek Polski'', Lwów, 1858, strs. 248.</ref> (hist. ''Varmelandia, Wermelandia, Waermeland'', dziś prowincja w środkowej [[Szwecja|Szwecji]]<ref>Nazwa Värmland, dosł. „kraina ciepła”, najprawdopodobniej pochodzi do tamtejszego jeziora [[:sv:Värmeln|Värmeln]] (jez. „ciepłe”) lub wypływającej z niego niegdyś rzeki Varma lub Verma (rzeka „ciepła”) [http://runeberg.org/svetym/1262.html Hasło ''Värmland'' w ''Szwedzkim słowniku etymologicznym'', autor: Elof Hellquist (1922).]</ref>).
 
Trzecia hipoteza łączy etymologię skandynawską i pruską. Według niej nazwa Warmii sięga korzeniami germańskiego słowa ''wurm/worm'' znaczącego „robak” lub „wąż”, które pojawiło się jako zapożyczenie w zachodnich dialektach pruskich. Według językoznawców nieznane w innych językach bałtyjskich pruskie słowo ''wormyan'', zaświadczone tylko w „Słowniku elbląskim” (1400 r.), ma związek ze słowem „czerw, robak, insekt” <ref>[http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/docmetadata?id=12178&from=&dirids=1&ver_id=&lp=3&QI=EE6484D30AA831F3D73270F8D7DA818A-20 Trautmann Reinhold ''Die altpreussischen Sprachdenkmäler'', Getynga, 1910, strs. 89 (słowo w "Słowniku„Słowniku elbląskim"elbląskim”) i str. 465 (hasło w leksykonie)] w Elbląskiej Bibliotece Cyfrowej.</ref>. Pruski przymiotnik "czerwony"„czerwony” (''wormyan'') miałby zatem charakter [[przymiotnik|odrzeczownikowy]] i wywodziłby się od zapożyczonego przez Prusów germańskiego rzeczownika "robak„robak, czerw"czerw” (''worm''), podobnie jak w języku polskim słowo "czerwony"„czerwony” pochodzi od "czerw"„czerw”.
 
Możliwe, że pobrzeża Zalewu Wiślanego były dla Skandynawów obszarem pozyskiwania [[Czerwiec polski|czerwców]], które były wówczas głównym barwnikiem koloru czerwonego wykorzystywanym w produkcji tekstylnej. Nazwa Warmia oznaczałaby więc zarówno w językach skandynawskich, jak i pruskim „czerwoną krainę” lub „krainę czerwców”, na podobnej zasadzie, jak [[Grody Czerwieńskie]] czy [[Ruś Czerwona]].
 
Germańską etymologię nazwy Warmia uprawdopodobnia fakt, iż pobrzeża Zalewu Wiślanego znajdowały się w orbicie zainteresowań [[Skandynawia|Skandynawów]] od pierwszych wieków n.e. aż do podboju krzyżackiego. W początkach naszej ery na południowo-wschodnim wybrzeżu Bałtyku osiedlił się germański lud [[Goci|Gotów]] (notabene szwedzka ''Varmelandia'' była pierwotnie częścią [[Götaland|Gotalandii]], prawdopodobnej kolebki Gotów). W wyniku tego w wiekach od I do IV n.e. tereny późniejszej Warmii znalazły się w obszarze osadnictwa i oddziaływania Gotów, czego dowodem są świadectwa archeologiczne [[kultura wielbarska|kultury wielbarskiej]], pozostałości w nazwach miejscowych (por. [[Gutkowo (województwo warmińsko-mazurskie)|Gutkowo]] i [[Godki]] w dawnej ziemi Gudikus) oraz liczne zapożyczenia gockie w językach bałtyjskich<ref>[[Aleksander Brückner]], ''[https://wolnelektury.pl/katalog/lektura/bruckner-starozytna-litwa.html Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne]'', 1904, 1995.</ref>. Intensywne kontakty ze światem germańskim miał również lud archeologicznej [[grupa olsztyńska|grupy olsztyńskiej]] (utożsamiany czasem z [[Herulowie|Herulami]]) żyjący na Pojezierzu Olsztyńskim po ustąpieniu Gotów, w wiekach od V do VII. Później, pomiędzy VIII a XI wiekiem, nad Zalewem Wiślanym aktywni byli [[Duńczycy|duńscy]] [[wikingowie]], którzy kontrolowali niedaleką osadę [[Truso]] i stamtąd penetrowali pruski interior. Jeszcze na początku XIII wieku, tuż przed podbojem krzyżackim, warmińskie wybrzeża Zalewu Wiślanego czasowo opanował król [[Dania|Danii]] [[Waldemar II Zwycięski|Waldemar II]] (zob. [[Lanzania]]).
 
Według [[etymologia ludowa|późniejszych legend]] (zapisanych w XVI wieku) nazwa szczepu pruskiego pochodziła od wodza imieniem ''Warmo'', jednego z dwunastu synów ''Widewuta'', legendarnego króla Prusów.
Linia 134:
Być może pierwotna nazwa Ornety (''Wormditt'') również nawiązuje do Warmii lub Warmów.
 
W gwarze [[Gwara warmińska|warmińskiej]] na Warmię mówiono ''Warńija'', a [[Gwara mazurska|mazurskiej]] ''Warmzia''.
 
 
== Historia ==
Linia 150 ⟶ 149:
Wydzielone dominium warmińskie stanowiło „państwo w państwie”, [[autonomia|autonomiczne]] państewko w obrębie państwa krzyżackiego. Było ono wbudowane w obronne struktury państwa zakonnego, którego terytorium otaczało Warmię z wszystkich stron. Obrona terenu Warmii należała do obowiązków Zakonu. Władzę zakonną na Warmii reprezentował urzędnik – [[Warmiński wójt krajowy|wójt krajowy]], który sprawował dowództwo wojskowe nad zamkami warmińskimi i stanowił instancję [[sąd]]ową. W pozostałych sprawach władzę posiadało biskupstwo (więc odpowiednio biskupi lub kapituła).
 
[[Plik:Grunwald Warmia.svg|thumb|100px|left|100px|Chorągiew [[Archidiecezja warmińska|biskupstwa warmińskiego]] z XV wieku]]
[[Plik:Grunwald Olsztyn.svg|thumb|100px|left|100px|Chorągiew [[KapitułaWarmińska kapituła warmińskakatedralna|kapituły warmińskiej]] z XV wieku]]
Siedzibą biskupów było początkowo Braniewo w latach 1280-13401280–1340, krótko [[Orneta]] w latach 1340-13501340–1350 i od 1350 [[Lidzbark Warmiński]]. Biskupów warmińskich wybierała [[kapituła]] katedralna (na Warmii nazywana [[Warmińska kapituła warmińskakatedralna|kapitułą warmińską]]), która stanowiła również kolegialny organ dbający o funkcjonowanie biskupstwa. Kapituła warmińska utworzona w 1260 r., początkowo miała również krótko siedzibę w [[Braniewo|Braniewie]], a później na stałe we [[Frombork]]u. W jej skład wchodziły zarówno osoby świeckie, jak i duchowne.
 
[[Plik:Komornictwa Warmii.jpg|mały|Podział Warmii na komornictwa biskupie i kapitulne]]
Pierwszy [[biskupi warmińscy|biskup warmiński]] [[Anzelm (biskup warmiński)|Anzelm]] wyznaczył 2/3 terytorium jako własność biskupa warmińskiego, a 1/3 jako terytorium kapituły warmińskiej. Zgodnie z tą regułą powstało 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii, późniejszych powiatów). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa: olsztyńskie (powstało w 1346 r.), melzackie (pieniężnieńskie) i fromborskie (powstały w czasie rządów biskupa [[Henryk Fleming|Henryka Fleminga]]). W dyspozycji biskupa było zaś siedem komornictw: braniewskie, orneckie, dobromiejskie, wartemborskie (barczewskie), reszelskie, jeziorańskie i lidzbarskie.
 
Relacje w obrębie dominium warmińskiego pomiędzy jego „głową” (biskupem) a "ciałem"„ciałem” (kapitułą) ustalone były na podobnej zasadzie, co relacje pomiędzy Zakonem a Warmią. W komornictwach kapitulnych władzę biskupią reprezentował urzędnik biskupi. Jednak ziemie kapituły nie podlegały biskupom, lecz stanowiły same w sobie autonomiczny organizm. Warmia była więc państwem dwuczłonowym, gdzie obok siebie funkcjonowało "państwo"„państwo” biskupie i "państwo"„państwo” kapitulne. Dodatkowo dużą niezależnością cieszyli się mieszczanie Braniewa, które należało do [[Hanza|Hanzy]].
 
Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409–1411 z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie: [[Biskupi warmińscy|biskupia]], [[KapitułaWarmińska warmińskakapituła katedralna|kapitulna]] i miasta [[Braniewo|Braniewa]] (według ''[[Banderia Prutenorum]]'' [[Jan Długosz|Jana Długosza]]). Chorągwiami z terenu Warmii przypuszczalnie dowodzili [[Warmiński wójt krajowy|wójtowie]] – biskupi i kapitulny. W [[bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]] z Warmii brało udział ok. 1000 zbrojnych po stronie krzyżackiej.
 
=== Warmia w granicach Królestwa Polskiego (1454/64–1772) ===
[[Plik:Borussiae regnum.jpg|mały|Warmia na mapie z roku [[1758]] – oznaczona kolorem zielonym]]
{{osobny artykuł|Księstwo Warmińskie|Dżuma na Warmii (1708-17111708–1711)}}
W 1454 miasta Warmii wzięły udział w powstaniu antykrzyżackim i uznały zwierzchnictwo króla Polski. Podczas [[Wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] różne miasta w różnych momentach znajdowały się w rękach polskich bądź krzyżackich. Ostatecznie biskup warmiński [[Paweł Legendorf]], po przejęciu kontroli nad regionem, w 1464 ponownie poddał całą Warmię [[Korona Królestwa Polskiego|Koronie Polskiej]], co zostało przypieczętowane w [[pokój toruński (1466)|II pokoju toruńskim]] w 1466 r. [[Księstwo Warmińskiewarmińskie]] weszło wówczas w skład prowincji [[Prusy Królewskie]] Korony Królestwa Polskiego.
 
Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Kraina w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim{{fakt|data=2017-04}}. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty. Na Warmii – w [[Lidzbark Warmiński|Lidzbarku Warmińskim]], [[Olsztyn]]ie, [[Pieniężno|Melzaku]] i [[Frombork]]u – mieszkał i prowadził swe badania [[Mikołaj Kopernik]]. Ostatnim biskupem warmińskim przed utratą przez Polskę niepodległości był [[Ignacy Krasicki]] – czołowy polski pisarz epoki oświecenia, publicysta i encyklopedysta. Zamieszkiwał w Lidzbarku Warmińskim i [[Smolajny|Smolajnach]].
Linia 183 ⟶ 182:
W 1945 r. cała Warmia została włączona do państwa polskiego. Wskutek ucieczki przed frontem, powojennych wysiedleń przymusowych oraz emigracji większość mieszkańców, zarówno Niemców, jak i Warmiaków, opuściła Warmię. Dziś ogromną większość mieszkańców współczesnej Warmii stanowi ludność napływowa (głównie mieszkańcy dawnych [[Kresy Wschodnie|kresów]], [[Mazowsze|Mazowsza]] czy przesiedleni [[Ukraińcy]]).
 
W latach 1945-19501945–1950 [[Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych]] ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowano na nowe, wcześniej nieużywane (związane m.in. z zasłużonymi dla polskiego ruchu narodowego postaciami):
* Wartembork – [[Barczewo]]
* Melzak – [[Pieniężno]]
Linia 191 ⟶ 190:
 
== Architektura Warmii ==
Największy wpływ na architekturę Warmii wywarła jej etniczna i kulturowa różnorodność<ref name="Polska drewniana; Warmia">{{cytuj stronę| url = http://www.polskadrewniana.pl/index.php?pkat=9| tytuł = Polska drewniana; Warmia| data dostępu = 18 sierpnia 2009| autor = Piotr Olszak| język = pl| data dostępu = 18 sierpnia 2009}}</ref>. Ze względu na przeważające wpływy zamieszkujących ją niegdyś społeczności wyróżnia się architekturę Warmii południowej oraz Warmii północnej.
 
Budownictwo południowej Warmii nieznacznie różni się od architektury Mazur. W zasadzie różnice są minimalne i powinno się mówić o architekturze Prus Południowych bądź Prus Polskojęzycznych obejmujących swym zasięgiem teren południowej Warmii i południowych [[Mazury|Mazur]]<ref name="Polska drewniana; Warmia" />.
Linia 226 ⟶ 225:
== Warmiński strój ludowy ==
=== Strój kobiecy ===
[[Plik:Mädchen in ermländischer Tracht.jpg|mały|Dziewczęta w warmińskich strojach ludowych (lata 20-te. XX w.)]]
Podstawowym elementem kobiecego ubioru była biała [[koszula]] z lnianego płótna na guziki. Rękawy najczęściej były marszczone, a kołnierzyki wykładane. Na koszulę zakładano [[westka|westkę]] – czerwoną kamizelkę z [[drelich]]u lub sukna. Na szczególne okazje nakładano [[Kabat (ubiór)|kabat]] – rodzaj żakietu mocno dopasowanego do ciała, ściśniętego w talii, ozdobionego koronkami i plisami. Kolejnym nakryciem wierzchnim jest [[jubka]] – bardziej luźny i nie ograniczający ruchów kaftanik z długimi rękawami. Na niedzielę i święta kobiety zakładały bogato zdobione trójkątne chusty. Pod koszulą i spódnicą znajdowały się dwie lub trzy halki zwane [[odspodnik]]ami lub [[kitel łospódni|kitlami łospódnimi]]. Dolną część garderoby stanowiły szerokie spódnice, zwane [[kitel (suknia)|kitlami]]. Występowały najczęściej w kolorze czarnym, brązowym, granatowym i czerwonym, często w kratę, w późniejszych czasach głównie jednolite czerwone i niebieskie. Długie suknie w pasie były układane w kontry o określonym układzie, ilości i szerokości.Wykańczane były u dołu plisami układanymi w konterki i zakończone szczoteczką. Fartuszki na Warmii nie były elementem stroju, używano ich do odzieży roboczej. Najważniejszym, najbardziej charakterystycznym elementem stroju odświętnego warmińskiej kobiety był [[czepiec warmiński|czepiec]] (twarda mycka, galonek, złota głowa, krzyżowa złota głowa). W najdroższych czepcach jego denko było haftowane złotymi lub srebrnymi nićmi. Były wiązane pod brodą na kokardę, uszy otulały pasy wstążki ułożone w rurki. Cały czepiec był wykonywany według ściśle określonych zasad, miały swoją konstrukcję, swój sposób łączenia poszczególnych elementów i specyficzny bogaty haft. Twarde czepce nosiły tylko kobiety zamężne.
 
Linia 235 ⟶ 234:
 
== Zobacz też ==
* [[Egzempcjaegzempcja Warmii]]▼
* [[księstwo warmińskie]]
* [[Mapa Świętej Warmii]]
* [[Warmińskawarmińska kapituła kolegiackakatedralna]]▼
* [[Księstwo Warmińskie]]
* [[Kapituła warmińska kapituła kolegiacka]]
* [[Warmińskiewarmińskie organy]]▼
▲* [[Warmińska kapituła kolegiacka]]
▲* [[Egzempcja Warmii]]
▲* [[Warmińskie organy]]
 
== Przypisy ==
Linia 247 ⟶ 246:
== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko=Koziak |imię=Mariusz |tytuł=Mazury i Warmia |wydawca=Wiedza i Życie |miejsce=Warszawa |strony=29 |seria=Wędrówki po Polsce |isbn = 83-7184-045-4}}
* ''Warmia i Mazury. Zarys dziejów'', (praca zbiorowa pod red. B. Łukaszewicza), Olsztyn 1985, sss. 76-15476–154
* [[Łucja Okulicz-Kozaryn]], ''Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.)'', Warszawa, PIW 1983
* [[Łucja Okulicz-Kozaryn]], ''Dzieje Prusów'', Wrocław, 1997.
* [[Grzegorz Białuński]], ''Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich'', Olsztyn, 1999.
* [[Jan Powierski]], ''Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski,'' Muzeum Zamkowe w Malborku 2003, ​{{ISBN|83-86206-60-8}}.
* Informacja na stronie [http://www.interklasa.pl/portal/dokumenty/r055/indexp.htm Lidzbark Warmiński/Strój]
* Informacja na stronie [http://domwarminski.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=683:stroj-polskich-warmiakow&catid=88&Itemid=219 Strój polskich Warmiaków]
 
== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=76460 ks. Walenty Barczewski Geografia polskiej Warmii ]
* [http://warmaz.pl/granica-warmii/ Mapa granice Warmii ]
* Dom Warmiński, [http://domwarminski.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=1&Itemid=102 Region Warmia]
* Seria wydawnicza [http://kpbc.umk.pl/dlibra/results?search_op1=AND&search_attid1=13&isExpandable=off&dirids=1&queryType=-4&query=&search_value1=%22%20Monumenta%20Historiae%20Warmiensis%20oder%20Quellensammlung%20zur%20Geschichte%20Ermlands%20%20%22&isRemote=off&encode=true&action=SearchAction&language=pl ''Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands'']. Kopia cyfrowa w [[Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa|KPBC]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Warmia”