Bohdan Chmielnicki: Różnice pomiędzy wersjami

|opis grafiki = '''''Portret Bohdana Chmielnickiego'''''<br /> miedzioryt [[Wilhelm Hondius|Wilhelma Hondiusa]] (1651)

|wojny i bitwy = wojna polsko-turecka 1620–1621

'''Bohdan Zenobi Chmielnicki''' ([[język ruski]]: Зѣновій Богдан Хмелніцкiй<ref>[[Samuel Wełyczko]], [http://history.org.ua/EHU/V/Velychko_S.jpg Litopys], 1720.</ref>, {{W języku|uk|Богдан Зиновій Хмельницький}}; ur. [[27 grudnia]] [[1595]] najprawdopodobniej w [[Czehryń|Czehryniu]], zm. [[6 sierpnia]] [[1657]] w Czehryniu<ref group=uwaga>Chmielnicki pochowany został w [[Subotiw|Subotowie]].</ref>) – [[Lista hetmanów kozackichKozaków zaporoskich|hetman]] [[Zaporoże (kraina)|zaporoski]], przywódca [[powstanie Chmielnickiego|powstania kozackiego]] przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy [[Ukraina|Ukrainy]].

Urodził się prawdopodobnie i zmarł w [[Czehryń|Czehryniu]]<ref name=autonazwa1>J. Kaczmarczyk, s. 10.</ref><ref group="uwaga">Niektórzy badacze, np. Stanisław Barącz, twierdzą, że miejscem urodzenia Bohdana była Żółkiew.</ref><ref name=autonazwa1>J. Kaczmarczyk, s. 10.</ref>, jako syn [[Michał Chmielnicki|Michała]], [[podstarości]]ego czehryńskiego. Łatwiejsza do ustalenia od miejsca jest data roczna urodzenia: w roku 1649 przybył na [[Ukraina (Naddnieprze)|Ukrainę]] poseł [[Wenecja|wenecki]] Nicolo Sagredo. W swym raporcie dla [[Signoria|Signorii]] podał, że Chmielnicki miał 54 lata<ref>J. Kaczmarczyk, s. 9.</ref>. Wszyscy Chmielnickiemu współcześni, którzy zetknęli się z nim, a pozostawili zapiski, zgodnie potwierdzają, że miał około pięćdziesięciu lat.

[[plikPlik:Hmel-2.jpg|thumb|250px|Ukraiński [[Order Bohdana Chmielnickiego (Ukraina)|Order Bohdana Chmielnickiego]] II klasy z herbem [[Abdank (herb szlachecki)|Abdank]]]]

Kwestia [[Szlachta|szlachectwa]] Bohdana jest dyskusyjna<ref group="uwaga">On sam – i tylko raz, w liście do króla [[Jan II Kazimierz Waza|Jana Kazimierza]] [[Bitwa pod Zborowem|pod Zborowem]] – wspomina, że urodził się „urodzonym Chmielnickim”. [[Ludwik Kubala]], [http://dlibra.bibliotekaelblaska.pl/dlibra/docmetadata?id=21493 ''Wojna moskiewska R. 1654-16551654–1655''], Warszawa 1910, s. 338, na podstawie [http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra/docmetadata?id=10893 ''Księgi pamiętniczej Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego a późniéj kasztelana bieckiego''] wyd. [[Antoni Zygmunt Helcel]], Kraków 1864, Dok nr 143, s. 431n.</ref> – chociaż pieczętował się herbem [[Abdank (herb szlachecki)|Abdank]]<ref group="uwaga">Jeden z najstarszych polskich herbów – w żadnym herbarzu nie figuruje przy nim nazwisko Chmielnicki. Kubala, ''op. cit''. s. 339 przypuszcza, że był to herb [[Syrokomla (herb szlachecki)|Syrokomla]] lub [[Masalski]], oba podobnie do herbu Abdank. [[Kasper Niesiecki]] wymienia nazwisko Chmielnicki przy herbie Masalski, [http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=163 ''Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S. J. Tom 6, L - NL–N''], Lipsk 1841, s. 330. Podobnie przypisuje rodzinie Chmielnickich herb Masalski [[Wojciech Wijuk Kojałowicz]], siedzibą rodu był [[powiat bracławski]], [http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/dlibra/docmetadata?id=7928 ''Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego''] Kraków 1897, s. 171n.</ref><ref group="uwaga">''Nie mamy też żadnej wątpliwości co do tego, że matka Bohdana Chmielnickiego wywodziła się z warstwy kozackiej.'' J. Kaczmarczyk, s. 10. Dla odziedziczenia herbu pochodzenie matki było bez znaczenia, gdyż wedle ustawy z 1505 r. ''In quo genere nobilitatis, eos quoque nobiles appellandos censemus, qui licet matre populari, patre tamen nobili sunt procreati'' (''Za szlachtę także ci poczytani być mają, którzy tylko z ojca szlachcica, a z matki stanu prostego się rodzą''. Volumina Legum [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=64283 t. 1], s. 138, f. 303). Kozacy uważali siebie za równych szlachcie, ''„Z tym najprzedniejszym w Rzpltey stanem porównani” – przywileje elity kozackiej (rejestrowych) w pierwszej ćwierci XVII wieku'', w : [http://www.sknh.uni.lodz.pl/vade/vade_nobiscum_6.pdf ''Vade Nobiscum VI''] s. 143 - 149143–149.</ref> – bądź też jego dziad był [[banicja|banitą]] pozbawionym szlachectwa<ref group="uwaga">Wiadomość jakoby ojciec Bohdana Chmielnickiego był polskim szlachcicem skazanym na banicję i ogłoszonym [[infamia|infamisem]] przekazał m. in. [[Samuel Grądzki]] (J. Kaczmarczyk, s. 12n). Byłoby to wyjaśnieniem czemu Chmielnicki w 1638 r. został setnikiem zamiast pułkownikiem Kozaków, bowiem ''Ordynacja Wojska Zaporoskiego'' (Volumina Legum [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=64550 t. 3] s. 440) stopień pułkownika zastrzegała dla szlachty, setnicy zaś mieli być ''z Kozaków samych, dobrze nam y Rzpltey zasłużonych ludzi rycerskich obierani''.</ref>. Z jednej strony dowodem „niskiego pochodzenia” Bohdana Chmielnickiego mogłaby być Konstytucja Sejmu Ekstraordynaryjnego z 1659, gdzie w punkcie 11. zawarta została uchwała mówiąca: ''„...[[Jerzy Chmielnicki|Jerzego Chmielnickiego]], potomka Bohdana Chmielnickiego hetmana zaporoskiego, w protekcyją naszą bierzemy, a chcąc go przychęcić do dzieł rycerskich tudzież naszey y Rzpltey usługi, kleynot szlachectwa polskiego onemu konferuiemy”''<ref>J. Kaczmarczyk, s. 15. ''Deklaracya łaski urodzonemu Jerzemu Chmielnickiemu'', [[Volumina Legum]], [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=64550 t. 4] s. 303.</ref><ref group="uwaga">Wśród hipotez nt. pochodzenia Chmielnickiego wyróżnia się hipoteza [[TymkoTomasz Padura|Tomasza Padurry]], który – opierając się na XVII-wiecznym rękopisie pochodzącym z archiwum książąt Szeremietiewów, przechowywanego w Moskwie (dokładnie z notatki znajdującej się „przy liście Fiedora Wasilewicza Buturlina, wojewody i namiestnika Muromskiego, pisanym z Czechrynia d. 15 s. st. czerwca 1657 do Wasyla Borysowicza Szeremietiewa, wojewody i hetmana wojsk cara Aleksieja Michajłowicza”) – twierdził, że Bohdan Chmielnicki był synem żydowskiego rzeźnika z Chmielnika na [[Podole|Podolu]] o imieniu Berko. Berko był wyznawcą judaizmu, ale postanowił zmienić wyznanie na [[katolicyzm]] – chrztu dokonał kapelan zamkowy, nadając chrześcijańskie imię Michał i tworząc nazwisko od nazwy miejscowości. [https://books.google.pl/books?id=1vRKAAAAYAAJ ''Pyśma Tymka Padurry''] Lwów 1874, wydał [[Karol Wild]], s. 283. Wersję tą powtarzał za Padurrą [[Franciszek Rawita-Gawroński]], który nie dotarł do oryginału wskazywanego przez Padurrę, przy czym sugerował, że notatki te zostały świadomie usunięte, aby zakamuflować prawdziwe pochodzenie Chmielnickiego. Por. Franciszek Rawita-Gawroński, [https://archive.org/details/bohdanchmielnick00gawruoft ''Bohdan Chmielnicki do elekcyi Jana Kazimierza''], Lwów 1906, s. 40 - 4240–42: [[Eugeniusz Koko]], ''Franciszek Rawita-Gawroński (1846-19301846–1930) wobec Ukrainy i jej przeszłości'', Gdańsk 2006, s. 170-171170–171.</ref><ref>J. Kaczmarczyk, s. 15. ''Deklaracya łaski urodzonemu Jerzemu Chmielnickiemu'', [[Volumina Legum]], [http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=64550 t. 4] s. 303.</ref>. Z drugiej strony trudno przypuścić powierzenie Michałowi Chmielnickiemu (ojcu Bohdana) urzędu [[podstarości]]ego czehryńskiego (był to urząd szlachecki) przez [[Jan Daniłowicz (wojewoda ruski)|Jana Daniłowicza]] (wówczas starostę korsuńskiego), gdyby nie był on szlachcicem (a z pewnością nie mógł być banitą – gdyż jako podstarości wykonywał władzę sądowniczą – jako przewodniczący [[Sąd grodzki|sądu grodzkiego]])<ref group="uwaga">Kubala, ''op. cit.'' s. 19n, zauważa, iż nikt Chmielnickiemu [[nagana szlachectwa|udawania szlachcica]] nie zarzucał, być może było to szlachectwo uzyskane w wojsku za zasługi, a nie potwierdzone przez sejm.</ref>. Obaj Chmielniccy służyli u boku [[Stanisław Żółkiewski|Stanisława Żółkiewskiego]].

Następny znany i potwierdzony fakt z życia Chmielnickiego to jego udział w [[bitwa pod Cecorą (1620)|bitwie pod Cecorą]] (1620); zginął w niej jego ojciec, a on sam wraz ze [[Stanisław Koniecpolski|Stanisławem Koniecpolskim]] dostał się do niewoli tureckiej<ref>W.A. Serczyk, s. 189.</ref>, w której to prawdopodobnie nauczył się [[język krymskotatarski|krymskotatarskiego]] i podobno [[język turecki|tureckiego]]<ref>W.A. Serczyk, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-16511648–1651, s. 40.</ref>. Z niewoli w [[Stambuł|Stambule]] po dwóch latach prawdopodobnie uciekł (choć są i inne hipotezy – wykupiła go matka, król [[Zygmunt III Waza]] za zasługi ojca, przyjaciele rodziny)<ref group="uwaga">Sam Chmielnicki w jednym z listów określił to tak: „Pan Bóg mnie z tej niewoli wyzwolić raczył”.</ref>. Po powrocie na [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprzańską Ukrainę]] osiadł w Subotowie nad Taśminą (niemal naprzeciw [[Czehryń|Czehrynia]]), gdzie parę lat wcześniej ojciec postawił chutor.

Około roku 1625 ożenił się z Anną, siostrą [[Jakym Somko|Jakyma Somki]], bogatego Kozaka [[Perejasław|perejasławskiegoperejasław]]skiego, który dorobił się na handlu. Miał z nią liczne potomstwo, o czym mówi zapis w bezimiennym diariuszu<ref>J. Kaczmarczyk, s. 18.</ref>: ''„Z obozu pod Białopolem d. 14 October r. 1651. Zjechała się była wszystka rodzina Chmielnickiego, żona z dziatkami, cztery córki już dorastające i synów dwóch młodszych, a trzeci ten Tymoszek starszy”''. Synami B. Chmielnickiego byli m.in.: [[TymofiejTymosz Chmielnicki|Tymofiej]] (1632-16531632–1653) i [[Jerzy Chmielnicki|Jerzy]] (1641-16851641–1685).

Plany utrzymywane były w ścisłej tajemnicy i wyszły na jaw dopiero po wybuchu powstania na Ukrainie. Na sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym roku 1648 domagano się ujawnienia działań króla i kanclerza, podejrzewając, że to oni doprowadzili do powstania<ref>J. Kaczmarczyk, s. 27-29.</ref><ref group="uwaga">''„Barabaszeńko, Eliaszeńko i Chmiel byli u króla jmci ś.p., którym przywilej dał król jmć tak na aukcyą wojska, jako i na wolność iść na morze, na co była rada w nocy i siedem senatorów było na tej radzie”'', w: ''Diaryusz Seymu Elekcyjnego'', 6 listopada 1648 (''Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego'' s. 299).</ref><ref>J. Kaczmarczyk, s. 27–29.</ref>.

Po śmierci w roku 1648 Władysława IV Wazy poparł kandydaturę zabiegającego o ugodę z Kozakami brata zmarłego króla, [[Jan II Kazimierz Waza|Jana Kazimierza]], w staraniach o [[wolna elekcja|elekcję]] na tron Rzeczypospolitej. Po szeregu klęsk zadanych wojskom polskim, a szczególnie po [[Bitwa pod Piławcami|bitwie pod Piławcami]] w 1649 roku podjął ideę utworzenia państwa kozackiego<ref>„''Za granicę na wojnę nie pójdę, szabli na Turki i Tatary nie podniosę, dosyć mam na Ukrainie i Podolu a Wołyniu teraz; dosyć wczasu, dostatku i pożytku w ziemi i xięstwie mojem po Lwów, Chełm i Halicz. A stanąwszy nad Wisłą, powiem dalszym Lachom: „Sedijte a mołcijte Lachy”. I duków i kniaziów tam zahonię, a będąli z Zawiśla krzykać, znajdę ja ich tam pewnie. Nie postoi mi noga żadnego kniazia i szlachetki w Ukrainie; a zachoczet-li chleba który z najmniejszych, niechaj Wojsku Zaporowskiemu posłuszny będzie, a na korola nie krzyka.'' W słowach Chmielnickiego zawarta była już wyraźna koncepcja polityczna odnosząca się do przyszłości Ukrainy. Hetman bowiem mówi o Księstwie Ruskim po Lwów, Chełm i Halicz, zbudowanym przy pomocy tatarskiej. W świetle materiału źródłowego trudny do rozstrzygnięcia jest problem ewentualnej zależności tego księstwa od Rzeczypospolitej. W każdym razie w lutym 1649 r. twierdził: ''Krol krolem budet, aby karał szlachty i ścinał duki i kniazie, aby był wolnym sobie…Prawda to jest, żem ja mały, lichy człowiek, ale mi to Bóg dał, żem jest jednowładcą samodzierżcą ruskim. Niech budiet korol korolom jak się jemu wydajet''”. [[Janusz Kaczmarczyk]], ''Bohdan Chmielnicki'', Wrocław-Warszawa 1988, Wyd. [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]], {{ISBN|83-04-02796-8}}, s. 82. Wypowiedzi Bohdana Chmielnickiego w: ''Dyariusz podróży do Perejasławia i traktowania tamtejszego z Chmielnickim Panów Komissarzów Polskich przez Wojciecha Miaskowskiego podkomorzego lwowskiego Komissarza spisany od 1 stycznia do 7 marca 1649'' w: ''Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a późniéj kasztelana bieckiego, Księga Pamiętnicza, z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna'' wyd. A.Z Helcel, Kraków 1870, nr 103 s. 376, 374. [http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/docmetadata?id=7064&from=publication wersja elektroniczna].</ref> i zbudował jego struktury – [[Hetmanat]], ze stolicą w [[Czehryń|Czehrynie]]. Przekonany o słabości Rzeczypospolitej i o własnej potędze zawierał liczne i często sprzeczne ze sobą sojusze (z [[Republika Wenecka|Republiką Wenecką]], [[Carstwo MoskiewskieRosyjskie|Carstwem Rosyjskim]], [[Chanat Krymski|Chanatem Krymskim]] i [[Imperium Osmańskie|Imperium Osmańskim]]). Opierał się na strukturach wojska zaporoskiego w sile ok. 80 tys. ludzi, na czele którego stał on sam i jego najbliższe otoczenie, kolejną pozycję zajmowała starszyzna kozacka, natomiast reżim karny spoczywał na pułkach kozackich pobierających od chłopów i mieszczan podatki oraz ściągających kontrybucje. Chmielnicki prowadził chwiejną i nie rokującą nadziei na trwałe efekty politykę, zarówno w stosunku do Rzeczypospolitej, jak i Rosji, Krymu czy Turcji, z którego to powodu jego dalekosiężne zamierzenia nigdy się nie ziściły, przyczyniły się do tego także późniejsze kroki podejmowane przez jego następców. Należy jednak przyznać, że był jednym z pierwszych kozackich wodzów, w których głowach rodziła się myśl o niepodległości<ref>W.A. Serczyk, s. 7.</ref>.

Po kolejnym wznowieniu działań wojennych, bitwie i rzezi elitarnych żołnierzy polskich pod [[bitwa pod Batohem|Batohem]] w 1652<ref group="uwaga">Wśród zamordowanych byli hetman [[Marcin Kalinowski (hetman)|Marcin Kalinowski]] i [[Marek Sobieski (starosta krasnostawski)|Marek Sobieski]], starszy brat przyszłego króla.</ref><ref>{{Cytuj|autor = Wojciech Jacek Długołęcki |tytuł = Batoh 1652 |data = 1995 |isbn = 83-11-08402-5 |miejsce = Warszawa |wydawca = Bellona |oclc = 69288007 }}</ref><ref group="uwaga">Wśród zamordowanych byli hetman [[Marcin Kalinowski (hetman)|Marcin Kalinowski]] i [[Marek Sobieski (starosta krasnostawski)|Marek Sobieski]], starszy brat przyszłego króla.</ref> szansa na porozumienie z Rzecząpospolitą przepadła, Chmielnicki szukał więc potężnego sojusznika i w 1654 r. zawarł z [[Carstwo MoskiewskieRosyjskie|carem Rosji]] [[Ugoda perejasławska|ugodę perejasławską]], oddając Ukrainę w poddaństwo [[car]]a. Stał na czele Rady Perejasławskiej. Car powołując się na swą władzę absolutną ([[samodzierżawie]]), odmówił zaprzysiężenia ugody wobec Kozaczyzny<ref group="uwaga">W słowach „Tylko król polski poddanym przysięga”.</ref>, natomiast bezzwłocznie wprowadził rosyjski garnizon wojskowy do [[Kijów|Kijowa]], budując w mieście cytadelę. Dokonał też spisów podatkowych ludności Hetmanatu. Ugoda doprowadziła w konsekwencji do zajęcia znacznej części [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprza]] (całe [[Ukraina Lewobrzeżna|lewobrzeże]] z [[Kijów|Kijowem]]) przez wojska rosyjskie i wieloletniej, wyniszczającej [[wojna polsko-rosyjska (1654–1667)|wojny]] z Rzecząpospolitą<ref>[[Henryk Samsonowicz]], s. 240-241240–241.</ref>. W tym czasie od Chmielnickiego odeszli [[Tatarzy krymscy]], dla których Rosja była znacznie poważniejszym przeciwnikiem niż Rzeczpospolita. W 1655 pobity przez wojska polskie [[Piotr Potocki (wojewoda bracławski)|Piotra Potockiego]] i Tatarów chana [[Mehmed IV Girej|Mehmeda IV Gireja]] w [[Bitwa pod Jezierną|bitwie pod Jezierną]], zmuszony został do uznania zwierzchności Rzeczypospolitej nad [[Ukraina Prawobrzeżna|Ukrainą Prawobrzeżną]], co jak wykazała przyszłość, było kolejnym wymuszonym ustępstwem taktycznym.

Po próbach ograniczenia swobód kozackich przez [[Moskwa|Moskwę]] zaczął poszukiwać zagranicznych sprzymierzeńców, chcących poprzeć plany utworzenia autonomii na Ukrainie. Nawiązał w tym celu kontakty ze [[Sztokholm]]em, [[Berlin]]em i z dworem księcia [[Jerzy II Rakoczy|Rakoczego]] w [[Siedmiogród|Siedmiogrodzie]]. Po podpisaniu pomiędzy [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzecząpospolitą]] a [[Carstwo MoskiewskieRosyjskie|Carstwem Rosyjskim]] [[rozejm w Niemieży|układu w Niemieży]] (3 listopada 1656), przewidującego m.in. wybór [[car]]a rosyjskiego na tron polski, utwierdził się w przekonaniu, iż porozumienie to stanowi istotne zagrożenie dla pozycji [[Hetmanat]]u. Była to jedna z głównych przyczyn, które spowodowały, iż wraz z [[Karol X Gustaw|Karolem X Gustawem]], [[Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor)|Fryderykiem Wilhelmem]], [[Bogusław Radziwiłł|Bogusławem Radziwiłłem]] oraz księciem [[Jerzy II Rakoczy|Jerzym Rakoczym]] podpisał dnia 6 grudnia 1656 [[traktat w Radnot]] – przewidujący [[rozbiór państwa|rozbiór]] Rzeczypospolitej. Porozumienie nie zostało zrealizowane, a sam Chmielnicki nigdy nie zdecydował się na całkowite zerwanie związków z Rosją. Pod koniec życia próbował odnowić kontakty z Rzecząpospolitą, a jego współpracownicy i wyznaczeni następcy ([[Iwan Wyhowski]]) podjęli politykę, która doprowadziła do zawarcia w roku 1658 [[Unia hadziacka|Uniiunii Hadziackiejhadziackiej]].

Całą politykę Bohdana Chmielnickiego jako hetmana charakteryzowała chwiejność i trudność w pojmowaniu realiów politycznych, a mianowicie tego, że w istniejącej sytuacji politycznej musi wybierać pomiędzy ustępliwą Rzecząpospolitą a autorytarnymi reżimami Rosji lub Turcji. Mając w zasięgu ręki utworzenie – w ramach Rzeczypospolitej – trzeciego jej członu, [[Wielkie Księstwo Ruskie|Księstwa Ruskiego]], wybrał politykę lawirującą tak, by wydrzeć coś od każdej ze stron. Oddaliło to na długo w czasie utworzenie na ziemiach ukrainnych niezależnego bytu państwowego.

[[Plik:Памятник_БПамятник Б._Хмельницкому Хмельницкому.JPG|mały|'''Bohdan Chmielnicki''']]

Czasy, w których żył i działał Bohdan Zenobi Chmielnicki, charakteryzowały się na Ukrainie znaczną ilością najazdów tatarskich, wojen z Turcją i Rosją. Ziemie te, znajdujące się w dużej mierze<ref group="uwaga">Jak np. „księstwo łubniańskie” [[Jeremi Wiśniowiecki|Jeremiego Wiśniowieckiego]].</ref> w rękach „królewiąt” zarówno rodzimego, jak i polskiego pochodzenia, zamieszkiwał od stuleci lud, który przyzwyczajony do szerokich wolności, a jednocześnie buntujący się ze względu na wzrastający ucisk pańszczyźniany gotowy był do chwycenia za broń. Szlachta i magnaci (nawet ci, którzy nie stanowili elementu napływowego) oraz [[Żydzi]] byli uważani za wyzyskiwaczy, tym więcej, że tuż pod bokiem istniała wolna i niezależna od nikogo [[Sicz Zaporoska]], a w miastach i zamkach rezydowali Kozacy –posiadający– cechyposiadający cechy odrębnego stanu Rzeczypospolitej, w rozumieniu ludności wiejskiej mieszczący się gdzieś pomiędzy szlachtą a chłopami<ref>W.A. Serczyk, s. 145-146145–146.</ref>.

Chłopi ukraińscy widzieli te dysproporcje i wiedząc, że nie mają szans na dostanie się do stanu szlacheckiego, liczyli na pomoc swojego sprzymierzeńca – Kozaczyzny. Dlatego, gdy Chmielnicki przystąpił do działań zbrojnych, pod jego sztandary napłynęły rzesze „[[Czerń (ruskie chłopstwo)|czerni]]”, czyli miejscowego chłopstwa. Hetman zaporoski rósł w siłę zarówno dzięki wojskom kozackim, jak i dzięki zasileniu przez chłopstwo. Przypuszczać należy, że nie do końca rozumiał wagę problemu sam hetman, który nie doceniał siły ludowego powstania, a – być może – także się go obawiał. Ostatecznie utworzenie niezależnego bytu na ziemiach ukrainnych pozostało niezrealizowane. Długoletnia [[Wojna polsko-rosyjska (1654–1667)|wojna]] Rzeczypospolitej z Carstwem Moskiewskim, do której doszło w konsekwencji [[Ugoda perejasławska|ugody perejasławskiej]], doprowadziła ostatecznie do wyczerpania stron i podziału zrujnowanego [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprza]] między RzeczpospospolitąRzeczpospolitą a Rosję. Utrata lewobrzeżnej Ukrainy była dla Rzeczypospolitej porażką; dla [[Kozacy zaporoscy|Kozaczyzny zaporoskiej]] był to początek końca<ref>J. Kaczmarczyk, s. 248.</ref>, do którego ostatecznie doszło w 1775, gdy [[Katarzyna II Wielka|Katarzyna II]] zburzyła Sicz, zlikwidowała kozackie wojsko zaporoskie i zakazała używania jego nazwy.

* {{Cytuj|autor = Władysław Andrzej Serczyk |tytuł = Na dalekiej Ukrainie, dzieje Kozaczyzny do 1648 roku |data = 1984 |isbn = 83-08-01214-0 |miejsce = Kraków |wydawca = WydawWyd. Literackie |oclc = 830231534 }}

* {{Cytuj|autor = Władysław Andrzej Serczyk |tytuł = Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-16511648–1651 |data = 1998 |isbn = 83-05-12969-1 |miejsce = Warszawa |wydawca = „KsiążkaKsiążka i Wiedza”Wiedza |oclc = 835717108 }}