Bachantki (tragedia Eurypidesa): Różnice pomiędzy wersjami

'''Bachantki'''<ref name="Kitto">{{Cytuj książkę | nazwisko imię= H.D.F. | nazwisko = Kitto | tytuł = Tragedia grecka. Studium literackie (przełożył J.Margański) | wydawca = Homini | miejsce = Kraków | data = 2003 | strony = 339-349 | isbn = 83-909040-0-4}}</ref> lub '''Bakchantki'''<ref name="Eurypides">{{Cytuj książkę | nazwisko = Eurypides | tytuł = Tragedie (przełożył Jerzy Łanowski) | wydawca = Prószyński i S-ka | miejsce = Warszawa | data = 2007 | seria = Biblioteka Antyczna | strony = 10-17 | isbn = 978-83-7469-507-7 | tom = IV}}</ref> ({{grc|Βάκχαι}}, ''Bakchai'') – ostatnia z [[Tragedia|tragedii]] [[Eurypides]]a (406 p.n.e.), wystawiona podczas [[Agon (teatr)|agonu]] roku 405 p.n.e., krótko po śmierci autora. Utwór jest adaptacją bachicznego mitu o początkach kultu [[Dionizos]]a oraz opozycji i kontrowersjach jakie wśród co bardziej konserwatywnych mieszkańców Hellady wywoływały żywiołowe praktyki jego zwolenników.

Kult Dionizosa, boga dzikiej przyrody i dawcy [[winorośl właściwa|winnej latorośli]], miał charakter [[orgia]]stczny tzn., że w trakcie praktyk bachicznych jego upojeni winem wyznawcy, tańcząc przy dźwiękach muzyki, w sposób mistyczny wypełniani byli przez bóstwo (''enthusiasmos''). Na czas obrzędów łączyli się w roztańczone grupy i porzucając swoje codzienne zajęcia przemierzali lasy, pastwiska oraz górskie zbocza, a stan w który wchodzili, zwany ''ekstasis'' („wyjściem z siebie”), pozwalał im na przekroczenie bariery oddzielającej człowieka od otaczającej go dzikiej przyrody<ref name="Bravo,Wipszycka">{{Cytuj książkę | nazwisko imię= B.Bravo, |nazwisko=Bravo|imię2=E.Wipszcka |nazwisko2=Wipszcka| tytuł = Historia starożytnych Greków | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1988 | strony = 328-331 | isbn = 83-01-06654-7 | tom = I | tytuł tomu = Do końca wojen perskich}}</ref>.

Dionizos ({{grc|Διόνυσος}}) zwany również Bachusem ({{grc|Βάκχος}}) był dzieckiem z nieprawego łoża [[Zeus]]a i śmiertelniczki [[Semele (mitologia)|Semele]] – córki króla Teb [[Kadmos]]a. Jego ciężarna matka zginęła, ponieważ nie wytrzymała widoku pełni majestatu swojego boskiego kochanka (do czego namówiła ją zazdrosna [[Hera]]). Uratowany przez swojego ojca i zmuszony do ciągłej ucieczki przed zemstą Hery Dionizos, tułał się po bezkresach Azji i Północnej Afryki (Egipt, Syria, podbił nawet Indie), aby w końcu powrócić, na rządzony już wtedy przez wnuka Kadmosa [[Penteusz]]a, dwór tebański<ref name="Grimal">{{Cytuj książkę |imię=P. | nazwisko = P.Grimal | tytuł = The Concise Dictionary of Classical Mythology | wydawca = Basil Blackwell Ltd. | miejsce = Oksford | data = 1999 | strony = 128-129 | isbn = 0-631-16696-3}}</ref> (symbolizuje to wprowadzenie jego kultu do Grecji).

Punktem wyjścia wykorzystanej przez Eurypidesa opowieści, jest zemsta Dionizosa na siostrach Semele, w tym matce Penteusza [[Agaue|Agawe]]. Ponieważ publicznie podważały one autentyczność związku Semele z Zeusem i jednocześnie fakt boskości samego Dionizosa, przybyły do [[Beocja|Beocji]] bóg zesłał na wszystkie Tebanki mistyczną ekstazę. Zamienione w [[menady]] – inaczej bachantki, czyli wyznawczynie jego kultu – wyprowadzone zostały na pobliską górę Kithajron, a ich przewodnikiem został sam wcielony w postać bachanta Dionizos. Ponieważ pochwyconego przez interweniujących żołnierzy i przedstawionego Penteuszowi boga, podczas przesłuchania, zelżono, w zemście namówił on omamionego króla, aby w stroju kobiety przyjrzał się zachowaniu posądzanych o rozpustę bachantek. Wysłany na Kithajron władca, pomylony z dzikim zwierzęciem, został żywcem rozszarpany przez własną matkę i jej siostry opętane mistycznym szałem{{r|"Grimal"}}<ref>{{Cytuj książkę |imię=M. | nazwisko = M.Dixon-Kennedy | tytuł = Encyclopedia of Greco-Roman Mythology | wydawca = ABC-Clio | miejsce = Santa Barbara, Denver, Oksford | data = 1998 | strony = 113-116 | isbn = 1-57607-129-4}}</ref><ref name="Eurypides2">{{Cytuj książkę | nazwisko = Eurypides | tytuł = Tragedie (przełożył Jerzy Łanowski) | strony = 17-79 | tom = IV}}</ref>.

Poprzedzony [[Parodos|partią chóru]] ''epeisodion I'' to spotkanie trzech postaci, które reprezentują zdecydowanie różne postawy wobec nowego kultu. Tejrezjasz, tebański wieszczek, który szczerze wielbi Dionizosa i Kadmos, stary król, nieszczery ale pokorny, przeciwstawieni są Penteuszowi, który jest mu zdecydowanie przeciwny{{r|"Kitto"}}. Rozmowa odzianych w skóry starców dotyczy ich udziału w rytuale ku czci boga. Władca niedostrzegający początkowo obecnych na scenie postaci, skarży się na niemoralne zachowanie tebańskich kobiet i obwinia o wszystko obcego bachanta. Poznawszy zamiary starców wpada w gniew i oskarża Tejrezjasza o zły wpływ na swojego dziada. Ci z kolei starają się przekonać młodzieńca o konieczności poddania się woli bogów{{r|"Kitto"}}{{r|"Eurypides2"}}<ref name="Lesky">{{Cytuj książkę |imię=A. | nazwisko = A.Lesky | tytuł = Tragedia grecka (przełożyła M.Weiner) | wydawca = Homini S.C. | miejsce = Kraków | data = 2006 | strony = 561-579 | isbn = 978-83-89598-80-6}}</ref>.

''Bachantki'' są dramatem zdecydowanie odmiennym od wcześniejszych utworów jego autorstwa{{r|"Kitto"}} (dla jednych „dziwnym” – [[Tadeusz Sinko|Sinko]]<ref name="Sinko">{{Cytuj książkę |imię=T. | nazwisko = T.Sinko | tytuł = Literatura grecka | wydawca = Polska Akademia Umiejętności | miejsce = Kraków | data = 1947 | strony = 339-342 | tom = I | tytuł tomu = część 2. Literatura klasyczna (w. V-IV przed Chr.)}}</ref>, dla innych „trudnym”{{r|"Lesky"}} – [[Albin Lesky|Lesky]]). Tym co sztukę zdecydowanie wyróżnia jest jej tematyka i fabuła{{r|"Kitto"}}. Zaskakujący wybór problematyki religijnej, w tym niezwykle rzadko podejmowanego przez dramatopisarzy greckich mitu bachicznego{{r|"Eurypides"}}, próbowano wyjaśniać faktem podeszłego wieku autora. Z drugiej strony dostrzeżono w utworze przeczący temu i charakterystyczny dla całej twórczości Eurypidesa racjonalny protest przeciwko tradycyjnej religii greckiej{{r|"Lesky"}}.

Ciekawym uzupełnieniem tej interpretacji jest dostrzeżony w sztuce aspekt psychologiczny{{r|"Lesky"}}<ref name="Smith">{{Cytuj książkę | nazwisko imię= H.L. | nazwisko = Smith | tytuł = Masterpieces of Classic Greek Drama | wydawca = Greenwood Press | miejsce = Westport (Connecticut), Londyn | data = 2006 | strony = 145-163 | isbn = 0-313-33268-1}}</ref>. Akcja dramatu jest według niej obrazem wewnętrznej walki, w której wyparte treści zostają ostatecznie ujawnione. Fakt przebrania się Penteusza za bachantkę, symbolizować ma obecną w nim, ale nieświadomą, chęć poddania się bachicznemu szałowi{{r|"Smith"}}.

Eurypidejskie ''Bachantki'' stały się jedną z ulubionych sztuk [[Epoka hellenistyczna|okresu hellenistycznego]]. Odwołał się do niej – z o wiele bardziej jednoznacznym morałem „co boskie bogu” – [[Teokryt]] w ''Lenai e bakchai''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Theocritus | tytuł = Idylls (przełożone na j.angielski przez Ch.S.Carverleya) | wydawca = Houghton Mifflin & Company | miejsce = Boston, Nowy Jork | data = 1906 | strony = 140-142 | rozdział = The Bacchanals | url = https://archive.org/stream/theocritus00theo_0#page/138/mode/2up}}</ref>. Później, w czasach [[Republika rzymska|rzymskiej republiki]] zaadoptowali je na potrzeby rzymskiej tragedii [[Pakuwiusz]] i [[Akcjusz]]{{r|"Eurypides"}}. Z okresem dominacji rzymskiej wiąże się także jedna z bardziej makabrycznych okoliczności jej wystawienia. Po śmierci [[Marek Licyniusz Krassus|Krassusa]], na dworze zaprzyjaźnionego z [[Królestwo Partów|Partami]] władcy armeńskiego odbył się bankiet podczas którego zaprezentowano sztukę<ref>{{cytuj książkę | nazwisko imię= B.Bravo, |nazwisko=Bravo|imię2=E.Wipszycka |nazwisko2=Wipszycka| tytuł = Historia starożytnych Greków | wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN | miejsce = Warszawa | data = 1992 | strony = 299-300 | isbn = 83-01-06653-9 | tom = III | tytuł tomu = Okres hellenistyczny}}</ref>. Pod koniec przedstawienia partyjski generał [[Scilaes]] wrzucił na środek sali głowę dowódcy, którą podniósł jeden z aktorów i wykorzystał w scenie, w której Agawe wnosi głowę Penteusza, ze słowami „Niesiemy z gór do domu/ gałąź bluszczu świeżo uciętą,/szczęśliwy łup z polowania!” (tłum. Łanowski) ([[Plutarch]], Krassus XXXIII<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Plutarch | tytuł = Lives, Volume III Pericles and Fabius Maximus. Nicias and Crassus (przełożył na j.angielski B.Perrin) | wydawca = William Heinemann, G.P.Putnam's Sons | miejsce = Londyn, Nowy Jork | data = 1932 | seria = Loeb Classical Library 65 | strony = 421-423 | isbn = 9780674990722 | url = https://archive.org/stream/liveswithenglish03plutuoft#page/420/mode/2up}}</ref>).