Wikipedysta:Nous/brudnopis7: Różnice pomiędzy wersjami

== Kryzys i dominacja wielkich rodów ==

=== Kryzys gospodarczy i przeobrażenia systemu podatkowego ===

Klęska pod Lepanto i śmierć wielkiego wezyra [[Sokollu Mehmed Pasza|Mehmeda Sokollu]] są tradycyjnie uważane za początek końca złotego wieku Imperium Osmańskiego{{odn|Reychman|1973|s=90}}. Kryzys, który nadszedł niedługo potem, nie może być jednak wiązany z jedną militarną porażką i śmiercią jednego męża stanu, jakkolwiek dotkliwe byłyby te zdarzenia. Miał on wymiar strukturalny i był związany z fundamentalnymi społeczno-gospodarczymi przemianami w imperium i jego otoczeniu. Jak już pisaliśmy, gdy Selim pokonał Mameluków i Safawidów przejął jedne z najważniejszych szlaków handlowych na świecie, stanowiące zachodni kraniec tzw. [[Jedwabny Szlak|jedwabnego szlaku]], którym od stuleci krążyły dobra wymieniane pomiędzy [[Indie|Indiami]] i [[Azja Wschodnia|Azją Wschodnią]] a Europą. Ustanowienie europejskiej żeglugi na Oceanie Indyjskim sprawiło jednak, że coraz większa część tego handlu pomijała Bliski Wschód, obierała zaś drogę dookoła Afryki. Imperium Osmańskie z państwa zajmującego samo centrum światowego handlu stało się terytorium położonym na jego obrzeżach, odciętym od najważniejszych szlaków żeglugowych przebiegających przez [[Ocean Atlantycki|Atlantyk]] i Ocean Indyjski, do którego dostępu bronili Osmanom najpierw Portugalczycy, a później ich kolejni europejscy następcy. Ponadto wspomniane powyżej rosyjskie podboje doprowadziły do przejęcia przez Moskwę tradycyjnych szlaków handlowych łączących Europę z [[Azja Środkowa|Azją Środkową]] i nawet [[Iran]] pod rządami [[Abbas I Wielki|Abbasa I]] (1588 - 1629) zaczął prowadzić handel bezpośrednio z Europą poprzez port [[Bandar-e Abbas]], pomijając osmańskie pośrednictwo{{odn|Fierro|2011|s=363}}{{odn|İnalcık|2006|s=46, 54 - 57}}.

 

 

=== Wojny przełomu XVI i XVII stulecia, rebelie celalî i zmiany w osmańskiej armii ===

Niemożność stłumienia rebelii celalî była jednym z widomych świadectw upadku osmańskiej armii. [[Wojna persko-turecka (1578–1590)|Wojna z Safawidami]], jaka toczyła się w latach 1578 - 1590, zakończyła się zwycięstwem Osmanów i zajęciem przez nich [[Kaukaz (region)|Kaukazu]], [[Azerbejdżan Irański|Azerbejdżanu]] i zachodniego Iranu aż do [[Nahawand]]u. Te sukcesy były jednak w dużej mierze rezultatem zaabsorbowania szacha [[Abbas I Wielki|Abbasa I]] walkami z [[Chanat Buchary|chanem Buchary]] [[Abd Allah-chan II|Abdullahem II]] (1557 - 1598) i w latach 1603 - 1606 odbił on utracone terytoria, wykorzystując zaangażowanie Osmanów w [[III wojna austriacko-turecka|wojnę z Austrią]] (1593 - 1606). To w trakcie tego ostatniego konfliktu Osmanowie zetknęli się z nowym sposobem prowadzenia wojny, wykorzystującym fortyfikacje polowe oraz współdziałanie pikinierów z muszkieterami. Pomimo [[Bitwa pod Mezőkeresztes|zwycięstwa pod Mezőkeresztes]] w 1596 kolejne walki dobitnie pokazały, że nadal polegająca głównie na timariockiej kawalerii osmańska armia ma poważne trudności w starciu z tak zorganizowanymi oddziałami i {{odn|Fierro|2011|s=346 - 347, 358}}{{odn|İnalcık|2006|s=54}} „era osmańskiej militarnej supremacji nad europejskimi przeciwnikami dobiegła końca”{{odn|Fierro|2011|s=347}}. Wojna ostatecznie pozostała nierozstrzygnięta, jednak kończący ją [[traktat w Zsitvatörök]] z 1606 przewidywał zwolnienie Habsburgów z płaconego dotychczas Osmanom trybutu{{odn|İnalcık|2006|s=54 - 55}}{{odn|Fierro|2011|s=346}}.