Ojraci: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m dr. ort. (tę z biernikiem), int. |
Misiek1997 (dyskusja | edycje) mNie podano opisu zmian |
||
Linia 1:
'''Ojraci''' ([[Język ojracki|ojracki]] {{MongolUnicode|ᡆᡕᡅᠷᠠᡑ}}, [[Język kałmucki|kałm.]] Өөрд, [[Język mongolski|mong.]] Ойрад) – zachodnia grupa [[Mongołowie|ludów mongolskich]], pod koniec XX wieku licząca ok. 600 tys. ludzi.
== Historia ==
=== XIII - XV wiek ===
Na początku XIII wieku Ojraci byli ludem [[Łowiectwo|łowiecko]]-[[Zbieractwo|zbierackim]] zamieszkującym tereny leśne wzdłuż górnego [[Jenisej]]u, w dzisiejszej wschodniej [[Tuwa|Tuwie]] i [[Ajmak chubsugulski|ajmaku chubsugulskim]]. Rządziła nimi dynastia [[szamanizm|szamanów]] noszących tytuł ''beki'', której głową był w owym czasie niejaki [[Kutuka-beki|Kutuka]]. W roku 1207 Kutuka-beki podporządkował się synowi [[Czyngis-chan]]a (1206 – 1227) [[Dżoczi]]emu i tym samym Ojraci zostali włączeni do [[imperium mongolskie]]go. Ponieważ przyłączyli się do niego bez stawiania oporu, ich ród panujący połączył małżeński sojusz (''[[Kuda (powinowactwo wśród Mongołów)|kuda]]'') z rodem panującym [[Mongołowie (plemię)|Mongołów]] (''[[Bordżigin]]'') i Ojraci stali się jednym z najbardziej wpływowych plemion w ramach imperium. Pod koniec XIV wieku Ojraci przesunęli się bardziej na południe i południowy zachód, aż do jeziora [[Kuku-nor]] i basenu [[Tarym]]u. W przeciwieństwie do Mongołów Wschodnich ich władcy nie byli Czyngisydami i stąd nie mieli prawa do tytułu [[chan (władca)|chana]]. Pomimo to za czasów [[Elbeg]]a (ok. 1394 – 1399) Ojraci rzucili wyzwanie Czyngisydom z [[Północna dynastia Yuan|Północnej dynastii Yuan]]. Syn Elbega, [[Mahmud (Ojrat)|Mahmud]], w roku 1412 zabił chana [[Öldżejtü-chan|Öldżejtü]] (1408 – 1412) i ustanowił podporządkowanego sobie władcę Mongołów. Władza Ojratów nad Mongołami osiągnęła swój szczyt za rządów syna i wnuka Mahmuda, [[Togon]]a (1418 – 1440) i [[Esen]]a (1440 – 1455). Esen w roku 1449 zwyciężył i pojmał chińskiego cesarza [[Zhu Qizhen]]a (1435 – 1449) [[Bitwa pod Tumu|pod Tumu]]. Ten triumf sprawił że w roku 1452 zrezygnował on z rządzenia za pomocą marionetkowego chana i sam obwołał się władcą Mongołów. Ten krok okazał się jednak zgubny, gdyż Esen zginął w wyniku zamachu w roku 1455, a państwo Ojratów rozpadło się{{odn|Atwood|2004|s=419 – 420}}{{odn|Di Cosmo|Frank|Golden|2009|s=161 – 165}}.
=== XV - XVII wiek ===
Najważniejsze plemiona Ojratów aż do końca XVI wieku to Chojtowie, Baatudzi, [[Torguci]], [[Derbeci]], [[Choszuci]], [[Barga (Mongołowie)|Barga]] i [[Buriaci]]. Baatudzi ulegli rozproszeniu w pierwszej połowie XVII wieku, zaś Barga i Buriaci przestali być częścią konfederacji Ojratów gdzieś ok. roku 1625. Ponieważ wodzowie Ojratów nie mogli być chanami, rządzili korzystając z małżeńskiego sojuszu (''[[Kuda (powinowactwo wśród Mongołów)|kuda]]'') z Czyngisydami i używali tytułu ''[[tajsz]]'', najwyższej rangi honorowej za panowania [[Dynastia Yuan|dynastii Yuan]], sprawując władzę jako regenci nominalnego [[Chan (władca)|chana]]. Po śmierci Esena władza Ojratów nad pozostałymi Mongołami osłabła. [[Dajan-chan]] (1479 – 1543) zjednoczył Mongołów i pokonał Ojratów oraz zniósł stanowisko ''tajszego''. Także później Ojraci byli przedmiotem najazdów takich władców Mongołów Wschodnich jak [[Ałtan-chan]] (zm. 1582) i [[Chutugtaj Seczen Chung-Tajdży]] (zm. 1586). W roku 1623 Ojraci odparli jednak inwazję [[Chałchasi|Chałchasów]] prowadzonych przez [[Szołoj Ubaszi Chung-Tajdży|Szołoj Ubaszi Chung-Tajdżiego]] (zm. 1623?), by w 1640 zawrzeć pokój z Mongołami Wschodnimi, oparty na tzw. ''[[Kodeks Mongolsko-Ojracki|Kodeksie Mongolsko-Ojrackim]]''. Ojraci wzięli także udział w tzw. [[Drugie Nawrócenie|drugim nawróceniu]] Mongołów na buddyzm i zaczęli zapraszać do siebie [[Tybet (region)|tybetańskich]] [[Lama (religioznawstwo)|lamów]] oraz wysyłać do Tybetu swoich synów by ci otrzymali właściwe dla mnichów wykształcenie. Tym samym wzmocnieniu uległy także ich polityczne więzy z Tybetem i począwszy od roku 1640 stali się oni jednymi z głównych obrońców [[Dalajlama|Dalaj]] i [[Panczenlama|Panczenlamów]]. Nawrócenie na buddyzm przyniosło również ożywienie kulturalne, czego świadectwem było stworzenie przez ojrackiego mnicha [[Zaja Pandita|Zaję Panditę]] tzw. [[Todo biczig|jasnego pisma]], lepiej przystosowanego do zapisywania [[Język ojracki|języka ojrackiego]] niż tradycyjne [[pismo mongolskie]]{{odn|Atwood|2004|s=420 – 421}}.
[[Plik:Mongolia XVII.png|thumb|Trzy państwa Ojratów powstałe w XVII wieku: [[Kałmucy|Chanat Kałmucki]] [Kalmyk Khanate], [[Dżungarowie|Chanat Dżungarski]] [Zunghar Khanate] i [[Choszuci|Chanat Choszutów]] (Tybetański) [Khoshut Khanate]|300px]]
W pierwszej połowie XVII wieku Ojraci poszerzali swoje terytoria, zajmując większość pastwisk na południe i zachód od [[Dżungaria|Dżungarii]], posuwając się wzdłuż [[Jenisej]]u, [[Ob]]u i [[Irtysz]]u aż do osad [[Rosja|rosyjskich]] [[Kozacy|Kozaków]] w [[Tara (miasto w Rosji)|Tarze]] i [[Tobolsk]]u oraz pod przywództwem wodza [[Choszuci|Choszutów]] [[Guszri-chan]]a (1642 – 1655) osiedlając się w regionie [[Kuku-nor]]u na zaproszenie dalajlamy [[Lobsang Gjaco|Lobsanga Gjaco]]. W roku 1642 Guszri, który wywodził swoje pochodzenie od brata Czyngis-chana [[Kasar]]a, przyjął tytuł chana. Później Dalajlama przyznał ten tytuł także nie-Czyngisydom takim jak wódz Czorosów [[Gałdan Boszogtu-chan|Gałdan]] (1678 – 1697) i wódz Torgutów [[Ajuka-chan|Ajuka]] (1669 – 1724). Tytuł chana wśród Ojratów nigdy jednak nie stał się dziedziczny i wymagał zewnętrznego potwierdzenia, początkowo przez Dalajlamów, później zaś przez Rosję lub [[Dynastia Qing|Mandżurów]]. Około roku 1690 ukształtowały się ostatecznie trzy różne konfederacje lub państwa Ojratów. W Tybecie Choszuci wraz z częścią Chojtów i Torgutów pod rządami potomków Guszri-chana stworzyli chanat tybetański. Torguci wraz grupami Derbetów i Choszutów w latach 30. XVII wieku osiedlili się w rejonie dolnej [[Wołga|Wołgi]], wypierając stamtąd [[Orda Nogajska|Nogajów]]. Przez swoich sąsiadów ci Ojraci byli nazywani [[Kałmucy|Kałmukami]] i ostatecznie mieli oni zaakceptować tę nazwę. Z kolei w ojczyźnie Ojratów odłam Derbetów rządzony przez wodzów z rodu Czorosów stworzył związek plemienny [[Dżungarowie|Dżungarów]], w którego skład wchodziła także część Choszutów i Chojtów{{odn|Atwood|2004|s=288, 421}}{{odn|Di Cosmo|Frank|Golden|2009|s=319 – 320}}. „Od tego czasu aż do roku 1771 Ojraci pozostawali potężnymi graczami w polityce [[Azja Wewnetrzna|Azji Wewnętrznej]]”{{odn|Atwood|2004|s=421}}.
Szczyt potęgi Ojraci osiągnęli za panowania wspomnianego już chana Dżungarów Gałdana (1678 – 1697), lecz jednocześnie jego ambicja doprowadziła do ich upadku. Próby podbicia [[Chałchasi|Chałchasów]] przez Gałdana sprawiły, iż w roku 1691 oddali się oni pod opiekę Mandżurów. Także Choszuci zamieszkujący region [[Kuku-nor]]u i Tybet czując się zagrożeni przez Gałdana w roku 1697 zaakceptowali protektorat [[Dynastia Qing|dynastii Qing]], by ostatecznie w roku 1724 całkowicie stracić niezależność. Sam Gałdan w roku 1696
=== XVIII wiek i później === Początkiem końca Dżungarów był konflikt o sukcesję po Gałdan Cerenie, w trakcie którego poszczególni pretendenci do władzy nie wahali się odwoływać do pomocy Qingów, którzy z chęcią interweniowali, podporządkowując sobie kolejne grupy Dżungarów. W roku 1756 bunt przeciwko Mandżurom podniósł wódz Chojtów [[Amursana]], jego rebelia została jednak krwawo stłumiona i ostatecznie zakończyła się niemal zupełnym wytępieniem Dżungarów. Po śmierci Ajuki w roku 1724 Kałmucy dostali się pod panowanie Rosji i w roku 1771 większość z nich uciekła do Dżungarii, gdzie zostali osiedleni przez Mandżurów. Dzisiejsi Mongołowie w [[Sinciang]]u są w większości potomkami tych Ojratów, którzy przybyli znad Wołgi, zaś jedynie w niewielkim stopniu Dżungarów{{odn|Atwood|2004|s=423}}{{odn|Di Cosmo|Frank|Golden|2009|s=346 – 352}}. Około roku 1775 różne grupy Ojratów były od siebie kompletnie odizolowane. Relacje pomiędzy nimi zostały częściowo odbudowane na przełomie XIX i XX stulecia, jednak [[Komunizm|komunistyczne]] rządy [[Związek Radziecki|Związku Radzieckiego]], [[Mongolia|Mongolii]] i [[Chiny|Chin]] ponownie uniemożliwiły ich podtrzymywanie w latach 1930 do 1990. Dopiero późniejszy proces liberalizacji umożliwił ich powtórne nawiązanie. Współcześnie do Ojratów zalicza się zamieszkujących Rosję Kałmuków, którzy w roku 1989 liczyli 174 tys. osoby; Mongołów Sincinagu, w 1990 liczących 138 tys. osób; zachodnich Mongołów, zamieszkujących głównie [[Ajmak uwski]] i [[Ajmak kobdoski|kobdoski]], w 1989 liczących 168,400 osób; [[Górni Mongołowie|Górnych Mongołów]] z prowincji [[Qinghai]], w roku 1990 liczących 72 tys. osób; Choszutów i Torgutów zamieszkujących [[Alxa]] w [[Mongolia Wewnętrzna|Mongolii Wewnętrznej]], w roku 1990 liczących 41,900 osób; Mongołów [[Subei Mongolski Powiat Autonomiczny|Mongolskiego Powiatu Autonomicznego Subei]], w roku 1990 liczących 4,200 osób i Jeche Minggadai zamieszkujących powiat Fuyu w prowincji [[Heilongjiang]], w roku 1988 liczących 2400 osób{{odn|Atwood|2004|s=419, 423}}.
| |||